جنبش‌های اسلامی بحرین

مقدمه

مجمع‌الجزایر بحرین کشوری است بسیار کوچک که از 33 جزیره تشکیل شده است. از این تعداد جزایر، تنها 6 مورد مسکونی هستند. مساحت این کشور 665 کیلومتر مربع است. (3) به لحاظ وسعت سرزمینی این کشور صد و نود و پنجمین کشور دنیاست و 767025/57 برابر از بزرگترین کشور دنیا، یعنی روسیه، کوچک‌تر است. این کشور حتی از کوچکترین استان ایران، استان البرز، نیز 8/77 بار کوچکتر است. با این حال، همواره به لحاظ سیاسی متلاطم بوده است و همواره احزاب در این کشور فعال بوده‌اند. بحرین همواره از پتانسیل زیادی برای فعالیت‌های حزبی برخوردار بوده است و هرگاه به فرصت ایجاد گشته، این پتانسیل بالفعل و فعالیت‌های احزابی علنی گشته است.
احزاب در این کشور حتی تا قبل از اصلاحات سال 2001 شیخ حمد، نیز فعال بوده‌اند. آن‌ها همواره سعی کرده‌اند تا به طرق مختلف فعالیت خود را ادامه دهند. فعالیت رسمی/ غیررسمی، قانونی/ غیرقانونی و زیرزمینی، دموکراتیک/ نظامی و خشونت‌آمیز، مجازی و در فضای اینترنتی/ واقعی، فرماندهی خارج از بحرین (رهبری از دور)/ فرماندهی در داخل بحرین (فرماندهی نزدیک) از جمله روش‌های آن‌ها بوده و هست. همچنین این احزاب به لحاظ درجه‌ی سازماندهی و انسجام، تعداد اعضا، میزان نقش ایدئولوژی، رابطه با حکومت مرکزی، میزان استقلال از نیروهای خارجی نیز از یکدیگر تفاوت دارند.
فعالیت احزاب در بحرین را می‌توان به شش دوره‌ی زمانی متفاوت تقسیم نمود: 1) از استقلال تا تصویب قانون اساسی نخست (1973 – 1971)، 2) دوران افول (1994 – 1975)، 3) از قانون اساسی نخست تا اعتراضات 1994، 4) از اعتراضات 1994 تا تصویب منشور اقدام ملی در سال 2001، 5) از تصویب منشور اقدام ملی تا انتخابات پارلمانی سال 2010، 6) از انتخابات پارلمانی سال 2010 تابه کنون. به دنبال تحولات اخیر خاورمیانه، بحرین نیز از سال 2011 روندهای انقلاب گونه را به خود تجربه نموده است.
در دوران نخست کشور تازه به استقلال دست یافته بود و لذا امیدواری زیادی در میان احزاب وجود داشت. قدم نخست تقاضا برای تصویب قانون اساسی و پارلمان بود که اصرار احزاب به تصویب این موضوع در 1973 انجامید. با این حال انحلال پارلمان در دو سال بعد نشان داد که شیخ عیسی چندان با شکل‌گیری روندهای دموکراتیک موافق نیست. از این زمان به بعد شدت سخت‌گیری امیر بحرین بر فعالیت احزاب افزایش یافت و لذا فعالیت‌های آن‌ها کمتر نمایان می‌گشت. کودتای 1981 نیز به شکست منتهی شد و این موضوع نیز به تشدید خشونت حکومت علیه احزاب منتهی شد. انحلال احزاب، دستگیری و تبعید رهبران و اعضای آن‌ها، چرخش فعالیت رسمی اغلب احزاب به غیررسمی و زیرزمینی کار را برای احزاب سخت‌تر نمود. اما دهه‌ی 1990 با احیای فعالیت احزاب همراه بود. انتفاضه‌ی نخست مردم بحرین از 17 دسامبر 1994 آغاز شد و تا 14 فوریه‌ی 2001 به طول انجامید. در این دوران عملاً مسئولیت‌های حکومتی در دست ولیعهد بود، امیر بحرین بیمار بود و توان او برای حفظ اقتدار خود محدود گشته بود. در این دوران احزاب لیبرال، چپ و اسلامی علیه شرایط خفقان حاکم با یکدیگر متحد شده بودند. در 1999 شیخ حمد امیر بحرین شد. در این دوره احزاب توانستند به خوبی از فرصت بدست آمده در نتیجه‌ی تضعیف قدرت سرکوب حکومت بهره برند و خواسته‌های خود را مطرح سازند. شیخ حمد نیز در سال 2001 منشور اقدام ملی را به تصویب رسانید. این منشور همان قانون اساسی دوم بحرین است که به موجب آن پارلمان دوم بحرین، پس از 27 سال تعطیلی، در سال 2002 آغاز به کار کرد. عفو زندانیان و تبعید شدگان سیاسی، تشکیل پارلمان، برگزاری انتخابات دوره‌ای پارلمان و شهرداری‌ها فعالیت احزاب را به ثمر نشانده بود. در این دوره بسیاری از احزاب در قالبها و حتی با عناوینی جدید فعالیت رسمی خود را مجدداً آغاز نمودند. با این حال، بعد از انتخابات 2002 پارلمان مشخص شد که امیر جدید نیز چندان به روند دموکراتیک اعتقادی ندارد چرا که او عملاً و برخلاف قانون اساسی مجلس مشورتی و انتخاب شده از طرف خود را از قدرتی بیشتر برخوردار نمود. این مسائل سبب شد که بسیاری از احزاب همچون الوفاق، انتخابات پارلمانی سال 2002 را تحریم نمایند. با این حال از سال 2002 فعالیت احزاب تحولی انقلابی را به خود تجربه نمود. روند جریانات احزاب به سمت قدرت یافتن احزاب اسلامی بود. در ابتدا احزاب سلفی و سنی و با مرور زمان احزاب شیعی رشد یافتند. حزب شیعی الوفاق در انتخابات پارلمانی 2006 و 2010 اکثریت را در دست گرفت.
شروع تحولات انقلابی خاورمیانه نیز آتش زیر خاکستر بحرین را شعله‌ور نمود و 14 فوریه‌ی 2011 اوج آن بود. انقلاب دیگری در بحرین به وقوع پیوسته بود. احزاب که تا قبل در جهت اجرای قانون اساسی تلاش می‌کردند و حتی تغییر سیستم سلطنت را غیرقانونی می‌دانستند، در اثر شدت یافتن خشونت حکومت، نابودی آن را خواستار شدند و بسیاری از آن‌ها، به ویژه حزب اسلامی الوفاق، پارلمان را ترک و به جمع انقلابیون ملحق شدند.
این اثر کوششی است در جهت شناسایی ماهیت و اقدامات برخی از مهمترین احزاب و گروه‌های اسلامی بحرین بعد از قانون اساسی 2002. به علاوه، آشنایی اجمالی با ماهیت و اقدامات سایر گروه‌‌ها و جنبش‌های اسلامی فعال در این بازه‌ی زمانی نیز هدف دیگر ما است. برای رسیدن به این منظور ابتدا فضای رسمی و قانونی فعالیت احزاب و گروه‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این قسمت تاریخچه‌ای مختصر از جریانات پارلمانی و سیاسی مؤثر در آزادی و شکل‌گیری فعالیت گروه‌های سیاسی مرور خواهد شد و در نهایت دلایل موفقیت احزاب اسلامی شیعه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

بستر قانونی و فعالیت احزاب

بحرین دو قانون اساسی را به خود دیده است: قانون اساسی 1973 و قانون اساسی 2002. اولین قانون اساسی دو سال بعد از استقلال بحرین به تصویب رسید. بنابراین، پیشینه‌ی انتخابات در بحرین به دسامبر 1973 باز می‌گردد. شیخ عیسی حکم ایجاد مجلس مؤسسان را صادر نمود. همه‌ی اعضای این مجلس می‌بایست حداقل 25 سال سن و در بحرین به دنیا آمده باشند. ترکیب این مجلس بدین صورت بود: 22 نماینده، 12 عضو از شورای وزرا و 8 عضو که مستقیماً توسط امیربحرین انتخاب شدند. براساس این قانون اساسی، پارلمان بحرین تشکیل شد. در آن زمان تنها مردان از حق رأی برخوردار بودند. 78/4 درصد از واجدین شرایط در این انتخابات شرکت کردند. 40 نفر با رأی مردم بر کرسی‌های پارلمان ملی بحرین نشستند و 14 عضو توسط پادشاه به مجلس راه یافتند. کرسی‌ها بین سه گروه تقسیم شد:

1.جناج مردمی (4):

این جناح 8 کرسی را بدست آورد. احزاب چپ و ملی‌گرایان در این جناح جای داشتند. جبهه‌ی مردمی آزادی بحرین (5)، جبهه‌ی لیبرال ملی بحرین (6) و جنبش‌های بعثی از این جناح حمایت به عمل آورد. بیشتر رأی اعضای این جناح توسط شیعیان و سنیان نواحی شهرنشین حاصل گشت.

2. جناح شیعه:

این جناح بیشتر رأی خود را از نواحی روستایی بدست آورد و 6 کرسی را تصاحب نمود.

3. نامزدهای مستقل

این مجلس در 1974 قانون امنیت دولت را به تصویب خود در نیاورد. این کار شیخ عیسی را به شدت ناراحت نمود. لذا پادشاه در سال 1975 و برخلاف قانون اساسی 1973، این پارلمان 44 نفره را منحل کرد و مسئولیت قوه‌ی مقننه به عهده شورای وزیران گذاشته شد. شیخ عیسی تا پایان عمر خود نه به مجلس اجازه داد تا کارش را از سر گیرد و نه اجازه‌ی برگزاری انتخاباتی را صادر نمود. تنها در 16 دسامبر 1992 مجلس مشورتی تشکیل شد که اعضای آن را شاه منصوب می‌کند. این شورا را می‌توان کمیته‌ی کارشناسی دولت دانست که طرح‌ها و لوایح را در جلسات خود به بحث گذاشته و تحویل دولت می‌‌دهد. (7)
اما در 17 دسامبر سال 1994 گروه‌های لیبرال، چپ و اسلام‌گرا اعتراضات خود را آغاز نمودند. آن‌ها اصلاحات دموکراتیک را خواستار بودند. (8) حمدبن آل‌خلیفه در 1999 امیر بحرین شد و در سال با برپایی رفراندوم موافقت نمود. 14 و 15 فوریه‌ی سال 2001 این رفراندوم برگزار شد و منشور اقدام ملی (9) به تصویب اکثریت آراء درآمد. 90/2 درصد از واجدین شرایط رأی دادن در این رفراندوم شرکت ورزیدند و 98/41 درصد به آن رأی مثبت دادند. (10) نهایتاً اعتراضات فروکش کرد.
در 1999 شیخ حمد فرزند شیخ عیسی، که تا قبل ولیعهد بود، امیر بحرین شد. او با فوت شیخ عیسی در سال 2002 و بعد از 27 سال دومین انتخابات در بحرین را برگزار کرد. این انتخابات بنیادی برای اصلاحات دموکراتیک بحرین شد. (11) در این انتخابات همگان از جمله زنان، برای اولین بار، از حق رأی برخوردار بودند. به علاوه زنان نیز می‌توانستند نامزد شوند. در انتخابات پارلمانی سال 2002 میزان مشارکت مردم 53/2 درصد اعلام شد. در این انتخابات اسلام‌گرایان، 9 کرسی، نامزدهای مستقل 12 و نامزدهای سکولار 21 کرسی را صاحب شدند و هیچ زنی به مجلس راه نیافت. (12) مقرر شد که پارلمانی مرکب از دو مجلس نمایندگان (مجلس النواب) و مجلس مشورتی (مجلس الشورا) تشکیل شود. در هر کدام از این دو مجلس 40 نماینده حضور دارند. اعضای مجلس اول توسط آراء مردم و اعضای مجلس دوم مستقیماً توسط امیر انتخاب می‌شوند. در صورت اختلاف در تصمیم‌گیری طبق قانون اساسی دو مجلس نمایندگان و مشورتی درباره‌ی قانون‌گذاری تشکیل نشست خواهند داد. مجلس مشورتی می‌تواند همه‌ی مصوبات پارلمان را رد یا تأیید کند. حق اصلاح قانون اساسی نیز به شخص امیر بحرین اختصاص داده شد. براساس قانون اساسی، مردم اعضای مجلس نمایندگان را برای یک دوره‌ی 4 ساله انتخاب می‌کنند. قوانین مصوب این پارلمان باید به امضای امیر بحرین برسد، در غیر این صورت اجرا نخواهد شد. در واقع برخلاف پارلمان‌های مشابه در کانادا یا انگلستان، که در رژیم حقوقی آن‌ها پارلمان قدرت اصلی است، در بحرین پارلمان مستقل نیست و پادشاه بر آن سیطره دارد. مخالفان این سیستم، اعطای قدرت یکجانبه به پادشاه را نقض قانون اساسی 1973 می‌دانند.
منشور اقدام ملی را می‌توان دومین قانون اساسی بحرین نامید. براساس این منشور پارلمان به دو مجلس تقسیم شد. مجلس نمایندگان و مجلس مشورتی. امیر در مذاکره با رهبران مخالفین به آن‌ها اطمینان داد که تنها مجلس نمایندگان از حق قانون‌گذاری برخوردار باشد. اما در همان سال 2002 خلف وعده نمود و هر دو مجلس را از میزان قدرتی برابر در قانون‌گذاری برخوردار کرد. این کار عکس‌العمل مخالفین را همراه داشت. حزب الوفاق، به عنوان نماینده‌ی اکثریت مردم بحرین یعنی شیعیان، حرکت دموکراتیک ملی (13)، به عنوان نماینده‌ی جناح چپ، جمعیه العمل الاسلامی (أمل) (14)، نماینده‌ی دیگر شیعیان، التجمع القومی الدیمقراطی (15)، به نمایندگی از ملی‌گرایان، مجلس نمایندگان را تحریم کردند. (16) با این حال احزاب سنی حضور یافتند و به عنوان جناح اکثریت، 19 کرسی از 40 کرسی را به خود اختصاص دادند. همچنین، در میان اسلام‌گرایان، سلفی‌ها 7 کرسی را بدست آوردند. (17)
البته در همان سال 2002 اولین انتخابات محلی و شهرداری‌ها نیز برگزار شد. در این انتخابات اسلام‌گرایان سلفی و سنی در دور اول، 2/3، و در دور دوم نیمی از کرسی‌ها را بدست آوردند. (18) به این ترتیب، احزاب سنی به قدرتمندترین احزاب سیاسی بحرین مبدل شدند. شیخ خلیف، نخست‌وزیر و عمومی امیر بحرین، پیروزی احزاب سنی و سلفی را امری مطلوب برای حکومت می‌دانست. از نظر او تهدید ناشی از شیعیان و متحدان فرامرزی آن‌ها تهدید ناشی از سایر اسلام‌گرایان را کمرنگ و به یک فرصت مبدل می‌سازد. (19)
در سال 2006 انتخابات مجلس نمایندگان برگزار شد. در این رأی‌گیری حدود 295 هزار واجد شرایط رأی دادن می‌توانستند، برای انتخاب 40 نماینده شرکت کنند. 207 نفر از جمله 17 زن نامزد این انتخابات بودند. 69 درصد از واجدین شرایط رأی دادن در این انتخابات شرکت کردند. (20)
در اکتبر سال 2010 دور بعد انتخابات پارلمان فرا رسید. در این انتخابات اسلام‌گرایان شیعی موفق به کسب اکثریت پارلمان شدند و نامزدهای لیبرال و طرفدار غرب موفقیتی حاصل نکردند و تنها یک زن (از بین 18 زن کاندیدا) به مجلس راه یافت. (21) بنا به اعلان شیخ خالدبن آل خلیفه، وزیر دادگستری و رئیس ستاد انتخابات، در این دوره 127 نامزد شرکت کردند. نتایج انتخابات در جدول زیر به ترسیم درآمده است:

حزب	ایدئولوژی	تعداد کرسی
الوفاق	شیعه	18
الاصاله	سنی سلفی	3
جامعه‌ی اسلامی المنبر	اسلام‌گرایان سنی	2
اعضای مستقل	همگان سنی	17
جمع کل	40

منبع:Gulf Daily News, “Independents the biggest winners”, 1 November 2010
با شروع قیام‌ها و سرکوب تظاهرات‌کنندگان، 18 نماینده‌ی الوفاق به همراه 4 نماینده‌ی مستقل از مجلس خارج شدند و به دلیل خروج اکثریت (باقی ماندن تنها 18 نفر از 40 نماینده)، مجلس از رسمیت افتاد. انتخابات میان دوره‌ای برای پرشدن جای خالی این کرسی‌ها در 24 سپتامبر 2011 برگزار شد. ولی هیچ یک از احزاب نامزد خود را معرفی نکردند، در نتیجه نامزدهای مستقل صندلی‌های خالی شده را پر کردند.
در مقایسه با کشورهای حوزه جنوبی خلیج‌فارس جریان‌های سیاسی در بحرین از آزادی عمل نسبتاً بیشتری برخوردارند. احزاب مذهبی، لیبرال، چپ و بعثی در این کشور فعالیت می‌کنند. بنابراین، در بحرین طیفی از نیروهای بنیادگرا و سلفی مرتبط با القاعده تا نیروهای لیبرال طرفدار غرب وجود دارد و از این حیث در قیاس با کشورهای همجوار وضعیتی منحصر به فرد دارد.

گروه‌های اسلامی بحرین

1. جمعیة الأصالة الإسلامیة

این حزب در 6 مه 2002 تأسیس شد و در انتخابات پارلمانی همان سال شرکت کرد. 7 عضو این حزب توانستند به مجلس نمایندگان راه یابند. همچنین، نمایندگان این حزب در انتخابات سال 2006 به نمایندگی از موفق شدند 8 کرسی پارلمان را بدست آورند. (22) همچنین در همین سال و در انتخابات شوراهای شهری در استان‌های المحرق، الشمالیه، الوسطی و الجنوبیه 9 تن از اعضای این حزب انتخاب شدند. در دور اول انتخابات پارلمانی سال 2010 این حزب موفق عمل نکرد، در نتیجه برای شرکت در دور دوم انتخابات با حزب المنبر تشکیل اتحاد داد، با این حال تنها توانست 3 نماینده‌ی خود را به مجلس نمایندگان راه دهد.
این حزب بال سیاسی جامعه‌ی آموزش و پرورش اسلامی (23) است. رهبر پیشین این حزب، عادل مؤدا بود که به خاطر نزدیکی به حزب شیعی الوفاق در سال 2005 برکنار شد و غانم البوانین بجای او قرار گرفت. این حزب یکی از مشهورترین احزاب محافظه کار در شهرهای محرق و ریفا است. تا قبل از انتخابات سال 2002 بیش‌تر مردم این مناطق به احزاب چپ گرایش داشتند. (24)
این حزب یک حزب سلفی است که ارتباط نزدیکی با ایدئولوژی وهابی عربستان سعودی دارد. (25) ایدئولوژی این گروه تصویر سفت و سختی از اسلام ارائه می‌دهد که با مدرنیسم و برپائی مراسمات مذهبی مخالف است. این حزب رهبری مخالفان لشکرکشی آمریکا به عراق در بحرین را برعهده داشت و بخشی از اقدامات نظامی علیه نیروهای آمریکایی در فلوجه را رهبری نمود. غانم البوعینین در ژانویه‌ی سال 2006 و در پاسخ به این سؤال که دیدگاه حزب نسبت به حضور زنان در پارلمان چیست اینگونه بیان داشت که هیچ زنی نمی‌تواند به نمایندگی از حزب او در انتخابات شرکت کند. او بیان داشت که ما در بیان دیدگاه خود صادق هستیم، در حالی که احزاب دیگر در ظاهر از حضور زنان در مجلس سخن می‌گویند، ولی عملاً از آن‌ها حمایت به عمل نمی‌آورند. او در ادامه اذعان داشت که اگر زنان بتوانند به مجلس راه پیدا کنند، ما با آن‌ها همکاری می‌کنیم، ولی حزب با کاندید شدن زنان از طرف خود مخالف است.
ایدئولوژی این حزب به ویژه در دوران رهبری عادل مؤدا، با حفظ همه‌ی بناهای تاریخی پیش از اسلام مخالفت می‌ورزد و تخریب آن‌ها را خواهان است. نمایندگان این حزب در 17 جولای 2005 به همراه سایر نمایندگان پارلمان به مقابله با طرح دولت مبنی بر احداث یک موزه در تپه‌های قبرستان دلمون مخالفت ورزیدند. عادل مؤدا در سخنرانی خود در این روز در پارلمان بیان داشت که پول باید صرف احداث مسکن در این تپه شود: "ساختن مسکن برای زندگان بهتر است از ساختن قبرستان برای مردگان، ما باید به ریشه‌های اسلامی خود افتخار ورزیم، نه به تمدن‌هایی که در نقاط دیگر یا زمان‌های دیگر وجود داشته‌اند و از آن‌ها تنها شیشه و استخوانی برای ما باقی مانده است. "با این حال، جانشین او، غانم البوعینین، در مورد ابنیه‌ی تاریخی دیدگاه متفاوتی دارد. او در مارس 2006 از عملکرد ضعیف دولت در تخصیص اعتبار و حفظ مرکز تاریخی محرق انتقاد کرد و خواهان تخصیص اعتبار دولتی برای بازسازی این مرکز شد. (26) رهبر جدید این حزب دیدگاه‌های میانه رویانه‌تری نسبت به مدرنیته دارد و به همین دلیل نسبت به حفظ ابنیه‌ی تاریخی دوران پادشاهی سخت‌گیری کمتری دارد. این حزب به همراه سایر احزاب اسلام‌گرای بحرین به غیرقانونی ساختن جادوگری و پیش‌گویی در پارلمان موفق گردید. دو سال حبس یا پرداخت 500 دینار بحرین مجازاتی است که برای متخلفان در نظر گرفته شده است.
روابط میان این حزب با اسلام‌گرایان شیعی، به ویژه حزب الوفاق، نیز در ابهام است. از یک طرف، در سلفی ایدئولوژی این حزب شیعه مهمترین انحراف از اسلام است. اما از طرف دیگر، این حزب به همراه احزاب شیعی در مورد رعایت مسائل اخلاق و شرعی دیدگاه‌های نزدیکی به یکدیگر دارند. به همین دلیل الاصاله به صورت غیررسمی با الوفاق همکاری می‌کند. همچنین، گرچه ایدئولوژی جامعه‌ی اسلامی المنبر سنی است، اما ایدئولوژی سنی این گروه برگرفته شده است از اخوان‌المسلمین. به همین دلیل، حزب المنبر مهمترین رقیب سیاسی حزب الاصاله در رقابت‌های انتخاباتی بوده است. با این حال، ضرورت‌های تاکتیکی به همگرایی میان این دو حزب در دور دوم انتخابات سال 2010 منتهی شد. (27)
در جریان تحولات انقلابی بحرین، که از سال 2011، آغاز شده، الاصاله سعی نموده از دولت حمایت به عمل آورد. با این حال، در پی انتشار فیلم حمله‌ی نظامیان به معترضان زن در 24 ژانویه‌ی 2011، عبدالحیم مراد، جانشین الاصاله‌ی، در گفتگو با این شبکه به نقد رفتار خشونت‌آمیز نظامیان دولتی در قبال زنان پرداخت: "ما نیز جزئی از این جامعه هستیم و همین خلق و خو نیز در ما وجود دارد و بالعکس ما به زن احترام می‌گذاریم و زن برای ما دارای جایگاهی ویژه و با کرامت است... زن را نباید با اعمال غیرقانونی شکنجه و مورد آزار و اذیت قرار داد". (28)
الاصالة از مخالفان حکومت بشار اسد نیز دفاع به عمل آورده است. شبکه المنار تصاویری را از دیدار عادل المعاودة، معاون دوم رئیس پارلمان بحرین و عبدالحلیم المراد، رئیس فراکسیون الاصالة و حمدالنهدی و فیص الغریر، دو تن از اعضای جمعیت الاصله‌ی بحرین با نیروهای ارتش آزاد سوریه منتشر کرد. در تصاویر منتشر شده، این چهار سیاست‌مدار بحرینی لباس‌هایی همانند لباس‌های نیروهای ارتش آزاد سوریه پوشیده‌اند. عبدالحلیم مراد در صفحه توییتر شخصی خود نوشت که این هیئت بحرینی متشکل از عادل المعاودة، عبدالحلیم مراد، فیص الغریر و حمدالنهدی بوده است. وی در ادامه نوشت: "ما عمداً به سوریه رفته و در این نشست حضور پیدا کردیم تا کمک‌های بحرین را با دستان خود برای تجهیز مجاهدین و برادرانمان در ارتش آزاد سوریه به دست آن‌ها برسانیم.» (29)

2. جامعه‌ی اسلامی المنبر (جمعیة المنبر الوطنی الإسلامی)

این حزب یکی از احزاب سنی است که افکار سیاسی خود را از اخوان‌المسلمین اخذ نموده است. المنبربازوی سیاسی انجمن الاصلاح (جمعیه الاصلاح) بحرین است. الاصلاح نماینده‌ی اخوان در بحرین است. شیخ عیسی بن محمد آل‌خلیف رئیس و حامی مالی انجمن الاصلاح است. او یکی از اعضای خاندان سلطنتی آل‌ خلیفه‌ی بحرین و وزیر سابق کار در این کشور بوده است. (30)
این حزب به خوبی توانسته با استفاده از ظرفیت‌های مساجد، شبکه‌های سیاسی مورد نظر خود را ایجاد کند. با این حال، المنبر از برنامه‌ای محافظه‌کارانه برخوردار است و به همین دلیل به صورت غیرمستقیم پادشاهی را به چالش می‌کشد و بیشتر انتقادات او غیرسیاسی است. تمرکز این حزب بیشتر بر امور اقتصادی است نه ایدئولوژیکی و همین امر سبب شده که طبقه‌ی متوسط سنی بحرین – مهندسان، بازاریان و معلمان – از این حزب حمایت به عمل آورند. (31) اقتصادی محور این حزب به خوبی از مساجد و تجمع مسلمانان در آن بهره می‌برد. این حزب به صورت مستقیم دولت را به چالش نمی‌کشد. این حزب در دور نخست انتخابات پارلمانی 2010 کاملاً ناموفق بود، ولی پس از اتحاد با الاصاله در دور دوم توانست دو نماینده‌ی خود را به پارلمان اعزام نماید. در جریان انتخابات پارلمان سال 2006، این حزب 4 کرسی را تصاحب نمود. (32) این در حالی است که تعداد کرسی‌های این حزب در انتخابات سال 2002 برابر بود با 8.
این حزب در مقایسه با جمعیت الاصاله از سختگیری دینی کمتری برخوردار است. المنبر به شدت به مخالفت با لایحه‌ای پرداخت که آزادی پارلمان را محدود می‌کرد. محمد خالد إبراهیم یکی از اعضای این حزب در پارلمان سال 2002 بوده است که سخنانش در مخالفت با پخش فیلم "برادر بزرگ" (33) و مخالفت با برگزاری کنسرت خواننده‌ی زن لبنانی، نانسی نبیل عجرم، نگاه‌ها را معطوف به وی ساخته بود. همچنین، این فرد به نمایندگی از المنبر در پارلمان 2002 اشغال فلوجه توسط آمریکائی‌ها را محکوم ساخت و از مخالفین اشغال‌گران حمایت به عمل آورد و آن‌ها را قهرمان نامید. این بیانات او با اعتراض اعضای شیعی پارلمان همراه گشت، چرا که اعلام صریح موضع را دخالت در امور داخلی عراق می‌دانستند. در سال 2006 در حالی که کنوانسیون بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی به تصویب دولت بحرین درآمده بود، المنبر رهبری مخالفان در پارلمان را برعهده گرفت و به عدم تصویب آن در پارلمان موفق شد. دکتر صلاح عبدالرحمن، رئیس حزب، یکی از نمایندگان پارلمان بود که به مخالفت با این کنوانسیون پرداخت. از نظر او این کنوانسیون "بدین معنی است که مسلمانان می‌توانند به مذاهب دیگر تغییر مذهب دهند، در حالی که این موضوع خلاف قوانین اسلام است و مجازات این عمل در اسلام سر بریده شدن است». (34)
با این حال این حزب از رگه‌های رفتاری سلفیه نیز برخوردار است. دکتر صلاح‌الجودر، یکی از اعضای حزب است که به نمایندگی از آن در شورای شهر المحرق انتخاب شده بود و برای انتخابات پارلمانی 2006 نیز نامزد شد. وی در سخنرانی خود در شورای شهرخواهان تصویب لایحه‌ای شد که براساس آن کلیه‌ی ساختمان‌های جدید شهر محرق نمی‌توانستند بیش از یک پنجره داشته باشند. اما از آنجا که شورای شهر مجاز به تصویب این طرح به عنوان یک قانون نبود، صلاح الجودر بیان داشت که هر ساختمانی که از این طرح تبعیت نورزد، از برق شهری ممنوع می‌گردد.
در مورد حق شرکت زنان در امور سیاسی دکتر علی احمد، یکی از اعضای حزب، در 26 فوریه‌ی 2006 بیان داشت که "اعطای حقوق سیاسی به زنان برخلاف قوانین اسلام نیست. زنان باید نسبت به احقاق آرمان‌های خود و مشارکت در توسعه‌ی پادشاهی بحرین حرکت نمایند. ما از تقویت قدرت سیاسی زنان و از زنان توانمند در این عرصه حمایت می‌کنیم. ما بر این باوریم که زنان نمی‌توانند بر جایگاه امیر بحرین یا ریاست جمهوری بنشینند، زیرا این خلاف مذهب است، اما آن‌ها می‌توانند در تمام مسندهای سیاسی غیر از این دو گروه قرار گیرند." در جریان انتخابات پارلمانی سال 2006، چندین زن به نمایندگی از این حزب کاندید شدند. دکتر حیفا المحمود یکی از این افراد معروف در لیست انتخاباتی المنبر بود که متخصص چشم بود. با این حال، مخالفت شدید حزبالاصاله به حذف نام این زنان از لیست نهایی منتهی شد. در زمانی که فعالان حقوق زنان تلاش داشتند تا قانون حقوق برابر زن و مرد به تصویب رسد، المنبر از آن‌ها حمایت به عمل آورد. با این حال، مخالفت احزاب شیعه به شکست این فعالیت‌ها انجامید. در جریان انتخابات پارلمانی سال 2006، این حزب به همراه سلفیست‌های الاصاله به منظور حفظ رأی سنی‌های بحرین تشکیل ائتلاف دادند. (35)
در انتخابات میان دوره‌ای مجلس نمایندگان در سال 2011، المنبر به همراه احزاب دیگر مانند الوفاق و حزب وعد در اعتراض به اقدام دولت در سرکوب و کشتار مردم انتخابات را تحریم کردند و دولتی منتخب، پارلمانی منتخب و دارای اختیارات کامل و دستگاه قضایی سالم و مستقل را خواستار شدند. (36)
همچنین المنبر به همراه احزاب الوفاق، وعد، الوحدوی، القومی، الاخاء و امل در سال 2012 و در اعتراض به حمله‌ی اسرائیل به نوار غزه، خواهان برگزاری راهپیمایی بودند، ولی حکومت آل خلیفه این کار را غیرقانونی دانست. با این حال، این احزاب با انتشار بیانیه‌ای از برگزاری این راهپیمایی کوتاه نیامدند و آل‌خلیفه را به همراهی با جنایات اسرائیل متهم ساختند. (37)

3. الوفاق (جمیعة الوفاق الوطنی الإسلامیة)

جمعیت اسلامی ملّی الوفاق، یا همبستگی، هم به لحاظ تعداد اعضا (38) و هم به لحاظ تعداد نمایندگان خود در پارلمان از سال 2006 به بعد بزرگ‌ترین جمعیّت سیاسی بحرین مبدل شده است. (39) این سازمان رهبری چندین حزب شیعی از جمله حزب الدعوه را نیز برعهده دارد. (40) سال 2006 روزنامه بحرینی گلف دیلی نیوز مدّعی شد این جمعیت تنها 1500 عضو فعّال دارد. با این حال، یکی از مقامات دیپلماتیک سفارت آمریکا نیز الوفاق را بزرگترین حزب بحرین اعلان داشته است. (41) در یکی از اسناد ویکی لیکس از نشست دیپلماتیک در سفارت آمریکا در بحرین، این جمعیت بزرگ‌ترین جمعیت بحرین از حیث تعداد اعضا نامبرده شده است. (42) منابع دیگر تعداد اعضای رسمی این حزب را تا سال 2010 برابر دانسته‌اند با 6500 نفر (Rubin, 2010: 313). بنا به اظهارنظر شیخ علی سلمان، دبیر کل جمعیت ملی الوفاق، بعد از گذشت 18 ماه از آغاز ناآرامی‌های بحرین، 1600 نفر از اعضای این حزب در زندان‌های حکومتی به سر می‌برند. (43) حتی اگر تعداد اعضای این حزب را برابر با تعداد دستگیرشدگان بدانیم، باز هم این حزب یکی از پرجمعیت‌ترین احزاب بحرین خواهد بود.
با این حال و با وجود دارا بودن 18 کرسی از 40 کرسی پارلمان بحرین، یعنی بزرگ‌ترین ائتلاف موجود، هنوز در رأی‌گیری‌ها از جانب نمایندگان حامی حکومت مورد تخاصم قرار می‌گیرد. نمایندگان احزاب سنی به همراه نمایندگان مستقل، که سنی مذهب هستند، بارها از تصویب لوایح مورد نظر الوفاق ممانعت به عمل آورده‌اند. (44) حکومت نیز هیچ یک از اعضای آن را به عضویت مجلس مشورتی در نیاورده است.
این حزب توانست در دهه‌ی 1990 در عوض جنبش آزادسازی بحرین، رهبری مبارزات سیاسی را برعهده گیرد. (45) بیش‌تر رهبران الوفاق در پی عفو عمومی فعالان سیاسی انقلاب 1990 توسّط امیر حمدبن عیسی به بحرین بازگشتند و در پی امضای پیمان مشروطه 1993 توسط حمدبن عیسی که در آن تمام قدرت قانون‌گذاری را در اختیار مجلس منتخب می‌گذاشت، از وی حمایت کردند. این جمعیّت در 7 نوامبر 2001 رسماً اعلام موجودیت کرد.
او یک شعبه‌ی دوازده امامی است و در دهه‌ی 1990 در قم به مطالعه علوم دینی پرداخت. (46) او یکی از شاگردان آیت‌الله خویی بود. بعد از فوت آیت‌الله خویی در سال 1992، علی سلمان در مورد مرجع خود رسماً سخن نگفته است، با این حال، در گفتگوهای شخصی آیت‌الله سیستانی را به عنوان مرجع خود معرفی نموده است. (47) حکومت بحرین در ژانویه‌ی 1995 او را به اتهام تحریک عموم در جریانات خیزش‌های دهه‌ی 1990 و تقاضا برای احیای قانون اساسی و پارلمان به دبی تبعید کرد. او سپس به لندن رفت و فعالیت‌های خود بر ضد حکومت بحرین را با همکاری با جنبش آزادی‌بخش بحرین ادامه داد. او در پی عفو عمومی، در سال 2001 به بحرین بازگشت. با بازگشت او به الوفاق، رفتار این حزب به نسبت گذشته با عقلانیت بیشتری همراه گشت و افراط‌گرایی در مبارزات با حکومت کاهش یافت. تجربیات او در دهه‌ی 1990 و در دوران تبعید تأثیر زیادی بر منش سیاسی فعلی او گذاشته است و آرمانگرایی واقع بینانه‌تری را به ارمغان آورده است. به همین دلیل الوفاق توانست بعد از سال 2002، با استفاده از فضای سیاسی موجود در بحرین و در چارچوب قوانین خود حکومت به تدریج رشد یابد. برخی معتقدند که رهبر اصلی الوفاق آیت‌الله الشیخ عیسی أحمد قاسم است و علی سلمان مجری فرامین ایشان است و همین موضوع را علت اصلی عدم تلاش علی سلمان برای ادامه‌ی مطالعات دینی و رسیدن به درجه‌ی اجتهاد می‌دانند. (48)
این حزب از یک کنفرانس عمومی، دبیرخانه‌ی عمومی، مجمع داوری و شورای مشورتی تشکیل شده است. کنفرانس عمومی مهمترین رکن سازمانی حزب است. انجام اصلاحات، انتخاب دبیرکل و مشخص ساختن وظایف دبیرکل، مجمع داوری و شورای مشورتی بر عهده‌ی این رکن است. دبیرخانه رکن اجرایی حزب است که طرح‌ها و دستورات سیاسی را اجرا می‌کند و در مورد موضوعات غیرمهم تصمیم‌گیری می‌کند. اما تصمیم‌گیری درباره‌ی موضوعات مهم بر عهده‌ی کنفرانس عمومی است. در حال حاضر، شیخ علی سلمان دبیرکل این حزب است. مجمع داوری به حل وفصل اختلافات میان اعضا و ارکان مختلف حزب اقدام می‌ورزد. نظارت و ارزیابی عملکرد دبیرکل و ارائه‌ی گزارش از آن وظیفه‌ی شورای مشورتی حزب است. (49)
به منظور پاسخگویی به نیازهای سیاسی، اداری و هدایت فعالیت‌های جوانان، در سال 2011 و با آغاز قیام‌ها، شاخه‌ی جوانان این حزب تأسیس گشت. "مطرمطر" اولین رئیس این شاخه بود که با گذر زمان عضو الوفاق شد. (50) این حزب به منظور حفظ استقلال سیاسی و عدم وابستگی به دولت و گروه‌های دیگر، پیش از انتخابات سال 2006 قانونی تصویب کرد که به موجب آن کلیه‌ی نمایندگان حزب در پارلمان موظف هستند تا 20 درصد از حقوق ماهیانه‌ی خود را به حزب اختصاص دهند. با توجه به آن‌که حداقل حقوق اعضای پارلمان برابر است با 2000 دینار بحرین، این حزب سالانه 230000 دینار از اعضای خود در پارلمان 2010 دریافت نموده است و بدین ترتیب، بودجه‌ی این حزب از بودجه‌ی تمامی احزاب دیگر بیشتر است. (51)
گرایش الوفاق شیعی است و توسط شیخ علی سلیمان رهبری می‌شود. این حزب همواره بر اجرای ارزش‌های اسلامی در بحرین تأکید دارد و این مسئله را از طریق نمایندگان خود در مجلس پی‌گیری می‌کند. این حزب در اکتبر سال 2005 در بیانیه‌ای اعلان داشت که نه حکومت و نه نمایندگان پارلمان نمی‌توانند سخن خدا را تفسیر نمایند. همچنین از دیدگاه این حزب، حقوق مردان و زنان باید با احکام فقیه منطبق باشد. (52) از نظر این حزب، حکومت اسلامی با حکومت و شیوه‌های حکومتی غربی متفاوت است و لذا حقوق زنان در اسلام با حقوق آنان در غرب متفاوت است. این حزب در رقابت با فعالان حقوق زنان و برای نشان دادن قدرت خود در 9 نوامبر سال 2005 راهپیمایی بسیار بزرگ‌تر از راهپیمایی برگزار شده توسط شورای عالی زنان (53) برپا نمود. این شورای رسمی، سکولار و دولتی که بعد از اصلاحات شیخ حمد تشکیل شده بود، در حمایت از حقوق فردی زنان این راهپیمایی را برگزار کرده بود. (54) این حزب رابطه‌ی نزدیکی با شورای مدارس اسلامی (55) بحرین دارد. (56) این حزب روابط نزدیکی با علمای شیعی بحرین دارد. از همین رو، شورای اسلامی مدارس، این حزب را "بلوکی از مؤمنان" (57) خطاب نموده است. (58)
این حزب به شدت در جهت رفع توئطه علیه شیعیان به افشاگری می‌پردازد. در قضیه‌ی بندرگیت (59) عده‌ای به رهبری احمدبن عطیةالله آل خلیفه، وزیر کشور، در سال 2006 تصمیم داشتند تا با برقراری تنظیماتی خاص و افزایش نظارت بر شیعیان آن‌ها را به حاشیه روانه سازند. با این حال، افشاگری نمایندگان الوفاق مانع از اجرای این طرح شد. نمایندگان این حزب به شدت بر برگزاری انتخابات شفاف و سالم نظارت دارند و همواره قبل از برگزاری انتخابات تأکید آن‌ها بر این موضوع دوچندان می‌شود. در 8 می 2007، نمایندگان الوفاق در پارلمان خواستار صورت گرفتن تحقیق و تفحص از وزیر امور خارجه شدند. شیخ احمد بن عطاءالله الخلیفه وزیر امور خارجه آن زمان یکی از اعضای خاندان سلطنتی بود. در این رأی‌گیری 19 رأی مثبت داده شد، برای تصویب این تقاضا دو رأی دیگر نیاز بود و لذا مورد پذیرش قرار نگرفت. (60) با این حال، این حزب همواره صورت گرفتن تحقیق و تفحص از مفاسد مالی و اقتصادی سیاستمداران را خواهان بوده است.
در قانون اساسی 1973 تصریح شده بود که تنها پارلمان انتخابی حق قانون‌گذاری دارد. با این حال، در قانون اساسی 2002، در کنار پارلمان، مجلسی مشورتی قرار می‌گرفت که تمام اعضای آن توسط پادشاه انتخاب می‌شدند. لذا، رهبران الوفاق و سه جمعیّت دیگر – جنبش مائوئیستی اقدام دموکراتیک ملی، حزب سابق بعث و حامیان صدام حسین که در قالب حزب جدید التجمع القومی الدیمقراطی فعالیت می‌کردند و جمعیة العمل الإسلامی (أمل) – در سال 2002، انتخابات را تحریم کردند. از نظر آن‌ها پادشاه جدید برای دموکرات نشان دادن خود و کسب مشروعیت، آزادی سیاسی احزاب را در حالی داده است که برخلاف قانون اساسی 1973، با ایجاد یک مجلس جدید، قدرت را عملاً در دستان خود نگاه داشته است. قانون اساسی 2002 صرفاً بر مبنای نظر شیخ حمد شکل گرفته و بدون رجوع به رفراندوم، تغییرات زیادی در قانون اساسی 1973 ایجاد نموده است. علاوه بر این موضوع، دو دلیل دیگر به تحریم انتخابات 2002 منتهی شد: 1) مجلس مشورتی در حالی از قدرت برابر با مجلس انتخابی برخوردار شده است، که اعضای آن بدون در نظر گرفتن رأی ملت و مستقیماً توسط شیخ حمد انتخاب شده‌اند. 2) توزیع جمعیت در تعیین حوزه‌های انتخاباتی عادلانه صورت نگرفته است، زیرا رأی یک شهروند در برخی حوزه‌ها برابر است با رأی 16 شهروند در حوزه‌های دیگر. لذا، این انتخابات که اولین انتخابات پس از سال 1973 در این کشور بود، به دلیل قدرت گرفتن مجلس بالادستی مشورتی منتخب از سوی پادشاه، و نقض قانون اساسی از سوی این حزب تحریم شد. با این حال، علی سلیمان با این موضوع مخالف بود. چرا که خالی شدن عرصه را موقعیتی مناسب برای قدرت یافتن احزاب سنی رقیب می‌دید و البته همینطور هم شد. (61)
با این حال، الوفاق برخلاف دو حزب دیگر در انتخابات شوراهای شهری در سال 2002 با این توجیه شرکت نمود که این انتخابات برای خدمت‌رسانی به مردم است و سیاسی نیست و لذا تحت تأثیر مجلس مشورتی قرار نمی‌گیرد. در انتخابات سال 2006 پیش‌بینی می‌شد که الوفاق بین 12 الی 14 کرسی کسب نمایند. (62) این حزب در انتخابات پارلمانی سال 2006 شرکت نمود و با پشتیبانی شورای مدارس اسلامی توانست 17 کرسی از 18 کرسی ممکن را به دست بیاورد. (63) در این انتخابات این حزب توانست 62 درصد از آراء را به خود اختصاص دهد و از این سال به بعد به بزرگترین حزب درون پارلمان مبدل شود و از احزاب سلفی، سنی، چپ و لیبرال پیشی گیرد.
قبل از انتخابات 2010، موجی از دستگیری‌ها آغاز شده بود. با این حال، 64 درصد از آراء به نمایندگان این حزب اختصاص داده شد. در انتخابات پارلمانی سال 2010 توانست تمام کرسی‌های قابل اکتساب، یعنی 18 کرسی از 40 کرسی، مجلس را به نمایندگان خود اختصاص دهد. (64) به عبارت دیگر 45 درصد از کرسی‌ها به اعضای این حزب اختصاص پیدا کردند. با این حال، با توجه به تقسیمات ناعادلانه‌ی حوزه‌های انتخاباتی و عدم مبنا بودن قانون هر نفر یک رأی در پارلمان، میزان قدرت الوفاق در پارلمان نه 45 درصد بلکه 36 درصد بود. این در حالی است که تعداد آراء کسب شده برای اعضای الوفاق در هر یک از 5 حوزه‌ی انتخاباتی، از مجموع تعداد آراء در 5 حوزه‌ی انتخاباتی دیگر بیشتر بوده است.
در اعتراض به خشونت رژیم علیه تظاهرات کنندگان بحرینی، این حزب انتخاب میان‌دوره‌ای مجلس در 24 سپتامبر 2011، که به منظور پرکردن کرس‌های خالی شده صورت می‌گرفت، را نیز تحریم کرد. (65) اما 18 فوریه 2012 ، 18 نماینده‌ی الوفاق در اعتراض به کشته شدن دو تظاهرات کننده بدست پلیس، از سمت خود استعفا دادند. (66) در پی این اقدام پارلمان بحرین مشروعیت خود را از دست داد. (67)
بعد از اعلام تحریم انتخابات از سوی دو حزب بزرگ شیعیان بحرین یعنی الوفاق و وعد، دو حزب اسلام‌گرای طرفدار دولت این کشور نیز اعلام کردند در انتخابات شرکت نمی‌کنند. خلیل المرزوق یکی از رهبران حزب الوفاق بحرین در این رابطه گفت: "به دلیل اینکه پارلمان کنونی را مشروع و قانونی نمی‌دانیم، در انتخابات پارلمانی که قرار است برای پرکردن جای خالی نمایندگان مستعفی حزب الوفاق برگزار شود، شرکت نمی‌کنیم". (68) حزب سنی المنبر و حزب سلفی الاصاله نیز اعلام کردند در انتخابات پارلمانی میان‌دوره‌ای تنها از کاندیدای مستقل حمایت می‌کنند. این دو حزب دلیل عدم مشارکت خود در انتخابات پارلمانی آینده را نداشتن کاندیدای مناسب اعلام کردند. غانم البوعینین، نماینده پارلمان بحرین و رهبر حزب اصالت اسلامی، در اینباره گفت: "در انتخابات پارلمانی میان دوره‌ای شرکت نمی‌کنیم و تنها از جمال داوود کاندیدای مستقل حمایت می‌کنیم". علی احمد، نماینده پارلمان و معاون دبیر کل حزب منبر اسلامی، نیز اظهار داشت: "در حوزه‌هایی که در آن‌ها انتخابات میان دوره‌ای برگزار می‌شود کاندیدای مناسبی نداریم". با این حال، برخی از کاندیدای مستقل دلیل این اقدام آنها را ترس از شکست در انتخابات دانستند. (69)
انتخابات میان دوره‌ای مجلس در بحرین برای جایگزین نمودن نمایندگان حزب الوفاق در 25 سپتامبر 2011 در فضایی کاملاً امنیتی برگزار گردید و حتیساعاتی پیش از آغاز رأی‌گیری، نیروهای ضدشورش بحرین با شماری از تظاهرکنندگان معترض را که در تلاش بودند در میدان مروارید منامه مستقر شوند، برخورد کردند. در هر حال این انتخابات برگزار شد و مسئولیت برگزاری انتخابات نتایج این انتخابات را اعلام نمودند. شیخ خالدبن علی آل‌خلیفه، رئیس کمیته انتخابات پارلمانی بحرین از مشارکت 51/4 درصدی واجدان شرایط در 14 شعبه اخذ رأی برای تکمیل 18 کرسی نمایندگان مستعفی جمعیت الوفاق خبر داد. با این حال، شیخ علی سلمان این آمار را تکذیب می‌کند. او در کنفرانس خبری در دفتر این جمعیت در منطقه زنج گفت: براساس آمار رسمی منتشر شده تنها 25126 تن از مجموع 144513 واجد شرایط رأی در انتخابات شرکت کردند. این آمار نشان می‌دهد که میزان مشارکت تنها 17/4 بوده است و بیش از 82 درصد ملت بحرین این انتخابات را تحریم کرده‌اند. (70) تمام 18 عضو جدید پارلمان را اعضای مستقل تشکیل دادند.

4. جنبش اقدام اسلامی (جمعیة العمل الإسلامی/ أمل)

این حزب به أمل نیز مشهور است و یکی از فعال‌ترین احزاب اسلامی بحرین به شمار می‌رود. مرجع تقلید این حزب آیت‌الله سیدمحمد بن مهدی الحسینی الشیرازی است و این گروه شیعی مبنای حرکت خود را دستورات مرجع تقلید خود قرار داده است. (71) آیت‌الله شیرازی در نجف متولد شد و تحصیلات حوزوی را در قم ادامه داد و در سال 2001 در این شهر رحلت کرد. او از نوادگان میرزا رضای شیرازی است که فتوای مشهور تحریم تنباکو را داده بود.
این حزب از جمله احزابی بود که در کنار الوفاق، انجمن دموکراتیک ملی و جنبش دموکراتیک ملی، انتخابات پارلمانی سال 2002 بحرین را تحریم کرد. (72) با این حال در انتخابات سال 2006 حضور به عمل آورد، اما هیچ کرسی بدست نیاورد.
این حزب در کنار انجمن اردوگاه دموکراتیک ملی، انجمن دموکراتیک ملی و مجمع توسعه‌ی دموکراسی، با انشعاب از سازمان نظامی جبهه‌ی اسلامی برای آزادی‌بخش بحرین (73) تأسیس شدند. (74) این سازمان از جمله سازمان‌هایی بود که به اتهام دست داشتن در کودتای 1981 فعالیت آن غیرقانونی اعلام شده بود و اعضای آن یا در زندان و یا در تبعید به سر می‌بردند. (75) با این حال، اصلاحات سال 2002 امیر جدید بحرین، شیخ حمد، به آزادی آن‌ها منتهی شد. (76) از آنجا که نام سازمان قبل غیرقانونی اعلام شده بود و نوع فعالیت‌های نظامی نتوانسته بود اهداف حزب را مسجل سازد، اعضای این سازمان پس از آزادشدن در سال 2001، بجای یک سازمان نظامی، حزبی با نام جمعیه‌العمل الاسلامی را تأسیس نمودند.
اعضای این حزب جدید، به مانند اعضای سازمان پدری خود، رهبری مذهبی را مبنای حرکات خود قرار داده‌اند. رهبر معنوی این حزب شیخ هادی المدرسی فردی عراقی است که در دهه‌ی 1970 و برای نجات از صدام و حزب بعث به بحرین پناه آورده و شهروندی این کشور را کسب نموده بود. بعد از ایجاد جبهه‌ی اسلامی آزادسازی بحرین به ایران اخراج شد. در 1981 جبهه‌ی اسلامی آزادسازی بحرین به کودتای نظامی اقدام ورزید. (77) در آن زمان شیخ هادی تلاش نمود تا به عنوان رهبر حکومت مذهبی بعد از کودتا به بحرین وارد شود، اما کودتا شکست خورد.
بعد از جریان کودتا، سازمان به صورت دادن چندین عملیات تروریستی دیگر در دهه‌ی 1990 نیز متهم گشت. در 1996 بمبی در هتل دیپلمات منامه منفجر گشت و دولت این سازمان را مسئول دانست. در این بمب‌گذاری 4 نفر مجروح شدند. فردی به نمایندگی از این سازمان در خبرگزاری آسویشیدت پرس اعلام کرد که این بمب را بیست دقیقه قبل از شروع جشن در هتل منفجر نمودند و بدین ترتیب مسئولیت عملیات تروریستی را پذیرفت. (78)
حزب جدید به اشاعه‌ی تفکرات شیعی خود اقدام می‌ورزید و در حمایت از آن‌ها در برابر اقلیت سنی حاکم اجلاس و سخنرانی برگزار می‌نمود. در سپتامبر سال 2005 این حزب در دفاع از افرادی که به اتهام کودتای 1981 دستگیر شده بودند، مراسمی برگزار نمود. این مراسم با ناخرسندی حاکمان همراه شد و مجوز فعالیت حزب را برای مدتی به حالت تعلیق درآوردند.
هم اکنون شیخ محمدعلی المحفوظ رهبری این جنبش را عهده‌دار است. اهداف او به آرمان‌های آیت‌الله مدرسی قرابت زیادی دارد. صلاح الخواجه معاون او در جنبش بود. این جنبش با حزب شیعی الوفاق ارتباط زیادی دارد. با این حال، شیخ محمود، رئیس حزب الوفاق، علی سلمان، را متهم ساخته که در تلاش است تا فعالیت حزب او را به پیروی از آیت‌الله شیرازی محدود سازد. این جنبش به مانند الوفاق و برخلاف سایر احزاب سکولار شیعی، انتخابات پارلمانی 2002 را تحریم نمود. (79) در طی انتخابات سال 2006 از الوفاق تقاضا نمود تا در چند حوزه‌ی انتخاباتی آن‌ها را یاری رساند. با این حال، عبداله الوهاب، سخنگوی جنبش، اذعان داشت که به علت عدم صورت گرفتن تصمیم قطعی این همکاری صورت نگرفته است. البته از دیدگاه برخی از کارشناسان به منظور حفظ پرستیژ جنبش، سخنگوی آن وجود همکاری را تکذیب نموده است. (80) بحث و جدل در باب انتخابات سال 2006 سبب آن شد که صالح الخواجه از معاونت حزب استعفا دهد و برای همیشه، از دنیای فعالیت سیاسی کناره‌گیری کند.
این جنبش به حمایت از انقلاب 14 فوریه تصمیم گرفت. بسیاری از رهبران أمل در طی ماه‌های فوریه و مارس 2011 به جمع مخالفین ضدپادشاهی در میدان لؤلؤ پیوستند و با گفتمان ضد پادشاهی این انقلاب‌ هم‌نوا گشتند. آن‌ها نیز به مانند بسیاری از انقلابیون دیگر اعلام نمودند که تا زمانی که شیخ حمد در مسند قدرت است، هیچ مذاکراتی را با حکومت صورت نمی‌دهند. در نتیجه‌ی این موضع‌گیری‌ها دولت به حکم قضائی این حزب رسماً منحل ساخت، بسیاری از رهبران أمل، از جمله دبیر کل آن، را دستگیر و دفاتر آن‌ها را تعطیل نمود و حتی تماس افراد خانواده با دبیر کل حزب را قطع نمود. (81) با این حال، أمل با صدور بیانیه‌ای این حکم را امنیتی و مخالف آزادی بیان دانست و آمریکا و عربستان سعودی نیز دولت بحرین را در مقابله با حزب حمایت نموده‌اند. (82) در پی این دستگیری‌ها، بسیاری از تظاهرات‌کنندگان بحرینی خواهان آزادی آن‌ها شدند. همچنین، از نظر این حزب، تحولات اخیر بحرین یک بیداری اسلامی است. دبیر کل این حزب بیان داشته است که نوع شعارها و حجاب زنان دو دلیل واضح بر اسلامی بودن قیام بحرین است. (83)
چهار گروه بالا، مهمترین و منسجم‌ترین احزاب اسلامی بحرین هستند که از سال 2002 به بعد رسماً در پارلمان حضور داشته‌اند. سایر گروه‌های زیر نتوانسته‌اند به لحاظ رسمی به موفقیتی برابر با آن‌ها دست یابند.

5. جنبش اسلامی آزادگان بحرین (حرکة أحرار البحرین الإسلامیة)

این حزب یکی از احزاب اپوزوسیون بحین است که در 1982 تأسیس گشت. این جنبش با وجهه‌ی اسلامی – دموکراتیک، در لندن شروع به کار کرد و نخستین نشریه‌ی آن به نام صورت البحرین در فوریه‌ی 1983 اعلام کرد که هدفش رفع ظلم و دفاع از مظلوم از طریق مطالبه‌ی حقوق اساسی است. این جنبش طرفدار عقلانی کردن اهداف و وسایل مبارزه است و اعتقاد دارد که حرکت‌های سیاسی، اجتماعی بحرین، ملی و داخلی است و از این‌رو، باید مناسب با جامعه‌ی بحرین باشد و از حالت سری و زیرزمینی و خشن درآید. برقراری سیستم نمایندگی و مشارکت سیاسی از طریق احیای مجلس، احیای کامل مفاد و اصول قانون اساسی، رعایت حقوق بشر، رعایت ارزش‌های اسلامی، آزادی بیان و گسترش مطبوعات، برقراری روابط منطقه‌ای و بین‌المللی متنوع و عدم انحصار در فعالیت‌های اقتصادی برای رفع مشکلات اقتصادی همچون فقر، بیکاری و تبعیض اهداف اعلانی این جنبش بوده است. (84) مقر کنونی آن در مسجدی در شمال لندن قرار دارد. این گروه صدای خود را از طریق سایت خود، صوت‌البحرین، منتشر می‌سازد. این سایت به دستور وزارت اطلاعات و توسط بتلکو (85) بسته شد.
از نظر این جنبش راه وصول به این اهداف در صورت گرفتن اصلاحات دموکراتیک و ایجاد رژیم حقوقی پارلمانی است. این جنبش در جلسه‌ی افتتاحیه‌ی خود در ماه مه 1983 اعلام کرد که حیات پارلمانی، تنها راه جلوگیری از ظلم و ستمی است که دامنگیر مردم بحرین شده است. این حزب برای وصول به اهداف خود از نهادهای دموکراتیک بین‌المللی نیز استفاده می‌کند. از همین روست که تاکنون مجالس کشورهای اروپایی، بیانیه‌های زیادی در دفاع از حرکت مردم بحرین صادر کرده‌اند. تلاش دیگر این حرکت، ایجاد وحدت و هماهنگی میان نیروها و جنبش‌های مختلف در بحرین بوده است. صدور بیانه‌های مشترک مخالفان دولت نتیجه‌‌ی این امر است.
این حزب یکی از رهبران شورش‌های مردمی دهه‌ی 1990 بحرین بود. این جنبش تلاش داشته تا مخالفین دولت را با یکدیگر متحد سازد. از همین‌رو در همکاری با جبهه‌ی آزادی‌بخش وطنی، جبهه‌ی مردمی برای آزادی بحرین، جبهه‌ی اسلامی برای آزادی بحرین نشست‌ها و بیانیه‌های مشترکی را صادر نموده است. سعیدالشبابی رهبر کنونی این گروه است. او یکی از اعضای حزب شیعی الوفاق بوده و به همراه تعدادی دیگر از اعضای الوفاق تصمیم گرفتند تا به تحریم انتخابات پارلمانی بحرین خاتمه دهند و لذا در سپتامبر سال 2005 از الوفاق جدا شدند. او یکی از مقاله‌نویسان روزنامه‌ی القدس العربی است که در لندن منتشر می‌شود.
در جریان اصلاحات سال 2001 امیر بحرین، برخی از رهبران این گروه به دعوت شیخ حمد برای شرکت در حاکمیت پاسخ مثبت دادند و به کشور خود بازگشتند. اما علی‌رغم عفو عمومی اعلام شده از طرف شیخ حمد، برخی از اعضای حزب در لندن باقی ماندند و حتی به انگلستان پناهنده شدند. با این حال، اصلاحات سال 2001 بحرین در سال 2010 خاتمه یافت و بسیاری از رهبران حزب دستگیر، تبعید و زندانی شدند. (86) استفاده‌ی حاکمیت از سلاح برای سرکوب تظاهرکنندگان باعث شد که الشبابی در کنار حسن موشابا، رهبر جنبش حق، و عبدالوهاب حسن، رهبر جنبش وفا، در 7 مارس 2011 اتحاد راه جمهوری (87) را ایجاد نمایند. از نظر آن‌ها خشونت نظامی رژیم مشروعیت آن را از بین برده است و باید حاکمیتی مبتنی بر جمهوری تشکیل داد. (88)
همچنین این جنبش به انتقاد از اتحادیه‌ی عرب پرداخته است. شکست این اتحادیه در مقابله با اسرائیل، تعلیق عضویت سوریه در اتحادیه عرب، حمایت از دیکتاتوری‌های منطقه همچون رژیم بحرین از جمله مواردی بوده است که در بیانیه‌ی منتشر شده‌ی این جنبش، اتحادیه‌ی عرب نقد نموده است. (89) دبیر کل این جنبش بیان داشته است که عربستان آخرین سنگر غرب است و توفان اراده ملت‌ها به زودی دامن ریاض را خواهد گرفت. از نظر این جنبش تمام دسیسه‌ها علیه بیداری اسلامی از جانب عربستان صورت می‌گیرد و آمریکا و غرب نیز از لحاظ سیاسی و امنیتی آن را مورد حمایت قرار می‌دهند. (90) با این حال، حمایت‌های آن‌ها نمی‌توان آل‌خلیفه را نجات دهد. (91) از نظر دبیرکل این جنبش تحولات اخیر خاورمیانه یک "بیداری اسلامی" است و باید میان بیداری اسلامی کنونی که در قرن 21 رخ داده و جنبش‌های اسلامی سابق تمایز قائل شویم، زیرا این بیداری با گذشت دهه‌ها پس از استعمار غرب و سقوط حکومت بزرگ عثمانی رخ داده است. ملت‌های عرب هیچ راهی جز روی آوردن به ایدئولوژی اسلامی ندارند. همچنین نگرش این جنبش نسبت به ایران و انقلاب اسلامی مثبت است و انقلاب اسلامی را آغازگر بیداری اسلامی در منطقه و ایران را حامی ملت‌ها می‌دانند. (92)

6. جنبش حق (حرکة حق حرکة الحریات و الدیمقراطیة)

حسن مشیمع در سال 2005 این حزب را تأسیس نمود. این حزب یکی از احراب اپوزوسیون بحرین است که غیرقانونی اعلام شده است. بسیاری از رهبران آن در گذشته در حزب الوفاق فعالیت می‌نمودند. اما برخی دیگر از رهبران این حزب شیعه نیستند. (93) علی ربیع یکی از ملی‌گرایان سکولار است که در قبل به عنوان نماینده‌ی حزب دموکراتیک ملی در پارلمان حاضر بوده است. شیخ عیسی الجودر نیز یکی دیگر از رهبران، سنی مذهب است.
این حزب انتخابات پارلمانی سال 2002 بحرین را تحریم نمود. زیرا از نظر آن‌ها اصلاحات شیخ حمد یکجانبه بود و چیزی فراتر از قانون اساسی 1973 نبود و لذا بر غیرقانونی بودن آن حکم دادند. این حزب، در 15 نوامبر سال 2006 در اعتراض به نتایج انتخابات شهرداری‌ها و پارلمان بحرین، از سازمان ملل تقاضا نمود تا نتایج آن‌ها را بررسی نماید. این حزب با توجه به گزارش ماه آگوست مرکز توسعه‌ی دموکراتیک خلیج [فارس] (94) از کوفی عنان، دبیر کل ملل متحد، و مسئول برنامه‌ی توسعه‌ی ملل متحد در بحرین، سیدآقا، درخواست کرد تا نقاط مبهم این انتخابات را بررسی نماید. (95)
جنبش حق با تحریم انتخابات میان‌دوره‌ای 2011 پارلمان فعالیت‌های انقلابی خود را تشدید نموده است. همچنین رویکرد آن نسبت به ایران مثبت و به عربستان منفی است و حتی صریحاً اعلان نمود که در صورت دخالت نظامی عربستان در بحرین، از ایران کمک خواهیم گرفت. (96)

7. جبهه‌ی اسلامی آزادسازی بحرین (الجبهة الإسلامیة لتحریر البحرین)

جبهه‌ی اسلامی آزادسازی بحرین یکی از گروه‌های مقاومت است که در مخالفت با حاکمیت خاندان سنی آل‌خلیفه از 1981 تا دهه‌ی 1990 به فعالیت پرداخته است. (97) برخی معتقدند که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران از این گروه حمایت مالی به عمل می‌آورد و مبارزین آن را آموزش می‌دهد. (98) نهاد مذهبی صندوق الحسین در تأسیس این جبهه نقش زیادی ایفا نموده است. (99)
ایجاد جمهوری اسلامی بحرین هدف اصلی این جبهه است. (100) در حدود هفتاد نفر از اعضای این سازمان در جریان کودتای 1981 بحرین سهیم بودند و تلاش می‌کردند تا رهبر شیعی خود، آیت‌الله هادی المدرسی، را از عراق به بحرین منتقل نمایند و زعامت بحرین را به او بسپارد. (101) در بحرین سخنرانی مدرسی به 2 تظاهرات علنی منجر شد؛ یکی از آنها با اجازه مقامات، روز 17 اوت مصادف با روزی که امام خمینی آن را روز قدس نامیده بود، برگزار شد. تظاهرات دوم روز 19 اوت به دنبال بازداشت او سبب شد که حدود 500 نفر تظاهرات کرده و خواستار آزادی او شدند که 28 تن از آنان بازداشت شدند. بعد از بازگشت امام به ایران هزاران بحرینی به طرفداری از انقلاب ایران دست به تظاهرات زدند و با مأموران درگیر شدند. مدرسی که از 1980 از بحرین تبعید شده بود از مردم برای قیام علیه خاندان حاکم بر بحرین دعوت کرد. (102)
با این حال، شکست کودتای 1981 به دستگیری سران این جبهه منتهی گشت. همه‌ی اعضای فعال حزب بازداشت شدند. به جز سه نفر از آنان که به حبس ابد محکوم شدند، بقیه‌ی افراد به یک تا پانزده سال حبس محکوم شدند. از نظر برخی قرار بود که آیت‌الله مدرسی به نمایندگی از امام خمینی در بحرین زعامت نماید. (103) این افراد معتقدند که اهمیت ژئواستراتژیک بحرین برای ایران در جنگ با صدام سبب شده بود که ایران از سازمان‌های اسلامی در جهت انجام این کودتا حمایت به عمل آورد. (104)
تأمین آزادی‌های سیاسی، عدالت، آزادی بازداشت شدگان، صدور اجازه برگشت به وطن برای افراد تبعیدی، احیای قانون اساسی، برگزاری انتخابات مجلس و تغییر رژیم از اهداف این حزب است. این تشکل رسیدن به این اهداف را در قالب امر به معروف و نهی از منکر، یک واجب شرعی می‌داند.
این جبهه دارای هفت کمیته است که عبارت‌اند از: کمیته تبلیغات انتفاضه، کمیته حمایت از خانواده شهدای انتفاضه، کمیته بزرگداشت شهدای انتفاضه، کمیته تنظیم راهپیمایی‌ها و تجمعات، کمیته هماهنگ‌کننده بین مناطق مختلف، کمیته دفاع از بازداشت‌شدگان و کمیته جمع آوری کمک‌ها برای آسیب‌دیدگان انتفاضه. "الثوره‌ی الرسالیه" و "البحرین؛ وجه الاخر"، که با عنوان "چهره دیگر بحرین" به فارسی هم چاپ می‌شود، و مجله "الانتفاضه" انتشارات این جبهه هستند. (105) این جبهه که زمانی به عنوان نماینده‌ی بنیادگرایی اسلامی شهرت داشت، از آغاز دهه‌ی 1990 در همراهی با سایر احزاب و در مخالفت با دولت آل خلیفه، گرایشات دموکراتیک را به محور اصلی اهداف خود مبدل ساخت. (106)

8. حزب‌الله بحرین

حزب‌الله بحرین از سال 1978 وارد فعالیت گردیده و دولت بحرین بارها ادعا کرده است که گروهی به نام حزب الله بحرین، خواهان سرنگونی نظام‌اند. برخلاف حزب‌الله لبنان، حزب‌الله بحرین یک سازمان سیاسی منسجم و رسمی نیست و بیش از آن که از حزب‌الله لبنان تأثیرپذیرد، از جانب ایران مورد حمایت قرار می‌گیرد. ابراهیم الانصاری، یکی از رهبران این گروه، اذعان داشته است که حزب‌الله یک مفهوم در بحرین است و تنظیماتی را در کویت و عربستان دارد. (107) در بیشتر تظاهرات‌های بحرین پرچم زرد رنگ حزب‌الله برافراشته می‌شود که از نفوذ این مفهوم در میان مردم و طرفداران خبر می‌دهد. همچنین در ایام محرم مردم تصاویر امام خمینی و مقام معظم رهبری را در دست می‌گیرند. به صورت خلاصه، حزب‌الله بحرین، یک سازمان سیاسی منسجم نیست، بلکه جریاناتی غیررسمی است که توسط افراد و به صورت خودجوش ادامه یافته است و افراد خود را به آن منتسب می‌دانند. (108)
ابراهیم الانصاری را مؤسس این گروه در بحرین می‌دانند. او متولد خانواده‌ای متوسط و ایرانی‌الاصل است که در 1974 به منظور آموزش علوم دینی بحرین را به مقصد نجف ترک نمود. او با آیت‌الله محمدباقر صدر نیز دیدار نمود و مرجع تقلید خود را آیت‌الله سیستانی قرار داده بود. ارتباطات او با امام خمینی و مصطفی خمینی در دوران تبعید حضرت امام به عراق، باعث شد که دولت بعثی در 1979 او را دستگیر و برای 3 ماه روانه‌ی زندان و بعد از آن از عراق اخراج سازد. سپس او به قم عزیمت نمود. او مدت زمانی را به خدمتگزاری بارگاه ثامن‌الحجج در مشهد سپری نمود. (109) شیخ حسن الاکرف نیز از دیگر فرماندهان این گروه شناخته می‌شود، او از جمله مداحان اهل بیت عصمت است که مدت زمانی را در قم سپری نموده است و به اتهام اعتشاش علیه دولت در دهه‌ی 1990 به 5 سال حبس محکوم گشت. این فرد در سال 2001 از زندان آزاد شد. (110)
دولت بحرین مدعی شده، که این گروه 3 هزار نفری، تماماً نظامی‌اند و ابتدا در ایران و سپس در لبنان آموزش نظامی دیده‌اند. (111) در 6 نوامبر 1989 دادگاه امنیت ملی بحرین 9 نفر از جوانان این کشور را به اتهام وابستگی به حزب‌الله بحرین محاکمه و به 10 سال حبس محکوم کرد. در ژوئن 1996 دولت بحرین اعلام کرد که گروهی 56 نفره از افراد وابسته به حزب‌الله بحرین را دستگیر و بازداشت کرده است. بعضی از این افراد با ظاهر شدن بر صفحه‌ی تلویزیون به عضویت حزب‌الله در بحرین و ارتباط با ایران اعتراف کردند. دولت ایران این ادعا را تکذیب کرد. حزب‌الله لبنان نیز از وجود چنین گروهی اظهار بی‌اطلاعی و هرگونه ارتباط با آن را رد نمود. در سال 1997 شاهد بیشترین محاکمه‌های مخالفان در بحرین بودیم. در این سال 81 نفر محاکمه شدند؛ 59 نفر حضوری و 22 نفر غیابی، اکثر این افراد به 5 تا 15 سال محکوم شدند. 23 نفر آنان تبرئه شدند.
در آوریل 1997 دولت کویت اعلام کرد تعدادی از اتباع دولت بحرین را به اتهام عضویت در "حزب الله خلیج" بازداشت کرده است. روزنامه الایام نیز در دوم آوریل نوشت که این افراد از اعضای حزب‌الله خلیج و متعلق به سازمان شیعی‌اند که از طرف ایران حمایت می‌شود. از این افراد نوارهای ویدئویی و بیانیه‌هایی بر ضد حکومت‌های عرب به دست آمده بود. (112) در تحولات اخیر بحرین، مقامات بحرین ایران و حزب‌الله را به حمایت از تظاهرات کنندگان و آموزش نظامی آن‌ها متهم کردند. دادستانی بحرین نیز علت صدور حکم حبس برای چند تن از رهبران تظاهرات کنندگان را در داشتن ارتباط اطلاعاتی با ایران و حزب‌الله عنوان نموده‌اند. با این حال، هم ایران و هم حزب‌الله این دعاوی را تکذیب نموده‌اند. (113) با وجود آن حسین‌الله کرم، رییس شورای هماهنگی نیروهای حزب‌الله، به عربستان سعودی هشدار داده است که اگر از بحرین خارج نشود، تصمیم نهایی ما عملیات استشهادی است. (114) برخی این موضوع را دلیلی بر حمایت ایران از حزب‌الله بحرین می‌دانند.

9. ائتلاف جوانان 14 فوریه (ائتلاف شباب ثوره‌ی 14 فبرایر)

این گروه به مانند گروه‌های قبل، صراحتاً خود را اسلامی معرفی ننموده است، علت این امر به نوع فعالیت و نحوه‌ی عضوگیری آن برمی‌گردد. با این حال، این گروه خود را لیبرال، ناسیونالیست و غیردینی نیز معرفی نکرده است. با این حال، در پی تحولات اخیر بحرین این گروه توانسته با بهره بردن از امکانات جدید دنیای فناوری ارتباط نقش مهمی در بحرین ایفا نماید و تأثیرگذاری و توانایی بسیج گروهی آن از بسیاری دیگر از گروه‌های قدیمی بحرین نیز بیشتر باشد. به همین دلیل این ائتلاف را در فهرست گروه‌های مورد بررسی قرار داده‌ایم.
این گروه را می‌توان ائتلافی اینترنتی نامید که کلیه‌ی تصمیمات خود را از طریق رأی‌گیری و بررسی نظرسنجی‌های اینترنتی اتخاذ می‌نماید. این گروه اغلب با نام ائتلاف مورد خطاب قرار می‌گیرند. چرا که مجموعه‌ای است از ائتلاف چندین گروه. جوانان 14 فوریه مشهورترین این گروه‌ها است. این گروه قبل از تشکیل ائتلاف بوجود آمد و بعد از تشکیل آن، سایر گروه‌ها به 14 فوریه پیوستند. با شروع جنبش‌های انقلابی از سال 2011 این گروه تأسیس شد. این گروه در ابتدا فعالیت خود را از طریق بحرین آنلاین (115) آغاز نمود. بحرین آنلاین یک انجمن اینترنتی است که اخبار، اظهارنظرات، رأی‌گیری‌های اینترنتی مربوط به حمایت از دموکراسی را منتشر می‌سازد. علی عبدالسلام یک وبلاگ‌نویس بحرینی است که در 1999 این انجمن را از طریق اینترنت سازماندهی نمود. (116) این گروه فعالیت‌های اینترنتی خود را گسترش داد. در آوریل سال 2011، صفحه‌ی فیس‌بوک این گروه طراحی شد و عضویت در آن به سرعت گسترش یافت به نحوی که تا مارس 2012 این تعداد به 47532 نفر رسید. (117) اعتراضات مسالمت‌آمیز چیزی بود که تا قبل از شدت یافتن خشونت دولت توسط اعضای یک شبکه‌ی اجتماعی تقاضا می‌شد. اعضای این شبکه‌ی اجتماعی 14 فوریه‌ی سال 2011 را "روز خشم" نامگذاری نمودند و از جوانان تقاضا شد که در این روز به تظاهرات اقدام ورزند. به همین دلیل این گروه به نام 14 فوریه شهرت یافت. 14 فوریه را می‌توان آغاز جنبش‌های مردمی سال 2011 در بحرین قلمداد نمود. به علاوه باتوجه به آن‌که، اعضای شبکه‌های اجتماعی را اغلب جوانان تشکیل می‌دهند، این گروه به جوانان 14 فوریه مشهور گشت.
اغلب جوانان عضو، در هیچ یک از احزاب سیاسی عضویت نداشتند. اینترنت ابزار مناسبی بود تا با بهره‌گیری از آن با یکدیگر ارتباط برقرار و فعالیت‌های خود را سازماندهی کنند. دبیرستانی‌ها و دانش‌جویان بیشترین اعضای این گروه هستند. نحوه‌ی عضویت در این گروه محدود نیست و جوانان شیعه و سنی در کنار یکدیگر به فعالیت می‌پردازند. آن‌ها با الهام از انتفاضه‌ی ماه مارس 1965، در هیئت رهبری خود به هر یک از اقشار زن و مرد، شیعه و سنی یک کرسی تقدیم نمودند. اما تجربه‌ی عراق و لبنان چندان مناسب نبود. ترس از معطوف شدن فعالیت گروه به بخشی خاص، سبب شد که این ایده کنار گذاشته شود و انتخاب رهبر بدون توجه به جنسیت و طبقه‌بندی‌های اجتماعی صورت پذیرد. امکان دسترسی سریع سبب شده که این جنبش فعالیت‌های خود را از بحرین فراتر برد و با جوانان انقلابی تونسی، مصری و لیبیایی ارتباط برقرار کند.
این جنبش از گروه‌های مختلف تشکیل شده است: جوانان 14 فوریه، دانش‌جویان 14 فوریه، مرکز پزشکی 14 فوریه، لیبرال‌های 14 فوریه، شهادت طلبان 14 فوریه، جوانان میدان شهادت. تا قبل از حمله‌ی پلیس به میدان لؤلؤ در 18 مارس 2011 گروه‌های این ائتلاف اجرای قانون اساسی یا همان منشور اقدام ملی را خواهان بودند. ولی بعد از این یورش، تغییر رژیم به خواسته‌ی اصلی این گروه‌ها مبدل گشت. (118) حتی تعیین سرنوشت از جمله خواسته‌های دیگر این ائتلاف است.
جوانان 14 فوریه علاوه بر نامگذاری هر هفته، برنامه‌ی هفتگی خود را از طریق اینترنت منتشر می‌ساختند. برنامه‌های روزهای شنبه، سه‌شنبه و جمعه در هر هفته روزهایی بود که اعتراضات بیشتری باید در آن صورت می‌پذیرفت. هر یک از اعضای ائتلاف می‌تواند نام مورد نظر خود را برای هر هفته ارائه نماید. در صورتی که این نام در شبکه‌های مجازی مورد استقبال قرار گیرد، نام هفته تعیین می‌شود. البته بیشتر اسامی توسط جوانان 14 فوریه ارائه می‌گردد. سونامی منامه و یقه‌ی کرامت (119) از جمله اسامی بود که توسط سایر اعضای ائتلاف پذیرفته شد. شیخ حمدبن عیسی آل‌خلیفه در 31 می 2011 برای پایان دادن به اعتراضات از همه‌ی گروه‌ها خواست تا به مذاکره با آن بپردازند. با این حال، ائتلاف این مذاکره را نپذیرفت. از نظر ائتلاف این طرح امیر بحرین، طرفندی سیاسی و تبلیغاتی بود که کاهش فشارهای داخلی و بین‌المللی و ایجاد شکاف میان اعتراض‌کنندگان از جمله اهداف آن بود. عدم توازن در مذاکره و عدم وجود امنیت و تضمین لازم برای این امر، از جمله دلایل دیگر آن‌ها برای عدم حضور از این گفتگوها بود. این ائتلاف در کنار برخی دیگر از احزاب بحرین، همانند الوفاق، انتخابات پارلمانی 24 سپتامبر سال 2011 را تحریم نمود و از گروه‌های تحریم کننده تقدیر به عمل آورد. (120) در ادامه به صورت مختصر چند گروه اسلامی دیگر معرفی خواهند شد.

10. حزب‌الدعوة

این تشکل شیعی در سال 1965 و تحت تأثیر حزب الدعوه‌ی عراق به وجود آمد و خواستار حل مسأله فلسطین شد. این حزب، ریشه در جمعیت بیدادگری اسلامی دارد که خواهان رهبری یک مرجع تقلید در بحرین است. (121) در سال 1983 اعضای این گروه، تحت تعقیب قرار گرفتند و در اوایل سال 1984، پنجاه نفر به اتهام عضویت در این تشکل، دستگیر و طی محاکمه‌ای در 24 دسامبر، به یک تا هفت سال حبس محکوم شدند.

11. حرکت اسلامی انصارالشهداء (حرکه‌انصار الشهداء الاسلامیه)

این حرکت مخفی و سری در اوایل دهه 1910 و تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران به وجود آمد. رهبری این تشکل بر عهده شیخ جمال علی‌العصفور بود. این گروه را نیز دولت کشف کرد. شیخ عصفور در سال 1980 دستگیر شد و تا سال 1981 در بازداشت به سر می‌برد که در همین سال و در بازداشت، بر اثر مسمومیت درگذشت.

12. حرکت هسته‌های انقلابی (حرکة الخلایا الثوریة)

حرکت هسته‌های انقلابی، از جمله حرکت‌های سری و زیرزمینی شیعی بحرین بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تحت تأثیر آن در بحرین تشکیل شد. در ژانویه‌ی 1981 حکومت دولت بحرین یکی از عالمان دینی به نام شیخ ناصرالحداد و در حدود 20 نفر از جوانان بحرینی را به اتهام اقدام علیه امنیت ملی بازداشت کرد. این افراد، متهم بودند که در تشکیلات الخلایا الثوریه به رهبری شیخ ناصر الحداد عضویت داشته‌اند. در دهم آوریل طی محاکمه‌ای شیخ ناصر الحداد به هفت سال و بقیه‌ی افراد به یک تا چهارسال حبس محکوم شدند. (122)
حرکت اسلامی انصارالشهدا (حرکة الانصار الشهداء الاسلامیة)
حرکت اسلامی انصار الشهدا، حرکتی مخفی و سری بود که در اوایل دهه 1980 و تحت تأثیر انقلاب اسلامی به وجود آمد. رهبری این تشکل بر عهده شیخ جمال علی العصفور بود. شیخ عصفور نیز در سال 1980 دستگیر شد و تا 1981 در بازداشت به سر می‌برد که در همین سال و در بازداشت ظاهراً بر اثر مسموم شدن از دنیا رفت. (123)

13. حرکت ستمدیدگان بحرین (حرکة المظلومین فی البحرین)

حرکت ستمدیدگان بحرین در دسامبر 1994 و پس از بازداشت شیخ علی سلمان ایجاد شد و در حوادث خونین سال‌های 1944 تا 1997 بیانیه‌های زیادی صادر کرد. این تشکل کاملاً مخالف استمرار حکومت آل خلیفه است و استبداد داخلی را هدف مبارزات خود قرار داده است. اما به دلیل نداشتن برنامه و سازمان منسجم، راه به جایی نبرده و نتوانسته است اقدام مؤثری در مسیرهای جنبش‌های سیاسی – اجتماعی بحرین صورت دهد.

14. باشگاه اصلاحات خلیفه‌ای

در سال 1947 تشکیل شد. گرایش آن نزدیک اخوان المسلمین بوده و در عین حال با دولت هم روابط حسنه داشت، از اینرو از جریان‌های مردمی یا خواسته مخالفان هیچگاه حمایت نکرد. (124)

15. جمعیت آگاهی

این جمعیت در سال 1968 تأسیس و در 1972 به اوج شهرت رسید، گرایش این تشکل اسلامی – شیعی است. گفته می‌شود این جمعیت امتداد حزب الدعوه است که خود نشأت گرفته از تفکراتی است که در عراق شکل گرفته بود، استخوان‌بندی این تشکل را افرادی تشکیل می‌دادند که از دروس حوزوی شهر نجف یا دانشگاه بصره فارغ‌التحصیل شده بودند. (125)

16. صندوق حسینی

این تشکل اسلامی شیعی در سال 1972 تأسیس شد. در واقع شاخه و ادامه جنبش پیشگامان رسالت محسوب می‌شود که خود سرمنشأ عراقی داشت، این تشکل توسط "سیدهادی مدرسی" تأسیس شده بود. (126)

17. جمعیت رابطه اسلامی

این جمعیت چهره‌ای شیعی دارد اما گفته می‌شود جریانی منشعب شده از جریان تشکیل دهنده جمعیت وفاق ملی اسلامی بحرین است. در سایه تحریم گسترده انتخابات چهار نامزد این جمعیت در انتخابات 2002 به پارلمان راه یافتند اما در سال 2006 و در میان حضور جمعیت‌های بزرگ شیعه لیست یک نفره این جمعیت نیز موفقیتی کسب نکرد. (127)

18. جمعیت شورای اسلامی

این جمعیت را باید حدفاصل میان اخوان‌المسلمین و سلفی‌ها دانست، گرچه به اعتقاد بسیاری از کارشناسان بین این دو جریان در بسیاری از موارد فاصله‌ای وجود ندارد که این جمعیت قادر به عرض اندام در آن باشد. رهبری این جمعیت را شیخ عبدالرحمن عبدالسلام بعهده دارد، او با وجود آنکه در انتخابات 2002 رأی نیاورد از سوی پادشاه بحرین به عنوان دبیر کل (رئیس) مجلس شورا برگزیده شد مسئله‌ای که به شدت در جامعه بحرین و حتی در میان هواداران دولت با واکنش منفی مواجه شد. (128)

جمع‌بندی

ساختار نظام سیاسی بحرین پادشاهی مشروطه است و مطابق قانون اساسی این کشور قوای سه گانه مستقل بوده و به اعمال نفوذ در وظایف و اختیارات یکدیگر مجاز نیستند. اما در عمل تمامی سه قوه زیرنظر مستقیم امیربحرین اداره می‌شوند. وی همراه با ولی‌عهد و نخست‌وزیر بر کشور حکومت می‌کند.
در روند استقلال بحرین گروه‌های سیاسی مختلف نقش اساسی ایفا نمودند. با این حال، امیر این کشور، شیخ عیسی، نتوانست به تقاضاهای آن‌ها جامه‌ی عمل بپوشاند و قانون اساسی و پارلمان آن در کمتر از دو سال منتفی گشت. بعد از آن نیز احزاب هرگز نتوانستند تا به صورت مطلوب و مورد نظر خود فعالیت آزادانه داشته باشند. این وضعیت تا سال 2001 به طول انجامید. اصلاحات صورت گرفته در این سال امیدواری مناسب را بوجود آورد. امیر جدید بحرین، زندانیان سیاسی را آزاد نمود، منشور اقدام ملی (قانون اساسی دوم) را تصویب کرد و پارلمان دوم را پس از 27 سال راه‌اندازی نمود. با این حال و برخلاف قانون اساسی، مجلس مشورتی از قدرتی برابر و چه بسا بیشتر از مجلس منتخبان مردم برخوردار شد. این موضوع با ناراحتی احزاب همراه گشت تا بدانجا که بسیاری از آن‌ها انتخابات پارلمانی سال 2006 و انتخابات شهرداری‌ها را تحریم نمودند. نقطه‌ی تبلور این نارضایتی‌ها در جریان انتخابات پارلمانی سال 2010 صورت پذیرفت.
همانطور که دیدیم فعالیت احزاب در این کشور به دوره‌های زمانی متعدد تقسیم می‌شوند: از استقلال تا تصویب قانون اساسی نخست (1973 – 1971)، دوران افول (1994 – 1975)، از قانون اساسی نخست تا اعتراضات 1994، از اعتراضات 1994 تا تصویب منشور اقدام ملی در سال 2001، از تصویب منشور اقدام ملی تا انتخابات پارلمانی سال 2010، از انتخابات پارلمانی سال 2010 تا به کنون. در این مقاله سعی شده تا احزاب فعال در دوره‌ی آخر مورد بررسی قرار گیرند. این گزارش به معرفی گروه‌های اسلامی بحرین پرداخته است که بعد از سال 2002 نیز حضور سیاسی رسمی یا غیررسمی خود را حفظ نموده‌اند.
البته باید توجه داشت که تنها می‌توان نام حزب را بر 4 گروه الاصالة، المنبر، الوفاق، أمل اطلاق نمود که همگی از ایدئولوژی اسلامی بهره می‌برند. سایر گروه‌ها از ویژگی‌های اساسی احزاب برخوردار نیستند. به علاوه، گروه‌ها با اسامی مختلفی همچون ائتلاف، جبهه، جنبش، حرکت نامگذاری شده‌اند. برخی از این گروه‌ها در نتیجه‌ی انحلال گروه‌های قبل بوجود آمده‌اند. به عنوان مثال، جنبش أمل از دل جبهه‌ی آزادسازی بحرین و جنبش حق جانشین حزب دموکرات ملی شده است.
جبهه‌ی آزادی‌بخش ملی بحرین، جبهه‌ی مردمی آزادسازی بحرین، جبهه‌ی اسلامی آزادسازی بحرین، حزب‌الله بحرین، حرکت هسته‌های انقلابی، حرکت اسلامی انصار الشهداء از روش‌های نظامی نیز در راه مبارزه با حکومت بهره می‌برند. از میان گروه‌های نامبرده فرماندهی دو گروه مستقیماً از خارج صورت می‌پذیرد: حرکت دفاع از حقوق بشر در دانمارک، حرکه‌ی أحرار البحرین الإسلامیة در لندن.
تا قبل از سال 2006 احزاب چپ و تا حدودی لیبرال بیشترین حضور در عرصه‌های انتخاباتی و سیاسی بحرین را به خود اختصاص داده بودند. احزاب سلفی و سنی نیز به تدریج جایگاه مناسبی پیدا کرده بودند. اسلام‌گرایان سنی در انتخابات پارلمانی 2002 و انتخابات محلی اکثریت را بدست آورده بودند. از طرف دیگر، احزاب سکولار و سلفی توانسته بودند نظر مثبت امیر بحرین برای حضور در مجلس مشورتی را نیز بدست آورند. تهدید ناشی از شیعیان در نزدیک شدن حکومت به این احزاب مؤثر بود. این موضوع پیوستگی منافع آن‌ها با حکومت همراه گشته بود و لذا آن‌ها در برخورد با حکومت محافظه‌کارانه‌تر عمل می‌کردند و همین امر به افزایش شکاف میان آن‌ها با اکثریت مسلمان و شیعی بحرین منجر شده بود. حال آن‌که، بحرین و استان‌های شرقی عربستان به لحاظ تاریخی با اکثریت شیعی همراه بوده است. (129) از نظر این احزاب حکوت آل خلیفه براساس قانون اساسی و مبتنی بر دین است و لذا نباید تغییر یابد و سایر موضوعات اقتصادی، بین‌المللی نیز می‌توانند به صورت سکولار مدیریت شوند. البته در این بین احزاب سلفی استثنی بودند. آن‌ها به شدت خواهان اجرای آئین خود در عرصه‌های اجتماعی بودند. علی‌المؤدا، یکی از 7 سلفی حاضر در پارلمان 2002، به شدت بر این موضوع اصرار داشت. (130) با این احل، هر دو جناح سنی، به رهبری المنبر، و سلفی، به رهبری الاصاله، حامی دولت هستند و تنها جناح اسلام‌گرای مخالف دولت یک حزب شیعی به نام الوفاق است. (131)
احزاب غیراسلامی، گرچه توانسته بودند در جهت حمایت از تقاضاهای دموکراتیک گام بردارند، اما در زمینه‌ی حمایت از تقاضاهای اسلام موفقیت چندانی به دست نیاورده بودند و این موضوع مهمترین دلیل است که آن‌ها را از منظر مردم به حاشیه کشانده است. این موضوع از سال 2006 آغاز گشت و در انتخابات سال 2010 به اوج خود رسید. در این انتخابات حزب اسلامی شیعی الوفاق 18 کرسی را به دست آورد و اکثریت پارلمان را از آن خود کرد. همراهی این حزب با تقاضاهای اسلامی مردم به انصراف این حزب از پارلمان در سال 2011 منتهی شد. با خروج الوفاق مجلس از اکثریت خارج شد و منحل گردید. الوفاق به عنوان پرطرفدارترین حزب توانسته است در جریان خیزش‌های مردمی شروع شده از سال 2011 به عنوان مهمترین و منسجم‌ترین حزب ایفای نقش کند. با توجه به ساختار اجتماعی و مذهبی بحرین، پیش‌بینی می‌شد که گروه‌های اسلامی محافظه‌کار به تدریج در شکاف ایجاد شده میان جامعه و حکومت، حکومت را انتخاب کنند. با این حال، افزایش خشونت علیه مردم و همکاری آل‌خلیفه و آل‌سعود در سرکوب قیام‌ها، امید گروه‌های شیعی به اصلاح امور بحرین از راه‌های رسمی و قانونی سیاسی را از بین برد و بزرگترین حزب پارلمان حاضر شد به قیمت از دست دادن جایگاه رسمی خود در سیاست، به جامعه ملحق شود. در حال حاضر، علی‌رغم افزایش فشارها، گروه‌های شیعی همچنان برکنار زدن آل‌خلیفه مصمم هستند.

پی‌نوشت‌ها

1- عضو هیأت علمی و استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه پیام‌نور
2- بورس هیأت علمی پژوهشکده‌ی مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
3- Greenwood Publishing Group (2004), Discovering World Cultures: The Middle East Bahrain, Cyprus, Egypt, Vol. 1, USA: Greenwood Publishing Group, 4
4- People’s Block
5- Popular Front for the Liberation of Bahrain
6- National Liberation Front – Bahrain
7- Federal Research Division (2009), Bahrain, 97
8- http://www.pogar.org/countries/theme.aspx?t=3&cid=2
9- National Action Charter
10- Election Today (2001), Spring 2001, Vol. 9,m No. 3, 26
11- Tucker, 2010: 189
12- http://www.almanar.com.lb/newssite/NewsDetails.aspx?id=159365&language=en
13- National Democratic Action
14- Islamic Action Society
15- Nationalist Democratic Rally Society
16- Federal Research Division (2009), Bahrain, 97
17- Rubin, 2010: 313
18- Ibid, 313
19- Ibid, 313
20- http://www.presstv.ir/detail/148974.html
21- Tucker, 2010: 189
22- Karolak, 2010: 11
23- (Islamic Education Society) جمعیة التربیة الإسلامیة
24- Ibid, 12
25- Ibid, 12
26- Khaleej Times Online (2006). Bahrain heritage to be preserved, 9 March
27- Toumi, Habib (2010), Al Asala, Islamic Menbar Join Forces in Bahrain, October 29, 13:35:
http://gulfnews.com/news/gulf/bahrain/al-asala-islamic-menbar-join-forces-in-bahrain-1.703600
28- http://khabarfarsi.com/ext/1936316
29- http://khabarfarsi.com/ext/3135690
30- http://www.bna.bh/portal/en/news/507228
31- Karolak, 2010: 12
32- Tucker, 2010: 189
33- Big Brother
34- http://www.gulf-daily-news.com/NewsDetails.aspx?storyid=136119
35- http://www.almenber.org
36- http://www.icana.ir?NewsPage.asps?NewID=164974
37- http://www.asnoor.ir/Public/News/ViewNews.aspx?Code=707187
38- Karolak, 2010: 12
39- http://www.guardian.co.uk/world/us-embassy-cables-documents/168471
40- Rubin, 2010: 313
41- http://www.guardian.co.uk/world/us-embassy-cables-documents/168471
42- http://www.guardian.co.uk/world/us-embassy-cables-documents/168471
43- http://sahabnews.ir/NewsDetail.aspx?itemid=2259
44- http://www.guardian.co.uk/world/us-embassy-cables-documents/168471
45- Rubin,2010:313
46- Ibid, 313
47- Louer, Laurence (2008), Transnational Shia Politics: Religious and Political Networks in the Gulf, New York: Columbia University Press, 274
48- Ibid, 274
49- http://alwefaq.org/index.php?show=pages&id=7
50- Fenton, jenifer (2011). “Bahrain: A Face of Opposition”, CNN- Inside the Middle East blog, June 26: 49-http://insidethemiddleeast.blogs.cnn.com /tag/cnn-producer-jenifer-fenton/
51- http://www.alwaqt.com/art.php?aid=27807
52- http://www.gulf-daily-news.com/NewsDetails.aspx? Storyid=125278
53- Supreme Council for Women’s
54- Dunlop, W. G., Thousands protest in Bahrain as MPs resign, Feb 27, 2011: http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5iwY3NTSpmB13VTOIFY08tsPi82Rw?docId= CNG.9ffa0c7df5ec323223afd5b1c6a29c99.db1
55- Islamic Scholars Council
56- Karolak, 2010:12
57- Bloc of Believers
58- Toumi, Habib (2006), Political movement launched in Bahrain, March 7, 2006: http://gulfnews.com/news/gulf/bahrain/political-movement-launched-in-bahrain-1.227749
59- Bandargate
60- Toumi, Habib (2006), Political movement launched in Bahrain, March 7, 2006: http://gulfnews.com/news/gulf/bahrain/political-movement-launched-1.227749
61- Rubin, 2010: 313
62- Gulf Daily News, 20 January 2006
63- Karolak, 2010: 12
64- http://www.gulf-daily-news.com/NewsDetails.aspx?storyid=290557
65- http://www.farsnews.com/printable.php?nn=9003016105
66- http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8912081250
67- http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8912091277
68- http://khabarfarsi.com/ext/970873
69- http://khabarfarsi.com/ext/970873
70- http://www.asnoor.ir/Public/News/ViewNews.aspx?Code=384917
71- Ende, Steinbach, 2005: 537
72- Cordesman, Anthony H. (1997), Bahrain, Oman, Qatar and the Uae: Challenges of Security, USA: westview Press, 83
73- Islamic Front for the Liberation of Bahrain
74- Al-Khalifa, 2010: 96
75- Ibid, 96
76- http://gulfnews.com/news/gulf/bahrain/religious-body-floats-demands-for-elections-1.227902
77- http://countrystudies.us/persian-gulf-states/99.htm
78- Malik, Adnan (1996), HOTEL-LOBBY EXPLOSION INJURES 4 IN BAHRAIN, Monday, Feb. 12 1996: http://www.deseretnews.com/article/471137/ HOTEL-LOBBY- EXPLOSION – INJURES- 4- IN – BAHRAIN.html
79- Karolak, 2010: 11
80- Toumi, 2006
81- http://fa.alalam.ir/news/365684
82- روزنامه رسالت (1391)، جنبش امل بحرین: آمریکا و عربستان در پس اقدامات سرکوبگرانه آل‌خلیفه قرار دارند، شماره 7558، 17 خرداد، بخش بین‌الملل، ص. 21.
83- http://www.ghatreh.com/news/nn8754050
84- صالحی، محمد (1387)، احزاب سیاسی بحرین، 5 مرداد، 8:48: http://islamworld2020.persianblog.ir/post/137
85- Bahrain Telecommunications Company
86- http://video.google.com/videoplay?docid=8207296200885546643
87- Alliance for the Republic
88- http://video.google.com/videoplay?docid=8437221645219917285
89- http://fa.alalam.ir/news/253064?utm_source=twitterfeed&utm_medium=twitter
90- http://khabarfarsi.com/ext/2626652
91- http://khabarfarsi.com/ext/2888223
92- http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13900702000077
93- http://chanad.weblogs.us/?p=487
94- Gulf Center for Democratic Development (GCDD)
95- http://rawstory.com/news/2006/Bahrain opposition_calls_on_UN_ to_i_11152006.html
96- http://www.yazdfarda.com/news/1391/09/31186.html
97- Bengio, Ofra; Ben-Dor, Gabriel (1999), Minorities and State in the Arab World, USA: Lynne Rienner Publishers, 177
98- Hinnebusch, Raymond (2003), The International Politics of the Middle East, Oxford and Manchester: Manchester University Press, 194
99- http://islamworld2020.persianblog.ir/post/137
100- Marschall, Christin (2003), Iran’s Persian Gulf Policy: From Khomeini to Khatami, USA: Routledge, 32
101 Blank, Stephen (1988), Low-Intensity Conflict in the Third World, USA: Inc NetLibrary Press, Air University, 8
102- حسن احمدی، (1391)، بازتاب انقلاب اسلامی ایران در بحرین، 23 دی:
http://hamshahrionline.ir/details/133435
103- Marschall, Christin (2003), Iran’s Persian Gulf Policy: From Khomeini to Khatami, USA: Routledge, 32
104- Blank, Stephen (1988), Low – Intensity Conflict in the Third World, USA: Inc NetLibrary Press, Air University, 9
105- http://islamworld2020.persianblog.ir/post/137
106- مرتضی بحرانی، (1381)، جنبشهای سیاسی اجتماعی بحرین، تهران: مؤسسه مطالعات اندیشه‌سازان‌نور، ص 70
107- Louer, Laurence (2008), Transnational Shia Politics: Religious and Political Networks in the Gulf, New York: Columbia University Press, 205
108- Ibid, 205
109- Ibid, 205- 206
110- Ibid, 06
111- Cordesman, Anthony H. (1997), Bahrain, Oman, Qatar and the Uae: Challenges of Security, USA: Westview Press, 43 – 45
112- مرتضی بحرانی، (1381)، جنبشهای سیاسی اجتماعی بحرین، تهران: مؤسسه مطالعات اندیشه‌سازان‌نور، ص 75
113- http://www.tabnak.ir/fa/news/270564
114- http://www.entekhab.ir/fa/news/23735
115- Bahrain Online
116- http://bahrainonline.org/forum.php
117- محمد الموسوی، من هم شباب 14 فبرایر؟! (قراءة تحلیلة)، 2011/8/9: http://manamavoice.com/news-news_read-7292-0.html
118- Jones, TobyC.; Shehabi, Ala’a, January 2,2012: http://mideast.foreignpolicy.com/posts/2012/01/02bahrains_revolutionaries
119- Dignity collar
120- Bronner, Ethan, Bahrain Vote Erupts in Violence, September 24, 2011: http://www.nytimes.com
121- Rubin, 2010: 313
122- مرتضی بحرانی، (1381)، جنبشهای سیاسی اجتماعی بحرین، تهران: مؤسسه مطالعات اندیشه‌سازان‌نور، ص 75
123- همان، 76
124- http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1382204
125- http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1382204
126- http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1382204
127- http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1407214
128- http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1407214
129- Louer, Laurence (2008), Transnational Shia Politics: Religious and Political Networks in the Gulf, New York: Columbia University Press, 11
130- Rubin, 2010: 313
131- Karolak, 2010: 12

منابع تحقیق :
احمدی، حسن (1391)، بازتاب انقلاب اسلامی ایران در بحرین، 23 دی:
http://hamshahrionline.ir/details/133435
افشار، ایرج (1381)، خلیج‌فارس و کشورهای آن، تهران: مرکز نشر و تحقیقات قلم آشنا.
انتخاب (1390)، الله کرم: اگر عربستان از بحرین نرود، عملیات استشهادی انجام می‌دهیم، 28 فروردین، 15:59:
http://www.entekhab.ir/fa/news/23735
انطلاق أعمال ندوه "شباب الخلیج و الطریق إلی الدیقراطیه»، العدد 984 الجمعة 2 ذوالقعده‌ی 1429 هـ -31 أکتوبر 2008:
http://www.alwaqt.com/art.php?aid=136502
بحرانی، مرتضی (1381)، جنبشهای سیاسی اجتماعی بحرین، تهران: مؤسسه مطالعات اندیشه‌سازان‌نور. بحرین آنلاین: http://bahrainonline.org/forum.php
درصد ملت انتخابات میان دوره‌ای را تحریم کردند، 5 مهر، 7:30: 82 پایگاه اطلاع‌رسانی جهان اسلام (1390)، http://www.asnoor.ir/Public/News/ViewNews.aspx?Code=384917
پایگاه اطلاع‌رسانی جهان اسلام (1391)، آل‌خلیفه برپایی راهنمایی حمایتگرانه از غزه را ممنوع کرد، 29 آبان، 43: 2:
http://www.asnoor.ir/Public/News/ViewNews.aspx?Code = 707187
تابناک (1391)، ادعای بحرین علیه ایران و حزب‌الله، 15 شهریور، 29: 14:
http://www.tabnak.ir/fa/news/270564
التعداد: http://www.census2010.gov.bh/results_en.php
جمعیة التجمع القومی الدیمقراطی
15 November 2007: http://www.alwasatnews.com/index.php? Plugin=elections&act=read&id=51
جمعیه العمل الوطنی الدیموقراطی، من نحن، کلمتنا:
http://www.aldemokrati.org/ar-BH/our-identity.aspx
جمعیه الوفاق الوطنی الاسلامیه (2008)، النّظام الأساسیّ:
http://alwefaq.org/index.php?show=pages&id=7
خانه ملت (1390)، تحریم انتخابات میان دوره‌ای پارلمانی بحرین از سوی بزرگترین حزب شیعه، 3 خرداد، 42: 9: http://www.icana.ir/NewsPage.aspx?NewsID=164974
خانه ملت (خبرگزاری مجلس شورای اسلامی) (1390)، انتخابات میان‌دوره‌ای پارلمانی بحرین بدون حضور احزاب مهم، 29 مرداد، 38: 14: http://khabarfarsi.com/ext/970873
خبر فارسی (1390)، عقب‌نشینی نظام بحرین در برابر حکم عالم بحرینی، 5 بهمن، 34: 9، کد خبر: 53112:http://khabarfarsi.com/ext/1936316
خبر فارسی (1391)، جنبش آزادگان بحرین: حمایت آمریکا و انگلیس نمی‌تواند آل‌خلیفه را نجات دهد، 12 تیر، 14:55.06: http://khabarfarsi.com/ext/2888223
خبر فارسی (1391)، دبیر کل جنبش آزادگان بحرین: بیداری اسلامی بزودی دامن آل‌سعود را هم خواهد گرفت، 2 خرداد: http://khabarfarsi.com/ext/2626652
خبر فارسی (1391)، دیدار سیاستمداران عالی‌رتبه بحرین با شورشیان سوریه، 17 مرداد، 20: 51، http://khabarfarsi.com/ext/3135690
خبرگزاری فارس (1390)، نقش ایران در بیداری اسلامی، 2 آبان، 15: 9:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13900702000077
خبرگزاری فارس، پارلمان بحرین مشروعیت خود را از دست داد، 16 اردیبهشت 1391:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8912091277
خبرگزاری فارس، جمعیت شیعی الوفاق بحرین انتخابات مجلس را تحریم کرد، 1 خرداد 1390:
http://www.farsnews.com/printable.php?nn=9003016105
خبرگزاری فارس، فراکسیون شیعی الوفاق رسماً از پارلمان بحرین استعفا داد، 16 اردیبهشت 1391:
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8912081250
خبرگزاری مهر (1390)، تشکلهای فعال در بحرین؛ از حزب بعث عربی تا صندوق حسینی، 20 شهریور، 44: 8:
http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1382204
خبرگزاری مهم (1390)، هرم تشکل‌های طرفدار آل‌خلیفه/ سلفی‌های مورد حمایت عربستان طرفدار دولت، 26آبان، 42: 8:
http://mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1407214
دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی (1388)، بحرین، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه.
روزنامه رسالت (1391)، جنبش امل بحرین: آمریکا و عربستان در پس اقدامات سرکوبگرانه آل‌خلیفه قرار دارند، شماره 7558، 17 خرداد، بخش بین‌الملل، ص . 21.
سحاب نیوز (1391)، هزار و ششصد نفر از اعضای الوفاق در زندان آل‌خلیفه هستند، 24 آبان:
http://sahabnews.ir/NewsDetail.aspx?itemid=2259
صالحی، محمد (1387)، احزاب سیاسی بحرین، 5 مرداد، 48: 8:
http://islamworld2020.persianblog.ir/post/137
صحیفه‌ی الوسط البحرینیه‌ی جمعیة المیثاق تؤکد عدم دستوریة (1432 هـ)، مطالب تداول السلطه‌ی – العداد 3086 – الخمیس 17 فبرایر 2011 م الموافق 14 ربیع‌الاول:
http://www.alwasatnews.com/3086/news/read/527723/1,html
الصحیفه الوقت (2006)، العالی: 20% من رواتب نواب وبلدیی "الوفاق" لخدمات الأهالی، 23 نوفمبر 2006:
http://www.alwaqt.com/art.php?aid=27807
العالم (1390)، انتقاد جنبش آزادگان بحرین از اتحادیه عرب، 23 آبان، 10:8:45
http://fa.alalam.ir/news/253064?utm_source=twitterfeed&utm_medium-twitter
العالم (1391)، تماس‌ها با دبیر کل "امل" بحرین قطع شد، 10 شهریور، 50: 3:
http://fa.alalam.ir/news/365684
فولر، گراهام ای و فرانکلر، رند رحیم (1384)، شیعیان عرب، مسلمانان فراموش شده، ترجمه‌ی خدیجه تبریزی، تهران: مؤسسه‌ی فرهنگی شیعه‌شناسی.
قطره (1390)، نوع شعارها و حجاب زنان دو دلیل واضح براسلامی بودن قیام بحرین است، 7 آذر، کد خبر: 159073، 13: 18: http://www.ghatreh.com/news/nn8754050
المنامه لؤلؤ الخلیج: http://www.yabeyrouth.com/pages/index894c.htm
المنبر الدیموقراطی التقدمی: /http:www.altaqadomi.com
المنبرالدیموقراطی التقدمی، "فی ذکری رحیل المناضل علی مدان."
http://www.altaqadomi.com/ar-BH/ViewNews/27/19/Statements.aspx
الموسوی، محمد، من هم شباب 14 فبرایر؟! (قراءة تحلیله‌ی)، 2011/8/9:
http://www.manamavoice.com/news-news_read-7292-0.html
نوگت، جفری و توماس، تئودور (1369)، بحرین و خلیج فارس، ترجمه‌ی همایون الهی، تهران، نشر قومس.
النیابه‌ی تطلب مواصله‌ی التحری فی حادث الزنج، صحیفه‌ی اواسط البحرینیه‌‌ی – العدد 1583 – السبت 6، ینابر 2007 م الموافق 16 ذی‌‌الحجه‌ی 1427 هـ
.http://www.alwasatnews.com/1583/news/read/209453/1.html
یزد فردا (1389)، رهبر جنبش حق بحرین: ارتش عربستان دخالت کند، از ایران کمک می‌گیریم، 11 اسفند، کدخبر: 3118:20: 3.,
http://www.yazdfarda.com/news/1391/09/31186.html
15 November 2007 http://www.al-qawmi.org/?Categoiyid=13
A1 - Ubaydli, Ahmad (2004), Under the searing Bahrain sun, liberals with few illusions, September 07,2004 12:00 AM: http://www.dailystar.com.lb/
Al-Dhahrani receives copy of Isa bin Mohammed biography (2012), 7 May: http://www.bna.bh/portal/en/news/507228 AlWaqt Newspaper (2012), AlAali: 20% of MPs & Municipal Members salaries to serve the people. 23 Nov 2006. http://www.alwaqt.com/art.php?aid=27807 Bahrain - international tourism: http://www.indexmundi.com/facts/bahrain/international- tourism
Bahrain 2010 election: http://www.presstv.ir/detail/148974.html Bahrain Exports: http://www.indexmundi.com/bahrain/exports.html
Bahrain Forum to campaign for personal freedoms, 20 November 2005: http://gulfiiews.com/
Bahrain opposition calls on UN to investigate Bandargate scandal, dpa German Press Agency, Wednesday November 15, 2006:
http://rawstory.com/news/2006/Bahrain_opposition_calls_on_UN_to_i_l 1152006.html Bahrain: The Story of Constitutional Uprising:
http://video.google.com/videoplay?docid=8437221645219917285 Bengio, Ofra; Ben-Dor, Gabriel (1999), Minorities and State in the Arab World, USA: Lynne Rienner Publishers.
Blank, Stephen (1988), Low-Intensity Conflict in the Third World, USA: Inc NetLibrary Press, Air University.
Blind Eye to the Butcher (Torture in Bahrain): http://video.google.com/videoplay7docid-8207296200885546643 Bronner, Ethan, Bahrain Vote Erupts in Violence, September 24, 2011: http://www.nytimes.com Broomhall, Elizabet (2011), Bahrain and Oman have highest Gulf unemployment rates, Thursday, 7 July 2011 3:34 PM: http://www.arabianbusiness.com/bahrain-dman-have- highest-gulf-unemployment-rates-409116.html Chan’ad Bahraini (Scomberomorus maculatus Bahrainius):
http://chanad.weblogs.us/?p=487 Cordesman, Anthony H. (1997), Bahrain, Oman, Qatar and the Uae: Challenges of Security, USA: westview Press.
Dr. ‘Abdul-Jalil " Al-Singace, 9/26/2011:
http://www.newschool.edu/cps/subpage.aspx?id=56447 Dunlop, W.G., Thousands protect in Bahrain as MPs resign, Feb 27, 2011 : http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5iwY3NTSpmB13VT01FY08tsP i82Rw?docId=CNG.9ffa0c7df5ec323223afd5blc6a29c99.dbl Election Today (2001), Spring 2001, Vol. 9, No. 3.
Federal Research Division (2009), Bahrain.
Fenton, Jenifer (2011). "Bahrain: A Face of Opposition", CNN - Inside the Middle East blog, June 26: http://insidethemiddleeast.blogs.cnn.com/tag/cnn-j5ro4ucer-jenifer-fenton/
GDP (current US$): http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD/coimtries Greenwood Publishing Group (2004), Discovering World\Cultures: The Middle East Bahrain, Cyprus, Egypt, Vol. I, USA: Greenwood Publishing Group.
Guardian (2011), US embassy cables: Guide to Bahrain"s politics, Tuesday 15 February, 16.44 GMT: http://www.guardian.co.Uk/world/us-embassy-cables-documents/l68471 Guardian, US embassy cables: Guide to Bahrain"s politics, Tuesday 15 February 2011: http://www.guardian.co.uk/world/us-embassy-cables-documents/168471 Gulf Daily News (2006), Society shifted position to take advantage of political platform, 20 January.
Gulf Daily News, Independents the biggest winners, 1 Nov 2010: http://www.gulf-daily- news.com/NewsDetails.aspx?storyid=290557 Gulf Daily News, Independents the biggest winners, 1 November 2010: http://www.gulf- daily-news.com
Gulf Daily News, Local News, Personal law row spurs plea, 26 October 2005: http://www.gulf-daily-news.com/NewsDetails.aspx7storyicN125278 Gwartney, James; Lawson, Robert and Hall,va Jash (2011), Economic Freedom of the World, Annual Report, Fraser Institute.
Halliday, Fred (2002), Revolution and Foreign Policy: The Case of South Yemen, 1967- 1987, second Published, UK and USA: Cambridge University Press.
Hinnebusch, Raymond (2003), The International Politics of the Middle East, Oxford and Manchester: Manchester University Press. http://countrystudies.us/persian-gulf-sthtes/99.htm http ://www. alasalah-bh.org
http ://www. almanar. com. lb/newssite/NewsDetails. aspx? id=l 59365&language=en http://www.almenbbr.org/
http ://www. gulf-daily-news. com/NewsDetails. aspx? storyid= 136119 http://www.indexmundi.c"©m/bahrain/economy_overview.html http://www.persiangulfstudibs.com/fa/index.asp?p=pages&ID=184 http ://www.umsl.edu/services/ govdocs/wofact2006/geos/ba.html#Intro Inflation ranking: http://ciaworldfactbook.us/
International Energy Agency (2011), Oil Market Report, 12 may.
International Monetary . Fund, Data and - Statics:
http://www.imf.org/extemal/pubs/ft/weo/2Q;12/01/weodata/weorept.aspx?pr.x Jones, Toby C.; Shehabi, Ala"a, January 2, 2012:
http://mideast.foreignpolicy.eom/poSts/2012/01/02/bahrains_revolutionaries Khaleej Times Online (2006), Bahrain heritage to be preserved, 9 March.
Louer, Laurence (2008), Transnational Shia Politics: Religious and Political Networks in the Gulf, New York: Columbia University Press.
Louer, Laurence (2008). Transnational Shia politics: religious and political networks in the Gulf. Hurst & Company, p. 274. ISBN 978-1-85065-911-2.
Malik, Adnan (1996), HOTEL-LOBBY EXPLOSION INJURES 4 IN BAHRAIN, Monday, Feb. 12 1996: http://www.deseretnews.eom/article/471137/HOTEL-LOBBY- EXPLOSION-INJURES-4-IN-BAHRAIN.html Marschall, Christin (2003), Iran’s Persian Gulf Policy: From Khomeini to Khatami, USA: Routledge.
Mazdi, Mahdi (2010), Bahrainians take to the streets over job security, 2 May 2010: http ://www. al-qawmi.org/? categoryid= 12 Nugent, Jeffrey B; Thomas, Theodore H (2001), Bahrain and the Gulf: Past Perspectives and Alternative Futures, Great Britain: Billing and Sons Limited, Worcester. Programme on Governance in the Arab Region:
http ://www.pogar. org/countries/theme. aspx?t=3&cid=2 Toumi, Habib (2006), Bahrain Shiite body accused of bias, 14 November: http ://gulfhews. com/news/gulf/bahrain/bahrain-shiite-body-accused-of-bias-1.265543 Toumi, Habib (2006), Political movement launched in Bahrain, March 7, 2006: http://gulfiiews.com/news/gulf/bahrain/political-movement-launched-in-bahram- 1.227749
Toumi, Habib (2006), Religious body floats demands for elections, March 8, 2006: http://gulfnews.com/news/gulf/bahrain/religius-body-floats-demands-for-elections-1.227902
Toumi, Habib (2010), Al Asala, Islamic Menbar Join forces in Bahrain, October 29, 13:35: http://gulfnews.com/news/gulf/bahrain/al-asala-islanlamic-menbar-join-forces-in-bahrain-1.703600
Toumi, Habib, Bahrain Shiite body accused of bias, Gulf News, 14 November 2006: http://gulfnews.com/news/gulf/bahrain/bahrain-shiite-body-accused-of-bias-1.265543 UNDP, Programme on Governance in the Arab Region: http://www.pogar.org/countries/theme.asps?t=3&cid=2
Unmployment Rate in Bahrain: http//www.indexmundi.com/g/g.asps?c=ba&v=7
منبع مقاله :
جلیلی، سید هدایت؛ (1389)، مجموعه مقالات غزالی پژوهی، تهران: خانه کتاب، چاپ اول