قاجار و اصلاحات در زبان فارسی

(1210-1344 هـ.ق)
با پادشاهی خاندان قاجار عصر جدیدی در ایران شروع شد. پس از درگذشت کریم خان زند در 1193 ه‍.ق، پانزده سال درگیری و برادرکشی قدرتی را تضعیف کرد که وی در بخش بزرگی از قلمرو پیشین صفوی مستقر ساخته بود. آخرین پادشاه سلسله‌ی زند لطفعلی خان، شاهزاده‌ی دلاوری بود که در 1208 ه‍.ق از آقا محمدخان شکست خورد. اما فرمانروای قاجار خود را رسماً پادشاه ننامید تا آنکه قسمت اعظم کشور را به اطاعت درآورد و احساس امنیت کرد. وی در 1210 ه‍.ق بر تخت نشست و تهران را پایتخت خود خواند. این خاندان جدید هم مانند پیشینیان صفوی ترک‌تبار بودند و کوشیدند دیوانی مشابه صفویان بنا کنند. از این رو از قدرت و اِعمال نفوذ بزرگان ایلی به تدریج کاسته شد و افرادی از طبقه‌های فرودست اما با فرهنگ توانستند به مقالات بالا برسند. جد و جهدی دانسته برای ایجاد حکومت نیرومند مرکزی به عمل آمد. تماس با غرب از سرگرفته شد. تجدید حیاتی آغاز شد که قطعاً، دیر یا زود، بر ادبیات تأثیر می‌نهاد.
به گواهی سِر جان ملکم (1)، که دوبار بین سال‌های 1800 تا 1810 میلادی (1214 تا 1225 ه‍.ق) سفیر و نماینده‌ی بریتانیا در ایران بود، نخستین پادشاه قاجار از طغیان لفاظی در مکالمات و مکاتبات دولتی متنفر بود. ملکم در کتابش، طرح‌هایی از ایران، شرح می‌دهد که چگونه آقا محمدخان «که سخت از هرگونه تکلف و زرق و برق بیزار بود، هنگامی که منشی‌هایش لب به تملق می‌گشودند... فریاد می‌زد ’به مضمون [بپرداز] بدبخت‘». (2) به هر حال اگر احتمالاً اصلاحی هم در زمان آقا محمدخان در زبان دیوانی پدید آمده بود، در دوره‌ی جانشینش فتحعلی شاه که به انشای فاخر دلبستگی داشت متوقف ماند، به طوری که شیوه‌ی بیان متکلف نیم قرن دیگر برجا ماند. حتی رضاقلی خان هدایت در سفارت‌نامه‌ی خوارزم - شرح سفارت 1267-1268 او از جانب ناصرالدین شاه نزد خان خیوه - این سبک را ادامه داد. اما با وجود گزافه‌گویی‌های این پیر دانشور مشاهدات جغرافیایی و اجتماعی بسیار دقیق او، که در سفرنامه‌ای آموزنده به ثبت رسیده، نمایانگر حال و هوایی تازه است: نوعی سرزندگی فکری که در اصلاح سبک ادبی بازتاب یافته است.
علل عمده‌ی این اصلاح و تجدیدنظر را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:
1. پس از سقوط افغان‌ها و نادرشاه، مجموعه کتاب‌های صفویِ چپاول شده به دست افغان‌ها و نیز کتاب‌هایی که نادر از هند آورده بود به دست مردم افتاد. انتشار و مطالعه‌ی این متون بر افکار طبقه‌ی جوان تحصیل کرده‌ی اوایل عهد قاجار اثری نیرومند برجای گذاشت.
2. در پی پیروزی‌های آقا محمدخان و فتحعلی شاه و به ویژه در سلطنت طولانی ناصرالدین شاه، برخلاف دوره‌ی پرآشوب پس از زوال صفویه، دوره‌ای از صلح و آرامش پدید آمد. علاقه به دانش و فرهنگ تا حد زیادی در این محیط پرورش یافت.
3. سیاست کلی پادشاهان قاجار کاهش دادن قدرت زمینداران بزرگ و خان‌های کوچک - که فرمان دولت در قلمرو آنان اعتباری نداشت - و ایجاد حکومتی مرکزی بود. در نتیجه‌ی این سیاست به مرور زمان طبقه‌ی دیوانی حرفه‌ای جدیدی به وجود آمد که از راه منشگیری و خدمت دولتی اعاشه‌ی معاش می‌کرد و فراغت داشت به علم و ادب بپردازد.
4. بیشتر پادشاهان قاجار مشوق ادبیات و هنر بودند و شاعران و نویسندگان بسیاری را به دربار خود جلب کردند و رهبران دینی زمان نیز، نگران از جهالت توده‌ها، در ترغیب مردم به تحصیل و تنویر افکار سعی فراوان به کار بردند.
5. تماس و رابطه‌ی سیاسی و بازرگانی با کشورهای اروپایی از ابتدای قرن نوزدهم (ربع نخست قرن سیزده‌ی قمری) از سرگرفته شد. با دلبستگی این قدرت‌ها به هند و رقابت انگلستان، روسیه و فرانسه با همدیگر، هیئت‌های اروپایی شروع به آمدن به دربار فتحعلی شاه کردند. نقشه‌های بلندپروازانه‌ی ناپلئون بناپارت هم ایران را به ویژه به درونِ مدار سیاست اروپایی کشانید. همان‌گونه که لُرد کرزن در مقدمه‌اش بر یکی از چاپ‌های سرگذشت حاجی بابای اصفهانی نوشت: «فرستادگان قدرت‌های بزرگ به دربار آن [ایران] هجوم آوردند و در نمایش جلال و عظمت و گشاده‌دستی در اهدای تحف برای به دست آوردن مرحمت عالی سلطان، فتحعلی شاه، با هم به رقابت پرداختند». (3)
6. با کشیده شدن خط تلگراف به ایران در 1279 ه‍.ق (1862 م) و اتصال آن مآلاً به خط هند - اروپا، ارتباط میان ایران و دنیای خارج افزایش یافت. این ارتباط‌ها و تماس‌های دیگر با اروپا به اشاعه‌ی تجدد در کشور یاری رسانید.
7. شکست‌های پی‌درپی از روسیه و انعقاد عهدنامه‌های ننگ‌آور گلستان (1228 ه‍.ق / 1813 م) و ترکمن‌چای (1243 ه‍.ق / 1828 م) نیز چشم زمامداران ایران را گشود و آنها را در مقایسه با قدرت و تسلیحات جدید دولت‌های نیرومند همسایه متوجه ضعف کشور خود ساخت.
8. سفرهای پادشاهان قاجار (ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه) به اروپا - اگرچه برای کشور بسیار گران تمام شد - تا اندازه‌ای بی‌ثمر نبود، چرا که این فرمانروایان خودکامه را متوجه عقب‌افتادگی مملکتشان و ضرورت اصلاحات اجتماعی کرد.
9. صنعت چاپ در 1227 ه‍.ق به ایران آمد. بعداً شماری شاگرد برای تحصیل این فن به اروپا فرستاده شدند.
ورود نسبتاً دیر چاپ به ایران، از لحاظ تأثیری که این امر بر سبک و چگونگی بیان ادبی نهاد، درخور ملاحظه است. در کشوری چون ایران که هنر خوشنویسی، از قرن سوم هجری، جزو عرف ادبیات بوده است، باب شدن چاپ تنها به معنای افزایش شمار کتاب‌های در دسترس نبود. از جمله تغییرهای ظریفی که صنعت جدید همراه آورد دگرگونی در کیفیت ارتباط بود. خطاطی ایرانی و دست‌نوشته‌های زیبای نقش و نگاردار پیوسته ملازم سبک مورب و پُر زینت مکاتبات فارسی بوده‌اند (حتی فرمان‌های دولتی نیز با همان دقت متونِ سراپا ادبی تزئین می‌شدند). با رواج چاپ سنگی، هنر تزئین نوشته‌ها رو به کاستی گذاشت و نهضتی شروع شد که ارتباط کتبی را ساده‌تر و سرراست‌تر کرد. کتاب‌های چاپی و ایجاز پیام‌های تلگرافی هیچ کدام یار و یاور طبیعی خوشنویسی طراز بالا یا انتخاب واژه‌ها به خاطر همگونی مصوت‌ها یا زیبایی نثر موزون نبودند. کتاب‌ها کمتر تماشایی و بیشتر خواندنی و در ضمن دست یافتنی شدند. عصر تولید فوری و پخش گسترده‌ی جزوه‌های اصلاح‌طلبان، چاپ و انتشار کتاب‌های درسی و ترجمه‌های آثار اروپایی فرارسیده بود. همه‌ی این عوامل نقش بارزی در برانگیختن ذهن ترقی خواهان کشور بازی کرد و انقلاب آتی را پیش آورد.
10. عامل مهم دیگر در بیداری ایران پدید آمدن روزنامه‌ها بود. نخستین «کاغذ اخبار»ی که در سلطنت محمدشاه (1253 ه‍.ق) منتشر شد، ماهنامه‌ی بی‌نامی بود که نشان دولت را در صفحه‌ی اولش چاپ می‌کرد و عمر چندانی نداشت. سردبیر آن، میرزا صالح شیرازی، فن چاپ را در انگلستان فرا گرفته بود. بعدها،‌ در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه و تحت هدایت میرزا تقی خان امیرکبیر هفته نامه‌ی منظمی به نام روزنامه‌ی وقایع اتفاقیه (شماره‌ی اول 5 ربیع الثانی 1267) در تهران انتشار یافت. از جمله روزنامه‌های مهم سالیان نخست یکی هم قانون میرزا ملکم خان بود که در لندن منتشر می‌شد و در پیشبرد انقلاب در ایران به ویژه مؤثر بود.
11. مرحله‌ی حساس دیگر در این تحول ایجاد مدرسه‌های نوین از روی نمونه‌های اروپایی و تدریس علوم و سایر موضوع‌های جدید بود. تأسیس مدرسه‌ی دولتی دارالفنون در تهران در 1268 ه‍.ق اهمیتی خاص داشت. در اینجا زیرنظر استادان اروپایی شمار زیادی از رهبران سیاسی پر آوازه‌ی سال‌های بعدی پرورش یافتند و کتاب‌های فنی و علمی زیادی از مآخذ فرنگی اقتباس یا ترجمه شدند. همزمان تعدادی محصل ایرانی هم با بورس دولتی برای اولین بار به اروپا رفتند و در بازگشت اندیشه‌های غربی را با خود آوردند که بی‌گمان تأثیر فراوان بر تجدید حیات ادبی کشور گذاشت.
12. و نقطه‌ی اوج همه‌ی این تأثیرگذاری‌ها و به خودی خود بزرگ‌ترین عامل تجدد ایران، انقلاب مشروطیت 1323-1327 ه‍.ق بود. مشروح تأثیرات انقلاب بر جامعه و فرهنگ ایران در فصل‌های پنج و شش آمده است.

پی‌نوشت‌ها

1. Sir John Malkolm
2. Sir John Malkolm, Sketches of Persia, vol. 1, p. 158.
3. Lord Curzon"s Introduction to The Adventures of Hajji Baba of Ispahan (London, 1895).

منبع مقاله :
میرجلیلی، حسین... [و دیگران]، (1389)، توسعه‌ی سیاسی و اقتصادی در جهان اسلام، تهران: نشر كتاب مرجع، چاپ اول