مقدمات و عوامل شروع حفظ قرآن
نويسنده: محمد حسين اجرائي
عوامل و مقدمات زيادي در حفظ قرآن كريم داراي اهميت هستند و با وجود آنها برنامه حفظ با سهولت بيشتري انجام خواهد گرفت و در اين زمينه كتاب‌هاي بسياري نوشته شده است و تجربه‌هاي اساتيد و حافظان بزرگوار نيز بسيار قابل استفاده است.
برخي از نكات بسيار مهم كه در حفظ قرآن توانايي انسان را چندين برابر مي‌كند عبارتند از:
اگر كسي به تنهايي مشغول برنامه حفظ قرآن گردد، به علت‌هاي مختلف (از جمله ايّام امتحانات درسي، اشتغالات گوناگون و...) از برنامه روزانه مي‌ماند و به محفوظات گذشته نيز خلل وارد خواهد آمد، ولي حضور در جلسه باعث مي‌شود كه در هر شرايطي برنامه خود را انجام دهد و درصورت حضور در جلسه اگر مقدار آيات معين شده را حفظ نكند در حضور اعضاي جلسه احساس ضعف و شكست مي‌كند و نمي‌تواند در چند جلسه برنامه خود را انجام ندهد و در صورت پيشامد غيرمنتظره، در جلسه بعد آن را جبران خواهد كرد.
كسي كه به تنهايي و بدون حضور در خدمت استاد بخواهد حفظ قرآن را دنبال نمايد، بايد چندين برابر زحمت بكشد و البته بسيارند افرادي كه بدون حضور مستمر در كلاس‌هاي قرآني هم توانسته‌اند حافظ قرآن گردند ولي با زحمات بسيار... .
اكنون به نكات مهم و مؤثري مي‌پردازيم كه استادان با تجربه آنها را ضروري وغيرقابل اجتناب مي‌دانند.
قرآن مورد استفاده حافظ، بايد ساده و خطي خوانا با اعرابگذاري دقيق و كم زرق و برق باشد، و نبايد از قرآن‌هايي كه صفحات آن داراي نقش و نگار و رنگارنگ است، استفاده شود وزمينه صفحات هم سفيد نباشد، كه باعث خستگي چشم مي‌گردد و دقيق بودن شماره آيات نيز بسيار مهم است و نيز بهتر است ترجمه نداشته باشد و براي ترجمه از منبع ديگري استفاده نمايد. هم چنين مناسب است، با توجه به مكان و زمان حفظ و مرور از قطع‌هاي گوناگون يك قرآن بهره ببرد تا بتواند علاوه بر اين كه در منزل حفظ مي‌كند در محيط مناسب بيرون نيز با استفاده از قرآن كوچك‌تر (جيبي) حداكثر بهره را از وقت خود ببرد.
بنابراين براي حفظ قرآن بهترين رسم الخط، قرآن با خط عثمان طه مي‌باشد كه در تمامي مسابقات و محافل و مجالس قرآني از آن استفاده مي‌گردد و در قطع‌هاي مختلف نيز و در همه جا موجود است وشماره آيات نيز در آن بسيار منظم و دقيق است.
حافظ مي‌تواند به وسيله نوار از به خاطر سپردن كلمات و آيات به صورت غلط و اشتباه جلوگيري نمايد، بارها براي رهروان حفظ قرآن پيش آمده است كه كلماتي را به غلط حفظ مي‌كنند و خود نيز از عدم صحت آن مطلع نمي‌شوند، استفاده از نوار مي‌تواند در اين مورد كمك خوبي به انسان بكند، هم چنين به وسيله آن مي‌توان محفوظات گذشته را مرور كرد و يكي ديگر از فوائد و آثار فوايد نوار آشنايي با نغمه‌هاي زيبا و دلنشين قرآني است كه در اين صورت حافظ نه تنها تاثيرات عمق‌تري بر اجتماع خواهد گذارد، بلكه خود نيز بهره‌هاي فردي بيشتري خواهد برد و استادان با تجربه نيز استفاده دقيق و عميق از نوارهاي قرائت و ترتيل را مواكداً توصيه مي‌نمايند.[1]
اي علي! آيا مي‌خواهي كلماتي را به تو ياد بدهم كه خداوند بواسطة آن كلمات به تو نفع بدهد و به هر كس كه آن را تعليم مي‌كني نيز سود مي‌بخشد...؟
گفتم: بلي يا رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: اگر توانستي در ثلث سوّم شب جمعه برخيز و اگر نتوانستي قبل از آن، چهار ركعت نماز بگذار! در ركعت اوّل بعد از حمد سوره يس و در ركعت دوّم بعد از حمد سوره سجده و در ركعت سوّم بعد از حمد سورة دخان و در ركعت چهارم حمد و سوره ملك را مي‌خواني (و هر دوركعت تشهد و سلام مي‌گويي).
بعد از پايان نماز ابتدا حمد وثناي خداوند مي‌گويي (ذكر الحمدلله و سبحان الله) سپس بر پيامبر و آل او درود مي‌فرستي و براي مؤمنان از خداوند طلب آمرزش و غفران مي‌كني، آن گاه اين دعا را مي‌خواني:
اللهم ارحمني بترك المعاصي ابداً ما أبقيتني و ارحمني من ان اتكلّف ما لا يعنيني و ارزقني حسن الظّنّ فيما يرضيك عنّي. اللهم بديع السّموات و الأرض ذالجلال و الأكرام و الغرّة الّتي لاترام، اسألك يا الله يا رحمان بجلالك و نور وجهك ان تلزم قلبي حفظ كتابك كما علّمتني و ارزقني ان اتلوه علي النّحو الّذي يرضيك عنّي ان تنوّر بكتابك بصري و تطلق به لساني و ان تفرّج به عن قلبي و تشرح به صدري و تستعمل به بدني و تقوّيني علي لك و تعينني عليه فانه لا يعينني علي الخير غيرك و لا يوفّق له الّا انت.[2]
اين امر آن چنان مهم است كه مي‌توان آن را يكي از مؤثرترين عوامل پيشرفت در حفظ قران به شمار آورد و آشنايي با صرف و نحو و لغت عربي باعث علاقه و عشق بيشتر حافظ و آيات را نيز در ذهن زيباتر و دلنشين‌تر مي‌كند.
اگر كسي با قلب و ذهني فارغ از همه جا و متوجه حفظ آيات قرآن يك ساعت تلاش كند به مراتب موفق‌تر خواهد بود، از كسي كه ساعت‌ها وقت صرف كند، در حالي كه پريشاني افكار و اشتغالات او را در عوامل ديگري سير مي‌دهد. تمركز حواس يعني جلوگيري از نفوذ افكار خارجي وثابت نگه داشتن دقت و توجه روي موضوع خاص و طبيعي است كه اگر افكار ديگري دارد ذهن شود، موضوع مورد نظر خارج و اين كار در ابتدا قدري مشكل است و نياز به تمرين و ممارست دارد. همان طور كه حضور قلب و تمركز حواس در نماز نيز دشوار است به طوري كه انسان ابتدائاً در طول نماز بيش از چند لحظه نمي‌تواند حضور قلب خود را حفظ نمايد و از ورود فكرهاي گوناگون به ذهن خود جلوگيري كند.
براي ايجاد تمركز حواس بايد كارهايي كه باعث تشتت افكار مي‌شود از بين برود مثل گرسنگي و تشنگي و بسياري از عوامل ديگر مانند اضطراب و خستگي. معمولاً چنين كسي نمي‌تواند ذهن خود را متمركز و حواس خود را جمع نمايد و هيچ گاه با وجود اين عوامل نمي‌تواند به حفظ بپردازد، بنابراين مراعات اين حالات براي انسان بسيار لازم است.
اگر قرار باشد در بين كار چند لحظه به راديو گوش كرده و يا با افرادي كه وارد اتاق مي‌شوند، صحبت كند و يا براي آشاميدن آب برخيزد و يا اينكه چند بار به تلفن جواب بدهد و يا متوجه مناظر مختلف كوچه، حياط و يا حتي اطاق شود، ديگر تمركز حواسي براي انسان باقي نمي‌ماند، بنابراين بايد حتي الامكان اين‌گونه عوامل را كاهش داده تا بتواند به راحتي و سهولت آيات را به خاطر بسپارد.
و نيز با توجه به اهميت نقش اكسيژن بر روي سهولت مغزي وفعاليت‌هاي فكري بايد از حفظ كردن در مكان‌هايي كه داراي هواي آلوده و يا دم كرده هستند، اجتناب كرده و از هواي سالم و آزاد استفاده كرد.
امّا يكي از مناسب‌ترين اوقات براي به ذهن سپردن هر گونه مطلبي سحرگاهان است يعني صبح زود، قبل و يا بعد از نماز است، زيرا مناسب‌ترين حالات ذهن از نظر آمادگي براي فعاليت، هنگامي است كه فرد، ساعاتي قبل از آن، استراحتي كامل داشته باشد و نيز علاوه بر بدن انسان، طبيعت نيز از آرامش خاصي برخوردار است. به تجربه ثابت شده است آنان كه عادت به بيداري سحر و صبحگاهان دارند، افراد موفقي هستند.
سحرخيز باش تا كامروا باشي!
علامه شوشتري در اين باره چنين سروده است:
و البحث قد جرب في ابكار عندهم و الحفظ في الاسحار
و الكتب في اواسط النهار و الليل و النهار للتكرار
و الكل حال الجوع لا حال الشبع مجرب تاثيره فليتبع
و اختر محلاً خالياً من شاغل تحل فيه عقد المشاكل[1]
يعني:
صبح براي بحث كردن تجربه شده و، سحر براي حفظ كردن نزد اهل تجربه. و نوشتن در وسط روز و شب، و روز و شب براي تكرار و مباحثه. همه اين‌ها درحال گرسنگي بايد نه سيري، تاثير اين حالات تجربه شده تعبيت كن! براي خود محلي به دور از شلوغي برگزين، كه در آن مشكلات و مسائل حل شود.
مشكل بيداري سحرگاهان نيز فقط چند روز اوّل است و بعد از چند روز لذت و شيريني سحرخيزي بدست خواهد آمد، براي بيدار شدن نكات زير نيز مفيد است:
1. تلاوت آيه آخر سوره كهف.
2. خوردن غذاي سبك در اوّل شب.
3. خفتن در اوايل شب.
نكته ديگر اين كه روان شناسان معتقدند، بهتر است در ساعات ثابتي از شبانه روز، مطالب حفظ شوند، زيرا اگر اين كار هر روز در ساعت‌هاي مشخص و ثابت انجام گيرد، ذهن به ثبت و ضبط كردن در اين ساعات به خصوص عادت مي‌كند و در نتيجه سريع‌تر و با زحمت كم‌تري مي‌توان مطالب را حفظ كرد. البته بايد كه هيچ‌گاه نبايد پس از يك فعاليت سنگين ذهني و فكري به حفظ قرآن پرداخت.
نكته ديگر كه براي حضور قلب در نماز نيز سفارش شده و در اينجا نيز بسيار اهميت دارد اين است كه بايد هميشه پيش از حفظ كردن، دقايقي را به تخليه ذهن و افكار و مسائل مختلف اختصاص داد و نبايد بدون مقدمه مشغول حفظ قرآن شد، (به ويژه براي كساني كه دغدغه و دل مشغولي‌هاي زيادي دارند).
نكته مهم ديگر تقسيم اوقات حفظ در طول شبانه روز است، از نظر علمي و تجربي نيز ثابت شده است كه اگر حفظ مطالب در فواصل زماني مختلف صورت گيرد، نتايج بهتري خواهد داشت تا اين كه اين كار متصل و يك باره انجام پذيرد.
مطالب مهم آخر اين كه چنين نيست كه در صورت نبودن بعضي از شرايط كار حفظ تعطيل شود، اصولاً محدوديت مطلق در زمان ومكان براي حفظ قرآن وجود ندارد ولي با وجود اين شرايط، پيشرفت انسان بيشتر و سرعت حفظ و سهولت آن افزايش پيدا خواهد كرد.
چكيده بحث گذشته:
عوامل مهم و موثر درحفظ قرآن كريم:
1. انتخاب نوع قرآن.
2. استفاده از نوارهاي ترتيل.
3. نماز حفظ قرآن.
4. آشنايي با صرف و نحو و زبان عربي.
5. ايجاد تمركز حواس.
روش‌هاي تمركز حواس:
1. حذف عوامل پريشاني افكار.
2. انتخاب مكان مناسب.
3. پرهيز از كارهاي غير ضروري.
برخي از نكات بسيار مهم كه در حفظ قرآن توانايي انسان را چندين برابر مي‌كند عبارتند از:
1. شركت درجلسات حفظ قرآن:
اگر كسي به تنهايي مشغول برنامه حفظ قرآن گردد، به علت‌هاي مختلف (از جمله ايّام امتحانات درسي، اشتغالات گوناگون و...) از برنامه روزانه مي‌ماند و به محفوظات گذشته نيز خلل وارد خواهد آمد، ولي حضور در جلسه باعث مي‌شود كه در هر شرايطي برنامه خود را انجام دهد و درصورت حضور در جلسه اگر مقدار آيات معين شده را حفظ نكند در حضور اعضاي جلسه احساس ضعف و شكست مي‌كند و نمي‌تواند در چند جلسه برنامه خود را انجام ندهد و در صورت پيشامد غيرمنتظره، در جلسه بعد آن را جبران خواهد كرد.
2. استفاده از تجربه استاد و حضور در محضر او؛
كسي كه به تنهايي و بدون حضور در خدمت استاد بخواهد حفظ قرآن را دنبال نمايد، بايد چندين برابر زحمت بكشد و البته بسيارند افرادي كه بدون حضور مستمر در كلاس‌هاي قرآني هم توانسته‌اند حافظ قرآن گردند ولي با زحمات بسيار... .
عوامل مهم و مؤثر در حفظ قرآن كريم
اكنون به نكات مهم و مؤثري مي‌پردازيم كه استادان با تجربه آنها را ضروري وغيرقابل اجتناب مي‌دانند.
1. انتخاب نوع قرآن؛
قرآن مورد استفاده حافظ، بايد ساده و خطي خوانا با اعرابگذاري دقيق و كم زرق و برق باشد، و نبايد از قرآن‌هايي كه صفحات آن داراي نقش و نگار و رنگارنگ است، استفاده شود وزمينه صفحات هم سفيد نباشد، كه باعث خستگي چشم مي‌گردد و دقيق بودن شماره آيات نيز بسيار مهم است و نيز بهتر است ترجمه نداشته باشد و براي ترجمه از منبع ديگري استفاده نمايد. هم چنين مناسب است، با توجه به مكان و زمان حفظ و مرور از قطع‌هاي گوناگون يك قرآن بهره ببرد تا بتواند علاوه بر اين كه در منزل حفظ مي‌كند در محيط مناسب بيرون نيز با استفاده از قرآن كوچك‌تر (جيبي) حداكثر بهره را از وقت خود ببرد.
بنابراين براي حفظ قرآن بهترين رسم الخط، قرآن با خط عثمان طه مي‌باشد كه در تمامي مسابقات و محافل و مجالس قرآني از آن استفاده مي‌گردد و در قطع‌هاي مختلف نيز و در همه جا موجود است وشماره آيات نيز در آن بسيار منظم و دقيق است.
2. استفاده از نوارهاي ترتيل؛
حافظ مي‌تواند به وسيله نوار از به خاطر سپردن كلمات و آيات به صورت غلط و اشتباه جلوگيري نمايد، بارها براي رهروان حفظ قرآن پيش آمده است كه كلماتي را به غلط حفظ مي‌كنند و خود نيز از عدم صحت آن مطلع نمي‌شوند، استفاده از نوار مي‌تواند در اين مورد كمك خوبي به انسان بكند، هم چنين به وسيله آن مي‌توان محفوظات گذشته را مرور كرد و يكي ديگر از فوائد و آثار فوايد نوار آشنايي با نغمه‌هاي زيبا و دلنشين قرآني است كه در اين صورت حافظ نه تنها تاثيرات عمق‌تري بر اجتماع خواهد گذارد، بلكه خود نيز بهره‌هاي فردي بيشتري خواهد برد و استادان با تجربه نيز استفاده دقيق و عميق از نوارهاي قرائت و ترتيل را مواكداً توصيه مي‌نمايند.[1]
3. نماز حفظ قرآن؛
اي علي! آيا مي‌خواهي كلماتي را به تو ياد بدهم كه خداوند بواسطة آن كلمات به تو نفع بدهد و به هر كس كه آن را تعليم مي‌كني نيز سود مي‌بخشد...؟
گفتم: بلي يا رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: اگر توانستي در ثلث سوّم شب جمعه برخيز و اگر نتوانستي قبل از آن، چهار ركعت نماز بگذار! در ركعت اوّل بعد از حمد سوره يس و در ركعت دوّم بعد از حمد سوره سجده و در ركعت سوّم بعد از حمد سورة دخان و در ركعت چهارم حمد و سوره ملك را مي‌خواني (و هر دوركعت تشهد و سلام مي‌گويي).
بعد از پايان نماز ابتدا حمد وثناي خداوند مي‌گويي (ذكر الحمدلله و سبحان الله) سپس بر پيامبر و آل او درود مي‌فرستي و براي مؤمنان از خداوند طلب آمرزش و غفران مي‌كني، آن گاه اين دعا را مي‌خواني:
اللهم ارحمني بترك المعاصي ابداً ما أبقيتني و ارحمني من ان اتكلّف ما لا يعنيني و ارزقني حسن الظّنّ فيما يرضيك عنّي. اللهم بديع السّموات و الأرض ذالجلال و الأكرام و الغرّة الّتي لاترام، اسألك يا الله يا رحمان بجلالك و نور وجهك ان تلزم قلبي حفظ كتابك كما علّمتني و ارزقني ان اتلوه علي النّحو الّذي يرضيك عنّي ان تنوّر بكتابك بصري و تطلق به لساني و ان تفرّج به عن قلبي و تشرح به صدري و تستعمل به بدني و تقوّيني علي لك و تعينني عليه فانه لا يعينني علي الخير غيرك و لا يوفّق له الّا انت.[2]
4. آشنايي با صرف و نحو و زبان عربي؛
اين امر آن چنان مهم است كه مي‌توان آن را يكي از مؤثرترين عوامل پيشرفت در حفظ قران به شمار آورد و آشنايي با صرف و نحو و لغت عربي باعث علاقه و عشق بيشتر حافظ و آيات را نيز در ذهن زيباتر و دلنشين‌تر مي‌كند.
5. ايجاد تمركز حواس:
اگر كسي با قلب و ذهني فارغ از همه جا و متوجه حفظ آيات قرآن يك ساعت تلاش كند به مراتب موفق‌تر خواهد بود، از كسي كه ساعت‌ها وقت صرف كند، در حالي كه پريشاني افكار و اشتغالات او را در عوامل ديگري سير مي‌دهد. تمركز حواس يعني جلوگيري از نفوذ افكار خارجي وثابت نگه داشتن دقت و توجه روي موضوع خاص و طبيعي است كه اگر افكار ديگري دارد ذهن شود، موضوع مورد نظر خارج و اين كار در ابتدا قدري مشكل است و نياز به تمرين و ممارست دارد. همان طور كه حضور قلب و تمركز حواس در نماز نيز دشوار است به طوري كه انسان ابتدائاً در طول نماز بيش از چند لحظه نمي‌تواند حضور قلب خود را حفظ نمايد و از ورود فكرهاي گوناگون به ذهن خود جلوگيري كند.
روش‌هاي تمركز حواس براي حفظ
براي ايجاد تمركز حواس بايد كارهايي كه باعث تشتت افكار مي‌شود از بين برود مثل گرسنگي و تشنگي و بسياري از عوامل ديگر مانند اضطراب و خستگي. معمولاً چنين كسي نمي‌تواند ذهن خود را متمركز و حواس خود را جمع نمايد و هيچ گاه با وجود اين عوامل نمي‌تواند به حفظ بپردازد، بنابراين مراعات اين حالات براي انسان بسيار لازم است.
ب. انتخاب مكان مناسب:
اگر قرار باشد در بين كار چند لحظه به راديو گوش كرده و يا با افرادي كه وارد اتاق مي‌شوند، صحبت كند و يا براي آشاميدن آب برخيزد و يا اينكه چند بار به تلفن جواب بدهد و يا متوجه مناظر مختلف كوچه، حياط و يا حتي اطاق شود، ديگر تمركز حواسي براي انسان باقي نمي‌ماند، بنابراين بايد حتي الامكان اين‌گونه عوامل را كاهش داده تا بتواند به راحتي و سهولت آيات را به خاطر بسپارد.
و نيز با توجه به اهميت نقش اكسيژن بر روي سهولت مغزي وفعاليت‌هاي فكري بايد از حفظ كردن در مكان‌هايي كه داراي هواي آلوده و يا دم كرده هستند، اجتناب كرده و از هواي سالم و آزاد استفاده كرد.
ج. وقت و زمان مناسب:
امّا يكي از مناسب‌ترين اوقات براي به ذهن سپردن هر گونه مطلبي سحرگاهان است يعني صبح زود، قبل و يا بعد از نماز است، زيرا مناسب‌ترين حالات ذهن از نظر آمادگي براي فعاليت، هنگامي است كه فرد، ساعاتي قبل از آن، استراحتي كامل داشته باشد و نيز علاوه بر بدن انسان، طبيعت نيز از آرامش خاصي برخوردار است. به تجربه ثابت شده است آنان كه عادت به بيداري سحر و صبحگاهان دارند، افراد موفقي هستند.
سحرخيز باش تا كامروا باشي!
علامه شوشتري در اين باره چنين سروده است:
و البحث قد جرب في ابكار عندهم و الحفظ في الاسحار
و الكتب في اواسط النهار و الليل و النهار للتكرار
و الكل حال الجوع لا حال الشبع مجرب تاثيره فليتبع
و اختر محلاً خالياً من شاغل تحل فيه عقد المشاكل[1]
يعني:
صبح براي بحث كردن تجربه شده و، سحر براي حفظ كردن نزد اهل تجربه. و نوشتن در وسط روز و شب، و روز و شب براي تكرار و مباحثه. همه اين‌ها درحال گرسنگي بايد نه سيري، تاثير اين حالات تجربه شده تعبيت كن! براي خود محلي به دور از شلوغي برگزين، كه در آن مشكلات و مسائل حل شود.
مشكل بيداري سحرگاهان نيز فقط چند روز اوّل است و بعد از چند روز لذت و شيريني سحرخيزي بدست خواهد آمد، براي بيدار شدن نكات زير نيز مفيد است:
1. تلاوت آيه آخر سوره كهف.
2. خوردن غذاي سبك در اوّل شب.
3. خفتن در اوايل شب.
نكته ديگر اين كه روان شناسان معتقدند، بهتر است در ساعات ثابتي از شبانه روز، مطالب حفظ شوند، زيرا اگر اين كار هر روز در ساعت‌هاي مشخص و ثابت انجام گيرد، ذهن به ثبت و ضبط كردن در اين ساعات به خصوص عادت مي‌كند و در نتيجه سريع‌تر و با زحمت كم‌تري مي‌توان مطالب را حفظ كرد. البته بايد كه هيچ‌گاه نبايد پس از يك فعاليت سنگين ذهني و فكري به حفظ قرآن پرداخت.
نكته ديگر كه براي حضور قلب در نماز نيز سفارش شده و در اينجا نيز بسيار اهميت دارد اين است كه بايد هميشه پيش از حفظ كردن، دقايقي را به تخليه ذهن و افكار و مسائل مختلف اختصاص داد و نبايد بدون مقدمه مشغول حفظ قرآن شد، (به ويژه براي كساني كه دغدغه و دل مشغولي‌هاي زيادي دارند).
نكته مهم ديگر تقسيم اوقات حفظ در طول شبانه روز است، از نظر علمي و تجربي نيز ثابت شده است كه اگر حفظ مطالب در فواصل زماني مختلف صورت گيرد، نتايج بهتري خواهد داشت تا اين كه اين كار متصل و يك باره انجام پذيرد.
مطالب مهم آخر اين كه چنين نيست كه در صورت نبودن بعضي از شرايط كار حفظ تعطيل شود، اصولاً محدوديت مطلق در زمان ومكان براي حفظ قرآن وجود ندارد ولي با وجود اين شرايط، پيشرفت انسان بيشتر و سرعت حفظ و سهولت آن افزايش پيدا خواهد كرد.
د. پرهيز از كارهاي غير ضروري
چكيده بحث گذشته:
عوامل مهم و موثر درحفظ قرآن كريم:
1. انتخاب نوع قرآن.
2. استفاده از نوارهاي ترتيل.
3. نماز حفظ قرآن.
4. آشنايي با صرف و نحو و زبان عربي.
5. ايجاد تمركز حواس.
روش‌هاي تمركز حواس:
1. حذف عوامل پريشاني افكار.
2. انتخاب مكان مناسب.
3. پرهيز از كارهاي غير ضروري.
پي نوشت :
[1] . چگونه قرآن را حفظ كنيم، شهريار پرهيزگار، ص 37.
[2] . مصباح المجتهد، ص 265.
[3] . نساء، آية 107.
[4] . التحفة الرضويه، ص 213.
