عناصر بازار اصفهان و موقوفات آن 11

راسته بازار
بازار شهرهاي ايران داراي گذرگاه‏هاي اصلي است که آن را راسته گويند که در دو طرف آن دکان‏هاي خرده‏فروشي واقع شده‏اند. طول اين راسته‏ها با بزرگي و کوچکي شهر ارتباط مستقيم دارد و شلوغ‏ترين قسمت بازار را تشکيل مي‏دهد. در اصفهان راسته‏ي بازار را به نام بازار بزرگ يا بازار اصلي و گاهي بازار شاهي گفته‏اند که مسير غيرمستقيم دارد. علت مستقيم نبودن اين بازار را بايد از رشد اورگانيک (خودرو) آن جست و جو کرد که در ادوار مختلف تاريخي به وجود آمده است و اغلب راسته‏هاي اصفهان از اين قانون تبعيت مي‏کند. البته راسته بازارهاي عصر شاه عباس در مقايسه با بازارهاي قبل از آن دوره مستقيم‏تر و در حقيقت با برنامه‏ريزي‏هاي از پيش انديشيده شده بنا گرديده است. مثلا بازارهاي اطراف ميدان امام (يا نقش جهان) و بازارچه‏ي بلند (بازار هنر) از جمله‏اند. جهت راسته‏ي بازار اصلي اصفهان تقريبا شمالي - جنوبي و به صورت خطي است که از دروازه‏ي طوقچي در شمال شروع و به دروازه‏ي جنوبي شهر که به نام دروازه‏ي حسن‏آباد معروف است، ختم مي‏گردد. دروازه شمالي، شهر اصفهان را به شهرهاي ري، همدان، قزوين، ساري، اردبيل و تبريز و دروازه‏ي جنوبي، اين شهر را به شيراز و به شهرهاي جنوبي و بنادر خليج فارس و درياي عمان متصل مي‏کند؛ لکن در عصر صفويه با طرح‏هاي از پيش انديشيده شده که باعث توسعه‏ي بازارهاي قسمت شمالي ميدان امام گرديد و راسته‏هاي جديد عمود بر راسته‏ي اصلي يا به موازات آن احداث شدند که نظم خاصي دارند. طول مسير بازار اصلي اصفهان که دو دروازه را به هم متصل مي‏کند 2,500 و عرض آن بين چهار تا هفت متر و ارتفاع آن حدود پنج تا هشت متر و داراي تاق‏هاي قديمي است.
ارتفاع راسته‏هاي بازار اصفهان با دو طبقه بودن آن‏ها تغيير مي‏يابد. گاهي به راسته‏هاي دو طبقه‏ي کامل و زماني به دو طبقه‏ي ناقص بر مي‏خوريم. طبقات بالاي راسته‏ها را به واسطه‏ي کمي ارتفاع آن نيم‏طبقه مي‏ناميم که به عنوان کارگاه و دفتر و اغلب به عنوان انبار مورد استفاده قرار مي‏گيرد.
طول بلندترين راسته‏ي اصفهان از جنوب به شمال، يعني از اول بازارچه‏ي حسن‏آباد تا چهارسو مقصود، 550 متر برآورد شده است. بازار اصفهان به واسطه‏ي بزرگي و عظمت داراي راسته‏هاي فرعي متعددي است؛ از جمله: بازار قيصريه، گلشن يا جارچي، دروازه اشرف، بازارهاي اطراف ميدان، بازار آهنگران، لواف‏ها، بازار کفاش‏ها، بازار رنگرزها، بازار مقصودبيک، بازار نيم‏آورد، بازار زرگرها، بازار دواتگرها، بازار قنادها (در عصر صفويه خاص قلمزن‏ها و قنديل‏سازها بود) و بازار مجلسي.
جنوبي‏ترين قسمت راسته‏ي بازار اصفهان از طريق دروازه‏ي حسن‏آباد به بازارچه‏ي چهارسو نقاشي متصل بوده که در عهد قاجاريه به واسطه‏ي کمي جمعيت شهر و عدم استفاده از تمام بازارها از رونق افتاده و به نابودي کشيده شده و خيابان جديدالاحداث فلسطين (شاه عباس سابق) در قسمت جنوبي آن گسستگي ايجاد کرده و به کلي از بين رفته است، به طوري که از آثار بازار مزبور تنها گنبد چهارسوق آن باقي مانده است که در عصر صفويه به واسطه داشتن نقاشي‏هاي زيبايي که مجالس حضرت يوسف و پهلوانان و بهادران شاه عباس را به تصوير کشيده بودند به نام چهارسو نقاشي شهرت يافته بود.
راسته‏ي اصلي بازار اصفهان داراي سقف قوسي است که از آجر ساخته شده و گاهي بر اثر فروريختن، جاي آن را سقف چوبي گرفته است. اکنون بازسازي و مرمت ساختمان راسته‏هاي اصلي اين بازار از طرف ميراث فرهنگي و شهرداري و اوقاف در برنامه‏ي عمران شهري قرار گرفته است.
راسته‏هاي فرعي بازار اصفهان از راسته‏هاي اصلي منشعب شده است و نسبت به راسته‏ي اصلي طول و عرض و ارتفاع کم‏تري دارد لکن از نظر پيشه و صنايع دستي و حرفه‏هاي تخصصي از اهميت خاصي برخوردارند. معمولا ادامه‏ي اين نوع راسته‏ها به محلات مسکوني ختم مي‏گردند که روزگاري بازاريان در آن‏ها سکونت داشتند. راسته‏هاي اصفهان نام خود را از نوع فعاليت خود گرفته‏اند مانند تفنگ‏سازان، دواتگران، مسگران، چيت‏سازها، سراجان و قنادها و گاهي نيز يک راسته در خدمت چند راسته است.
تيمچه
در بازار اصفهان و ساير شهرهاي سنتي ايران به فضاهاي سرپوشيده‏ي وسيعي که داراي ساختمان دو طبقه و گاهي سه طبقه مي‏باشد تيمچه اطلاق مي‏گردد. معمولا سراهاي سرپوشيده‏ي بزرگ را در ايران «تيم» و اگر کوچک باشند «تيمچه» مي‏نامند. پيدايش اصطلاح تيمچه و معماري آن به دوران بعد از صفويه برمي‏گردد. سه نوع تيمچه در اصفهان قابل تشخيص است: اول تيمچه‏هايي که ساختمان دو طبقه‏ي مسقف داشته و به شکل مربع و يا مستطيلي است مانند تيمچه‏ي عتيقه‏فروشان؛ دوم تيمچه‏ي دو طبقه‏ي بدون سقف مانند تيمچه‏ي ملک؛ سوم تيمچه‏هاي يک طبقه‏ي با سقف يا بدون سقف مانند تيمچه‏ي حاج کريم پوستي. از خصوصيات تيمچه‏هاي اصفهان معماري و تزيين بسيار زيباي آن‏هاست؛ به خصوص تاق‏هاي آجري آن‏ها که بر پايه‏ي طرحي چهارگوش يا بيضي بنا شده است. اغلب تيمچه‏هاي بازار اصفهان داراي حوضي است که به هواي داخل تيمچه‏ها لطافت و زيبايي خاصي مي‏بخشد. عواملي چند تيمچه را از تيم و سرا و کاروانسرا متمايز مي‏سازد: اول زيبايي معماري؛ دوم سرپوشيدگي فضاي آن؛ سوم تجارت تک‏محصولي آن، و چهارم سکوت و آرامش بيش‏تر نسبت به عناصر ديگر بازار. بعضي از نويسندگان تيمچه‏هاي بدون سقف را شکل تکامل‏يافته‏ي کاروان‏سراهاي دوره‏ي صفويه دانسته‏اند (24)
تيمچه‏ها معمولا از نظر مکان جغرافيايي در مرکز اصلي بازار قرار دارند و بعضي از آن تيمچه‏ها در ايران به واسطه‏ي عرضه‏ي کالاهاي گران‏قيمت عنوان قيصريه به خود گرفته‏اند. کالاها در تيم‏ها و تيمچه‏ها به واسطه‏ي محفوظ ماندن، از امنيت بيشتري برخوردارند؛ لذا کالاهاي عرضه شده در آن‏ها باارزش‏تر و داراي حجم کم‏تري نيز هستند. تيم‏ها نيز مانند تيمچه‏ها محل انجام دادن کارهاي دفتري و محل فعاليت دلالان و عمده‏فروشان است. در تيم‏ها چند نوع تجارت صورت مي‏گيرد در حالي که در تيمچه‏ها تنها يک نوع فعاليت تجاري انجام مي‏پذيرد. در بازار اصفهان بيست تيمچه وجود دارد. تيمچه‏هاي معروف بازار اصفهان عبارتند از: تيمچه‏ي ملک، تيمچه‏ي حاج کريم پوستي، تيمچه‏ي تخت‏کش‏ها، تيمچه‏ي قهوه‏کاشي‏ها، تيمچه‏ي اره‏کش‏ها و تيمچه‏ي مهره‏کش‏ها.
قيصريه
قيصريه‏ي اصفهان، ورودي اصلي بازار شهر را تشکيل مي‏دهد که داراي سردري زيبا با نقاشي‏هاي دوره‏ي شاه عباسي
و کاشي‏کاري‏هاي معرق و دو سکوي سنگي و درب ورودي بزرگي است که توجه هر بيننده را به خود جلب مي‏کند.
قيصريه‏ي اصفهان به صورت بازاري عريض و مرتفع و داراي دو طبقه و طول آن حدود 150 و عرض آن حدود 8 متر است.
قيصريه‏ي اصفهان را بازار چيت‏سازها نيز مي‏نامند. در گذشته علاوه بر چيت، انواع پارچه‏هاي الوان و حرير در آن به فروش مي‏رسيد. در کشور ما معمولا قيصريه به معتبرترين و مجلل‏ترين بخش بازار اطلاق مي‏شود يعني جايي که در شأن قيصر روم (بيزانس) بوده است. در بعضي از قيصريه‏ها کالاهاي گران‏قيمت به فروش مي‏رسد و مشاغلي چون زرگري، نقره‏کاري، مليله‏دوزي، ترمه‏بافي و ترمه‏فروشي و قلاب‏دوزي وجود داشته است. اکنون قيصريه‏ي اصفهان به مرکز فروش کالاهاي صنايع دستي و توريستي تبديل شده است؛ طبقات بالاي آن را اغلب مراکز توليدي تشکيل داده است. قيصريه‏ي اصفهان را بايد يکي از زيباترين قيصريه بازارهاي ايران دانست که هنوز کارکرد خود را همچنان ادامه مي‏دهد.
قيصريه‏ي اصفهان داراي چهارسوق رفيعي است که در قسمت شرقي آن ضرابخانه‏ي معروف بازار و در غرب آن کاروان‏سراي شاه قرار دارد.