دعوت رباعیات خیام به اندیشیدن

خیام، شاعر، ریاضی دان، منجم و فیلسوفی اندیشمند و تواناست كه بر سایر دانشهای روزگار خویش از جمله پزشكی احاطه داشته است؛ ولی آنچه به شخصیت او شهرت جهانی بخشیده، رباعیات دلنشین و پرمعنای اوست كه از دیرباز اندیشمندان و محققان درباره آنها مطالب بسیاری نگاشته اند. با این همه، همواره این سؤالها مطرح بوده كه راز ماندگاری رباعیات خیام در چیست و با شعر و اندیشه او چگونه باید برخورد كرد؟و به راستی، محققان تا چه اندازه توانسته اند چهره واقعی خیام را نشان دهند و... این سؤالها خود بهانه ای شد تا با دكتر ابوالقاسم قوام، عضو هیأت علمی دانشكده ادبیات دانشگاه فردوسی، به گفتگو بنشینیم.
با تشكر از جناب عالی كه دعوت ما را برای این گفتگو پذیرفته اید، بفرمایید چرا خیامی كه ما او را بیشتر به عنوان یك ریاضیدان می شناسیم، از معروف ترین شاعران ما در سطح جهان است؟
همان طور كه می دانید، خیام بر بسیاری از علوم و دانشهای زمان خود آگاهی كامل داشته كه هنر شاعری را هم باید در كنار آنها قرار دهیم؛ ولی این كه چرا با وجود این همه آگاهی و دانش، بیشتر به سبب شاعری شهره جهان شده است، باید گفت:در وهله اول به این دلیل كه علم پدیده ای پویاست و از روزگار خیام تا به امروز تكامل زیادی پیدا كرده است.اما ذات هنر با همه پویایی، طراوت و امكان بروز خلاقیت، جوهره و خمیر مایه ای ثابت دارد كه بر اساس حس زیباشناختی فطری انسان، شكل گرفته است. مجموعه رباعیاتی كه از خیام باقی مانده، به مثابه یك مینیاتور تمام عیار از اندیشه های ایرانی است؛ ایران پیش از اسلام یا ایران باستان و ایران اسلامی. ارایه این تابلوی هنری، باعث شده كه خیام به عنوان هنرمندی جاودانه مطرح شود. به همین خاطر، رباعیات او در كنار دانشهای ارزشمند دیگرش، به واسطه برخورداری از جوهره هنری، ماندگارتر شده است. بقیه دانسته ها و آگاهی های او نیز اگرچه ماندگار است، اما چون صورت علمی داشته و علم ذاتاً تغییرپذیر و در حال تحول است، تحت تأثیر بخشی دیگر از توانایی خیام یعنی آفرینشهای هنری او قرار گرفته است.
آنچه شعر خیام را ماندگار می كند، تفكر خیام است یا عوامل دیگر؟
آنچه شعر خیام را ماندگار می كند، پیوندی است كه موضوع و محتوای شعر او با حیات ایرانی دوره اسلامی و قبل از اسلامی و اصولاً منش بشری دارد. در رباعیات خیام، مفاهیمی مطرح می شود كه از سه جهت و سه بعد با ذات و نهاد و ناخودآگاه ما ایرانی ها و همچنین بشریت مرتبط است. آنچه خیام مطرح می كند، سؤال ایرانیان نیست، سؤال بشر است. از روز اول حیات بشر، همواره كنجكاوی ها و كند و كاوهای فكری او در برخورد با مسایل و پدیده های مختلف هستی وجود داشته است كه در رباعیات خیام مطرح می شود. البته، در این میان، باورهایی را كه مورد قبولش نیست، به شكلی بسیار رندانه و ماهرانه به چالش می كشد و نقض می كند و بعضی از اندیشه های مورد باور خود را نیز مطرح می نماید كه اینها با نهاد و ناخودآگاه جمعی ما به عنوان ایرانی و مسلمان، پیوند دارند. راز ماندگاری خیام در بین ما ایرانیان، به این دلیل است؛ و آن بخشی كه فراتر از مرزهای زبان فارسی و ایران است، همان مسایلی است كه با ذات و نهاد بشر و ناخودآگاه او به عنوان مسایل عمده بشری، پیوند پیدا می كند.
با شعر و اندیشه شاعری چون خیام چگونه باید برخورد كرد؟
سؤال بسیار مهمی است. مواجهه با شعر و اندیشه بزرگ مردمی مانند خیام، كار بسیار دشواری است؛ چون اگر بن مایه های فكری و اندیشه های خیام شناخته نشود، دچار لغزشهای زیادی خواهیم شد و اشتباهات بزرگی خواهیم داشت. آنچه مسلم است این كه به كارگیری و استفاده از اندیشه ها و شعر خیام، به آگاهی هایی گسترده نیاز دارد. باید در مورد اندیشه های ایران پیش از اسلام و تحولات فكری در ایران بعد از اسلام و نیز خود خیام به عنوان یك فیلسوف موحد مسلمان، شناخت كافی داشته باشیم تا دچار لغزش نشویم.در این صورت، ممكن است درك درستی از رباعیات خیام و اندیشه هایی كه در رباعیات او مطرح شده داشته باشیم و گرنه درك و دریافت، بسیار سطحی و ابتدایی و حتی گاه اشتباه خواهد بود.
 به نظر شما در زندگی مدرن امروز، خیام چگونه می تواند به انسان معاصر كمك كند و اصولاً چه كمكی می تواند بكند؟
 مهمترین كمكی كه بزرگمردی مثل خیام می تواند به انسان معاصر بكند، این است كه او را به تفكر و اندیشیدن وادار نماید. حاصل مسایلی كه خیام در رباعیاتش مطرح می كند، اندیشیدن در باب آفرینش و فرجام بشر است. چگونه گذراندن عمر و درك رمز و راز هستی و چگونه اندیشیدن و تفسیركردن حیات؛ این فرصت تولد تا مرگ، تأمل درباره تك تك این نكات گویی از یاد انسان از خویش گسیخته امروز رفته است.انسانی كه در اسارت ماشین و تكنولوژی به سر می برد، تأمل و درنگ در مورد این مسایل را فراموش كرده است.
بنابراین، چون و چراگری و سؤال برانگیزی كه در ذات تفكر خیام است، می تواند كمك بسیار شایسته ای به انسان امروز بكند.
 كتابها و آثاری را كه درباره خیام نوشته شده، چگونه می بینید؟ كدام اثر كاملتر است و در كل محققان ما تا چه اندازه توانسته اند چهره واقعی خیام شاعر را نشان دهند؟

محققان كارهای خوبی در زمینه معرفی خیام انجام داده اند. از جمله كسانی كه به خوبی توانسته است شخصیت خیام را تحلیل و معرفی كند، علیرضا ذكاوتی قره گوزلو است كه بررسی عالمانه و دقیقی در شناخت رباعیات اصیل خیام و مقایسه آنها با رسایل فلسفی او، داشته است. البته، پیش از ذكاوتی، دیگران هم در زمینه شناخت آثار و رباعیات خیام كارهای ارزنده ای انجام داده اند؛ ولی یكی از بهترین آثار، كار ایشان بوده كه درباره تعیین اصالت و تعداد رباعیات خیام، كار ارزنده ای ارایه داده و چهره خیام را به عنوان یك شاعر فیلسوف موحد نشان داده است.
 راز ماندگاری ترجمه فیتز جرالد انگلیسی را در چه می دانید، آیا ترجمه دیگری وجود دارد كه همپای این ترجمه باشد؟
من ترجمه دیگری كه همپای ترجمه فیتز جرالد باشد، ندیده ام.راز ماندگاری یا استقبال عمومی از ترجمه رباعیات خیام توسط فیتز جرالد، آن تناسب و تجانسی است كه بین بخشی از لایه های بیرونی رباعیات خیام با تفكرات مطرح امروز دنیای غرب هست. و یك نوع تجانس یا تناسب بین رباعیات خیام و اندیشه های حاكم بر زندگی فردی انسان غربی به وجود می آورد.فیتز جرالد به عنوان یك مترجم امین و دقیق، توانسته است نمود بیرونی یا ظواهر رباعیات خیام را به تمام و كمال به زبان انگلیسی برگرداند و در منظر انسان امروز قرار بدهد.
 كدام بخش از زندگی خیام برای شما جالب تر و تأمل برانگیزتر است؟
خیام دانشمندی آگاه بر علوم مختلف است. برای خود من همین نكته كه او با تمام آگاهی های مختلف علمی، دارای توان و قدرت آفرینش هنری بوده و توانسته است از مرز آگاهی علم رسمی فراتر برود و به مرز آفرینش هنری دست پیدا كند، در عین این كه یك دانشمند برجسته است، جالب است. به عبارت دیگر، خیام در علوم عقلی روزگار خودش به كمال رسیده و با توجه به این میزان از توانایی و آگاهی، باز هم می تواند بین مرزهای خودآگاه و ناخودآگاه فردی و جمعی پلی بزند و به آفرینشهای هنری دست پیدا كند. عمده اشتهار خیام نیز به خاطر همین بخش از زندگی اوست. در مجموع او متفكری است برجسته كه می تواند هنرمند هم باقی بماند. معمولاً ذات هنر جمع شدنش با تفكر و اندیشه، كار ساده ای نیست؛ ولی در مورد خیام این اتفاق افتاده است.آثار هنری یا مجموع رباعیات بجامانده از خیام، در عین این كه نظام فكری بسیار منسجمی را به ما ارایه می دهد، از ذوق و رنگ و ارج هنری والایی برخوردار است، و این برای من بسیار جالب و تحسین برانگیز است.
 درباره اخلاق و روحیات و به طور كلی زندگی خیام، از چه منابعی می توانیم اطلاعات موثقی به دست بیاوریم؟
 در باب این كه كدام یك از منابع كهن می توانند اطلاعات موثقی در مورد زندگی خیام به ما ارایه بدهند، نمی توان منبع و مأخذ واحدی را معرفی كرد. در مورد اخلاق و روحیات خیام، افسانه سازیهایی شده كه درباره بیشتر بزرگان از این افسانه سازیها بسیار است.زندگینامه خیام را از لابلای تذكره ها و كتابها با مقایسه و مقابله اطلاعات مندرج در آنها، می توان دریافت. البته، تاریخ تألیف این كتابها هر چه به روزگار خیام نزدیك تر باشد، موثق تر است. محققان، بسیاری از رباعیات را منسوب به خیام می دانند.
 به چه طریق می توان رباعیات اصیل او را از رباعیات منسوب بازشناخت و اصولاً به چه دلیل دیگران سروده خود را به خیام نسبت داده اند؟
 درست است. همه رباعیات منسوب به خیام واقعاً سروده خود خیام نیست.كسی كه با نظام فكری او آشناست، به راحتی درمی یابد كه كدام یك اصلی و كدام یك منسوب است و نمی تواند متعلق به خیام باشد. در گذر تاریخ گاهی در جامعه ایرانی، اجازه طرح بعضی از اندیشه ها نبود به همین خاطر بعضی از افراد رباعیات كفرآمیزی می سرودند و آنها را به خیام نسبت می دادند.از این دست سروده ها زیاد است، ولی كسی كه با مشرب فكری و سبك و ویژگی های زبان خیام آشنایی داشته باشد و آنها را با رباعیات اصیل او مقایسه كند، می فهمد كه آن رباعیات یا مربوط به روزگار خیام نیست و یا با ساختار ذهنی و زبانی او فاصله دارد.
منبع:روزنامه قدس