رژيم پهلوى در ميانه بحران
گزارشى از تازه ترين اسناد آزاد شده مربوط به ايران در آرشيو ملى بريتانيا
مانند سنت سال هاى گذشته، نخستين گزارش سال ۱۹۷۴ مربوط به مرور تحليلى و گاه شمار رويدادهاى سال قبل است. گزارش محرمانه مرور سال ۱۹۷۳ به تاريخ ۳۱ دسامبر همان سال تهيه شده و به قلم سر پيتر رمزباتم (Sir Peter Ramsbotham) سفير كبير در آستانه خروج بريتانيا، در تهران است. در ابتداى اين گزارش آمده است: «سال ۱۹۷۳ سالى بود كه اعتماد به نفس شاه به سرعت رشد يافت اگرچه وى در پاييز در مواردى كه خارج از كنترل وى انجام شد ترديدهايى چند نشان داد. ايران با گسترش اقتصاد خود در حد زيادى در صحنه جهانى نيز پيشرفت كرد و كارنامه اى قابل توجه در مسائل نفتى از خود به جاى گذارد. ولى اين نشانه هاى اميدوار كننده با تداوم اعتراض هاى مخالفان و افزايش تورم داخلى لطمه ديد.»
در اين گزارش و بسيارى گزارش هاى ديگر از افزايش ناگهانى و غيرقابل پيش بينى بهاى جهانى نفت به عنوان مهمترين عامل موفقيت هاى حكومت و گسترش يك باره بلند پروازى هاى شاه سخن گفته شده است. با اين همه در بخش ديگرى از اين گزارش در مورد چالش ها و مشكلات ادارى و اجتماعى پيشرفت هاى ايران آمده است: «در اواخر سال شاه با تشخيص اين حس فزاينده كه نظام حكومتى فاسدتر از آن است كه به پيشرفت كشور به سوى تمدن بزرگ خدمت كند، با صدور فرمانى پارتى بازى را ممنوع اعلام كرد. بايد تامل كرد و ديد كه آيا مى توان به رشوه خوارى خاتمه داد يا نه، و يا اينكه افكار عمومى بيشتر از پيش در اين مورد تهييج خواهد شد يا نه.»در قسمت ديگرى از اين گزارش آمده است كه در طول سال ۱۹۷۳ با آن كه جنگ بين اعراب و اسراييل درگرفت، حكومت شاه هم به روابط خود با تل آويو كه ديگر پنهانى هم نبود ادامه داد و هم فروش نفت به آن حكومت را، اين مسئله طبيعتاً موجب خشم حكومت هاى عربى عليه ايران شد.
نكته مهم ديگر در اين گزارش افزايش شديد بودجه تسليحاتى و خريدهاى نظامى ايران از غرب بود كه به بركت سرازير شدن يك باره ثروت نفتى ناشى از گران شدن بهاى نفت صورت گرفت. در گزارش رمز باتم تاكيد شده كه اكثر كشورها از يك سو نسبت به گسترش شديد ارتش ايران ناراضى بودند و از سوى ديگر خواهان شركت در رقابت فروش جنگ افزار به اين كشور بودند. در اين گزارش آمده است كه در سال ،۱۹۷۳ صرفاً در نيروى هوايى، ايران بيش از دو ميليارد دلار هلى كوپتر و هواپيماى نظامى از آمريكا خريد كرد.
از سوى ديگر، به تعبير سفير بريتانيا، يك قلم از سهم لندن از «كيك خريدهاى تسليحاتى ايران» در همين مدت سفارش ۲۵۰ دستگاه تانك سريع سوار زرهى اسكورپيون بود كه ظاهراً قرار بود ادامه يابد. گذشته از آن در همين مدت ۸۰۰ دستگاه تانك چيفتن نيز توسط ايران از بريتانيا خريدارى شد، كه تا آخر سال ۱۹۷۳ حدود ۲۰۰ دستگاه آن به ايران تحويل شده بود.
رخدادهاى داخلى ايران
در اين گزارش تعداد اعضاى اصلى سازمان هاى چريكى در ايران حدود دو هزار نفر ذكر شده و احتمال داده شده كه عده بيشترى نيز به خصوص در دانشگاه ها هوادار آنها باشند.در بخش ديگرى از گزارش براون با تكرار گزارش هاى امنيتى ايران در مورد فعاليت هاى مسلحانه غيرقانونى از خطرات بالقوه متوجه خارجى ها و به خصوص بريتانيايى ها و آمريكايى ها اشاره شده و عنوان گشته كه چريك هاى فدايى طى نامه اى به سفارت آمريكا گفته اند كه در ازاى هر ايرانى كه توسط رژيم پهلوى اعدام شود چهار آمريكايى را به قتل خواهند رساند. از اين جهت آمريكايى ها به تدابير امنيتى خود حتى در محافظت از اتوبوس مدرسه آمريكايى ها شدت بخشيده اند.براون در گزارش محرمانه ديگرى به تاريخ ۲۰ ژوئن از قول مقامات امنيتى ايران تعداد دستگيرى هاى مرتبط با فعاليت هاى مسلحانه در فاصله مارس ۱۹۷۲ تا مارس ۱۹۷۳ (سال ۱۳۵۱) را حدود هزار نفر و در فاصله مارس ۱۹۷۳ تا مارس ۱۹۷۴ (سال ۱۳۵۲) حدود دو هزار نفر اعلام شده است. براون اين امر را نشانگر افزايش حمايت از مخالفان حكومت ايران و گام بزرگى عليه حكومت به سوى مخالفت خشونت بار دانسته است.«هيو آرباتنات»
(Hugh Arbuthnott) ديگر ديپلمات بريتانيايى مستقر در تهران در گزارش محرمانه خود به تاريخ ۱۸ مارس ۱۹۷۴ با عنوان «تحولات سياسى [در ايران]» به بررسى ديدگاه محمد رضا شاه درباره توسعه سياسى در ايران پرداخته و مى نويسد: «... شاه آرزو دارد كه بين دو مسير در فعاليت سياسى در ايران تمايز قائل شود. يك مسير اقتدار شخص وى است؛ مطلق و انكارناپذير. او خود را كسى مى داند كه در مورد تصميماتش نبايد با كسى مشورت كند. مسير ديگر گسترش و توسعه تجربه فعاليت هاى سياسى مردم ايران است. اين دومى قرار نيست مانع مسير اول شده و آن را تحت الشعاع قرار دهد. ... مسير دوم البته بايد در محدوده و مرزى كه توسط انقلاب سفيد ديكته شده توسعه يابد.»در ادامه اين گزارش آمده است: «يك سال پيش سر پيتر رمزباتم در نامه خود ... چنين خلاصه كرد كه شاه آرزو دارد افكار عمومى را به اين باور سوق دهد كه تنها ديدگاه خوب نظر پادشاه است. به اين جهت ما باور داريم كه فعاليت احزاب سياسى نهايتاً توسط شاه طراحى خواهد شد تا در زمانى كه وى همچنان پادشاه است راهى براى انتقال تدريجى به مشروطه سلطنتى هموار شود. اكنون به نظر مى رسد كه بايد در اين داورى تجديد نظر و بازنگرى كنيم. فعاليت احزاب سياسى چالشى براى اقتدار مطلقه شاه محسوب نمى شوند ولى به هنگام مرگ يا كناره گيرى وى از قدرت به عنوان ساختار يك تحول جنينى به حساب خواهند آمد.»آرباتنات در نتيجه گيرى گزارش خود در مورد مشاركت سياسى و حزبى در ايران مى نويسد: «به سختى مى توان از اين نتيجه گيرى گريخت كه اين تجربه كوچكترين معنايى براى آينده سياسى ايران داشته باشد. مردم به حزب ايران نوين مى پيوندند، چرا كه آنها را ملزم به اين كار مى كنند و يا به اين دليل كه مى دانند اين كانالى براى قرار گرفتن تحت حمايت دولت است... آنها همچنين به حزب مردم مى پيوندند چرا كه به آنها دستور داده مى شود و يا اينكه نامزد اين حزب در حوزه انتخابيه آنها اجازه فعاليت پيدا مى كند...»در گزارش ديگرى كه به تاريخ ۲۳ اكتبر نگاشته شده براون به بررسى اجمالى كنترل رژيم پهلوى بر روزنامه ها و تعطيلى اجبارى بسيارى از آنها پرداخته است. در اين گزارش به موضوع تعطيلى ۶۰ روزنامه در تهران و ۶۵ روزنامه در شهرستان ها پرداخته شده و عنوان شده كه توجيه محمدرضا شاه و غلام رضا كيانپور وزير اطلاعات وى در مورد بى اهميتى نشريات تعطيل شده پذيرفتنى نيست. بر اساس اين گزارش، شاه در گفت وگويى با «ادوارد بر» (Edward Behr) خبرنگار هفته نامه نيوزويك گفته بود: «نشريات كوچك موجب اتلاف وقت و ايجاد مشاغل بيهوده بودند و تمدن بزرگ مردمانى را مى طلبد كه مشاغلى داراى اهميت داشته باشند.»در پايان اين گزارش آمده است: «هر توجيهى كه براى اين توقيف ها وجود داشته باشد چنين مى نمايد كه شاه بيشتر از آن كه ادعا مى كند كه افراد عقيده خود را مطرح كنند در عمل رغبت كمترى به ارائه نظرات افكار عمومى دارد. در اين شرايط كيهان و اطلاعات به مانند هميشه شبيه يكديگر هستند. جامعه روزنامه نگارى پيش بينى مى كند كه روش هاى حكومت در مورد فعاليت هاى روزنامه نگارى سخت تر شود.»
سال ۱۹۷۴ سال تعويض سفراى ايران و بريتانيا در لندن و تهران بود. پيتر رمزباتم پس از حدود دو سال و نيم ماموريت در تهران براى سفارت كشورش در واشنگتن در نظر گرفته شده بود و در اوايل آن سال جاى خود را به «سر آنتونى پارسونز» (Sir Anthony Parsons) داد. رمزباتم كه هنوز زنده است متولد هشتم اكتبر ۱۹۱۹ است. وى پيش از ماموريتش در تهران در مقر فرماندهى نيروهاى متفقين در برلين، دفتر نمايندگى بريتانيا در سازمان ملل متحد در نيويورك، پاريس، استانبول، نيكوزيا، خدمت كرده بود و آخرين ماموريت وى پس از سه سال سفارتش در واشنگتن و قبل از بازنشستگى، حكمران برمودا در سال هاى ۱۹۷۷ تا ۱۹۸۰ بود. در گزارش محرمانه توديعى پايان ماموريت رمزباتم در مورد حدود سه سال حضورش در ايران موضوعات مختلفى مورد بحث قرار گرفته است. يكى از نكات جالب اين گزارش تاكيد بر نام مشهورتر «پرشيا» به جاى «ايران» است. نكته جالبتر اين است كه در شرايطى كه نام بين المللى كشورمان به دستور رضاشاه از پرشيا به ايران تغيير كرد، امير عباس هويدا نخست وزير وقت به رمزباتم تاكيد كرده بود كه براى تاكيد به عظمت و پيشينه تاريخى ايران، در مكاتبات خود با لندن نام پرشيا را به جاى ايران به كار ببرد. در اين گزارش با تاكيد بر پيشرفت هاى اجتماعى ايران در طول يك دهه بين انقلاب سفيد و سال ۱۹۷۴ آمده است: «استاندارد زندگى در همه جا بالا رفته و ناگزير به همراه آن برآوردن توقعات مردم نيز سخت تر شده است. در واقع هيچكس به تبليغات حكومت در مورد تحقق وعده تمدن بزرگ شاه در ده سال آينده، در زمانى كه عدالت اجتماعى و برابرى در همه جا اشاعه يابد، باور ندارد.» رمزباتم در قسمت ديگرى از گزارش مفصل خود مى نويسد: «داستان آشنايى است. با افزايش تورم و هزينه ها، فاصله بين دارا و ندار در حال گسترش است. همچنانكه پول بيشتر و وسيع تر توزيع مى شود، فساد مالى كه به طور سنتى وسيله نفوذ در ايران است نيز گسترش مى يابد. مخالفت هاى زيادى با اين مسئله وجود دارد و من در سفرهايم به سراسر اين كشور تحت تاثير ميزان انتقادات تلخى كه عليه فساد مالى و ناتوانى دولت و معمولاً به ندرت شخص شاه مى شود قرار گرفته ام. همه براى هر ابتكار عملى به شاه و يا دست كم استانداران وى چشم دوخته اند. هيچكس نه مسئوليت مى پذيرد و نه به طور علنى نداى انتقاد برمى آورد.»
در بخش ديگرى از گزارش توديعى رمزباتم در مورد فضاى سياسى و آزادى هاى اجتماعى در ايران در سال ۱۹۷۴ آمده است: «دموكراسى به نوع غربى در ايران وجود ندارد. روزنامه ها و راديو به شدت تحت كنترل قرار دارند. مجلس نيز بدون تاثيرگذارى است.»
رمزباتم در ادامه در مورد نقش خودمحور شاه در ايران مى نويسد: «شاه به من گفت كه خواستار رشد تدريجى مسئوليت سياسى در بين توده هاى مردم است، امرى كه مى تواند نهادهاى دموكراتيك و رهبرى محلى را رشد دهد. ولى تا زمانى كه او (شاه) به رغم گسترش پيچيدگى هاى زندگى در ايران به تمشيت همه مسائل توسط شخص خودش ادامه مى دهد و كنترل هر امرى را با كليه جزئيات آن در دست دارد، من اين امر را قابل تحقق نمى دانم. او خود را استاد همه امور از اقتصاد نفت و روابط صنعتى گرفته تا علوم كشاورزى و تجهيزات نظامى مى داند. او بيش از هر كس ديگرى مى داند و همه قدم به قدم در جريان همه تحولات ديگر كشورها و آخرين اكتشافات تكنولوژيك نيز هست.»
رمزباتم در بخش ديگرى از اين گزارش بخشى از يك گفت وگوى خود با شاه را در مورد تصميم وى براى كناره گيرى از قدرت فاش مى سازد: «در ديدارهاى قبلى او به من گفت كه تا يك دهه ديگر رهبرى كشورش را ادامه خواهد داد و سپس اميدوار است كه در زمانى كه خود ۶۴ ساله و پسرش ۲۳ ساله شود (سال ۱۳۶۲) از قدرت كنونى خود كناره گيرد و نقش مشورتى خيرخواهانه را برعهده گيرد. ... متاسفانه به رغم شعور درخشان و نيات خوب وى، با گذشت ۳۳ سال از سلطنت مطلقه، شاه اكنون قادر به اعتماد به هيچكس حتى وزراى خودش كه با آنها همانند خدمتكار رفتار مى كند نيست.»
در ادامه اين گزارش در مورد ميزان روادارى سياسى شاه و ارتباط او با نسل جوان آمده است: «شاه هيچ تماسى با نسل جوان ندارد... و نمى تواند بفهمد كه چرا اين متمردان بايد اين چنين نسبت به اين همه كارى كه او براى كشورش كرده ناسپاس باشند... او واقعاً به نوگرايى سيستم آموزشى علاقه دارد و جوانان را تشويق مى كند كه به جاى سيستم كنونى حفظ كردن ... خودشان در موضوعات مختلف بينديشند. ... ولى در عين حال او از آنها توقع دارد كه مطيع بوده و به حاكميت احترام كامل بگذارند. او آماده قبول خطر نيست و در جايى كه نارضايتى بروز مى كند به روش هاى توتاليتر خود به همراه استبداد قاطع به عنوان تنها راه حل اعتقاد دارد. او در اشتباه است و براى آينده مشكل مى آفريند.»برخلاف همه موارد مطرح شده انتقادى، يكى از نكات جالب توجه در گزارش سفير بريتانيا عدم اعتقاد وى به بروز ناآرامى گسترده و دگرگونى سياسى در ايران است: «در بسيارى از كشورهاى ديگر، اين موارد مى تواند به يك انقلاب خطرناك منجر شود. ولى من معتقدم كه در ايران امروز اين مسئله چيزى بيشتر از يك احتمال ضعيف نيست. مخالفت، متداول و گسترده ولى كنترل شده است. مردمى كه آماده عملى كردن حرف هايشان هستند اندك اند. درست است كه جنبش هاى چريكى وجود دارند... ولى نيروهاى امنيتى توانايى دارند و كسانى كه عدم علاقه شان به حكومت آنها را به اقدامات مستاصلانه سوق مى دهد نه نقش پيشگام دارند و نه پيشنهادى براى بديل رژيم كنونى دارند. با اين فرض كه شاه ترور نشود من دليلى نمى بينم كه وى نتواند تا يك دهه ديگر قدرت را در اين كشور برعهده داشته باشد.»به رغم اين پيش بينى رمزباتم در مورد برنامه هاى اجتماعى و گرايش هاى غربى شاه مى نويسد: «در اينجا يك منبع مشكل ديگر وجود دارد و آن سرعت غرب گرايى به عنوان تهديدى براى سنت هاى اسلامى است كه هنوز عميقاً در سراسر كشور مستحكم است.»در بخش پايانى گزارش رمزباتم در مورد روابط ايران و بريتانيا اظهار خوش بينى و خوشحالى شده است: «اكنون با گذشت تقريباً دو سال روابط دو كشور در بهترين شكل خود قرار دارد. فروش تسليحاتى ما به ايران بسيار زياد و همچنان در حال افزايش است. شاه در درجه اول به آمريكا به عنوان حامى اصلى خود مى نگرد و اكنون به بريتانيا نيز اينگونه توجه دارد. او از حضور گسترده بريتانيا در ايران استقبال مى كند.»
