شبيه‏سازى از ديدگاه فقه

الف) ديدگاه علماى شيعه

مراجع عظام فعلى، شبيه‏سازى حيوانات را بالاتفاق جايز مى‏دانند ولى در مورد شبيه‏سازى انسانها آراى مختلفى دارند. ابتدا سؤال و جواب علما در مورد شبيه‏سازى حيوان را نقل مى‏كنيم.
مراجع عظام در پاسخ به سؤال «آيا مشابه‏سازى حيوان زنده توسط تكثير سلولهاى وى (كلوناژ) جايز است؟ (سلولى از حيوان زنده اخذ مى‏شود و با تكثير آن سلول، از طريق اطلاعات DNA، حيوانى با همان خصوصيات قبلى ايجاد مى‏كنند.)» چنين جواب دادند:
آيت‏الله خامنه‏اى: اين كار فى نفسه اشكال ندارد.
آيت‏الله فاضل لنكرانى: دليلى بر حرمت اين عمل بر حسب عنوان اولى به نظر نرسيده است؛ گرچه بر حسب عناوين ثانويه اشكال دارد.
آيت‏الله بهجت: ظاهرا اشكالى به نظر نمى‏رسد.
آيت‏الله نورى همدانى: در غير انسان جايز است.
آيت‏الله مكارم شيرازى: اين كار در مورد حيوانات اشكالى ندارد ولى در مورد انسان جايز نيست.
آيت‌الله مكارم: عمل شبیه سازی انسان از نظر شرعي خالي از اشكال نيست .
يك مرجع تقليد شيعيان تغيير جنسيت و ظاهر ساختن جنسيت واقعى را در صورت استفاده از مقدمات مشروع جايز اعلام كرد.
آيت‌الله مكارم شيرازي در پاسخ به استفتايي مبني بر اينكه تغيير جنسيت چه حكمى دارد؟ نوشت: «تغيير جنسيت و ظاهر ساختن جنسيت واقعى ذاتاً خلاف شرع نيست، ولى بايد از مقدمات مشروع استفاده شود. يعنى نظر و لمس حرام در آن نباشد، مگر اينكه به حد ضرورت برسد.»
از اين مرجع تقليد شيعيان سوال شده است: لطفاً در مورد شبيه سازي انسان و كلاً شبيه سازي توضيح دهيد و بفرماييد چرا اشكال دارد؟ ادله فقهي چه مي باشد؟ مكارم شيرازي در اين زمينه پاسخ مي‌دهد: «اين عمل از نظر شرعي خالي از اشكال نيست و مفاسد زيادي بر آن مترتب مي‌شود. به همين جهت حتي افرادي كه پايبند به دين و شريعتي نيستند، به خاطر مفاسد اجتماعي آن به مخالفت با آن پرداخته‌اند.»
آيت‏الله سيستانى: مانعى ندارد.
آيت‏الله صافى گلپايگانى: اگر مستلزم خلاف شرع نباشد بنفسه اشكال ندارد.
آيت‏الله موسوى اردبيلى: دليل قانع‏كننده‏اى بر حرمت چنين تحقيقات و آزمايشاتى وجود ندارد.
آيت‏الله صانعى: شبيه‏سازى حيوانات مانعى ندارد ولى نسبت به انسان حرام و معصيت و غيرجايز است.
اما در مورد شبيه‏سازى انسان، علما در پاسخ به سؤال «آيا مشابه‏سازى و تكثير انسان در آزمايشگاه و از طريق روشهاى پيشرفته علمى (كلوناژ) جايز است؟ (گرفتن سلول انسان و ايجاد انسانى با همان خصوصيات قبلى)» چنين جواب دادند:
آيت‏الله فاضل لنكرانى: به عنوان اولى اشكال ندارد لكن اگر مفاسدى بر آن مترتب شود، به عنوان ثانوى جايز نيست.
آيت‏الله تبريزى: جايز نيست.
آيت‏الله مكارم شيرازى: اين كار جايز نيست و مفاسد زيادى دارد و اطلاعاتى كه اخيرا منتشر شده، نشان مى‏دهد كه كسانى كه از طريق شبيه‏سازى به وجود مى‏آيند، در معرض ناهنجاريهاى جسمى شديدى هستند مانند كمبود كليه‏ها و نيمى از مغز و امثال آن.
آيت‏الله سيستانى: فى حد ذاته مانعى ندارد.
آيت‏الله موسوى اردبيلى: گرچه شبيه‏سازى در مورد انسان تاكنون بر مرحله عمل نرسيده است و لكن دليل قوى و محكمى بر حرمت چنين تحقيقات و آزمايشاتى وجود ندارد.
آيت‏الله نورى همدانى: تحقق اين عمل معلوم نيست كه ممكن باشد و در صورت امكان، اگر با موازين اسلامى مخالف نباشد، اشكال ندارد.
مسائل ديگرى نيز از محضر اين بزرگان پرسيده شد: «از آنجا كه در قرن بيستم شاهد رشد حيرت‏آور فناورى؛ خصوصا پيشرفتهايى در علم پزشكى حاصل شده است و يكى از آنها برآيندهاى مهم نوين، مهندسى ژنتيك و بدل سازى انسان (كلوناژ) مى‏باشد كه در علم وراثت مسائل مبهم و پيچيده‏اى پيدا شده است بفرماييد:
الف) اگر سلول جنسى در سردخانه براى مثلاً صد سال يا بيش از آن زنده نگاه داشته شود، سپس در رحم زنى كاشته و رويانده شود، آيا طفل ناشى از اين سلول پس از رشد و نمو و بلوغ مى‏تواند از بستگان و خويشان خود مطالبه ارث نمايد؟
ب) ممكن است با فناورى بدل‏سازى (كلوناژ)، چند نفر نسخه بدل يك اصل باشند. در صورتى كه جرمى ارتكاب شود از راه‏هاى اثر انگشت يا ديگر آثار جسمى يا علم قاضى اثبات شود يكى از اين افراد (اصل و فروع) مرتكب جرمند، كدام نسخه محاكمه و مجازات خواهد شد؟
ج) در صورتى كه دختر باكره‏اى با بهره‏گيرى از فناورى بدل‏سازى (كلوناژ) داراى فرزندى از سلول جنينى خود شود، در اين فرض آيا حامله شدن وى مشروع است؟ آيا فرزند به دنيا آمده نسخه بدل اوست يا همسانش يا دخترش؟
د) اگر خانواده‏اى نسخه‏اى از فرزندشان را در سردخانه نگهدارى كردند و پس از مرگ فرزندشان با فناورى بدل‏سازى (كلوناژ) نسخه بدل وى را در رحم مادر كاشتند و روياندند، در اين صورت آيا آفرينش انسانى براى هدفى كه به خاطر او مربوط نيست و نفعى نمى‏رساند، جايز است؟
ه) در صورتى كه فناورى بدل‏سازى (كلوناژ) به قدرى رشد كند كه مادران بتوانند با مشاهده فرجام فرزند پس از چند سال به كاتالوگهاى مختلف مراجعه و جنين را گزينش كنند (طفل ساليان رشد مى‏كند ولى نسخه‏هاى دست نخورده‏اش در سردخانه محفوظ مانده است.) چنين باردارى شرعا چه حكمى دارد؟»
جواب مراجع به اين سؤالها، به شرح زير است:
آيت‏الله مكارم شيرازى: الف) چنين نوزادى از كسى ارث نمى‏برد. ب) ديه در ميان آنها تقسيم مى‏شود. ج تا ه) اين عمل از نظر شرعى خالى از اشكال نيست و مفاسد زيادى بر آن مترتب مى‏شود. به همين جهت، حتى افرادى كه پايبند به دين و شريعت نيستند، به خاطر مفاسد اجتماعى آن به مخالفت با آن پرداخته‏اند.
آيت‏الله صافى گلپايگانى: اين موضوعات ظاهرا هنوز هم در دست تحقيق و تجربه است. اگر چه جواب على الفرض ممكن است ولى اولى اين است كه پس از تحقيق و تحقق كامل موضوع در خارج و ابتلا به آن، حكم آنها مورد سؤال واقع شود.
آيت‏الله بهجت: الف) وراثت نيست. ب) مثل ساير موارد اقامه بينه بر غير واحد و همچنين اقرار يا علم اجمالى است در احكام قصاص و ديه. ج) مانعى ندارد و به ولد اشبه است. د) مانعى ندارد. ه) از حيث تكليف، منعى بر آن ثابت نيست و از حيث صحت معامله، به نظاير آن مراجعه مى‏شود.
آيت‏الله سيستانى: الف) چنانچه تولد از منى شخص مذكور باشد، آن شخص پدر او محسوب مى‏شود و بستگان پدر، بستگان فرزند مى‏شوند. ب) در صورتى كه مشخص نشود، هيچ كدام مجازات نمى‏شوند. ج) مانعى ندارد. د) مانعى ندارد. ه) اشكالى ندارد.
همچنين آية‏الله معرفت شبيه‏سازى انسان را فى نفسه حرام نمى‏داند ولى به حكم ثانوى، به دليل پيامدهاى منفى آن را حرام مى‏شمرد. همچنين آيت الله موسوى تبريزى و آيت‏الله موسوى بجنوردى شبيه‏سازى انسان را از نظر شرعى بلا مانع مى‏دانند. آيت‏الله سيد محمدحسين فضل‏الله اصل شبيه‏سازى انسان را جايز مى‏داند و آن را «خلقت از عدم» نمى‏شمرد و نشانه‏اى بر قدرت انسان در كشف قوانين و نظامهايى مى‏داند كه خداوند در عالم خلقت گذاشته‏اند. البته ايشان هم، تكثير و رواج مسأله را جايز نمى‏داند و نيز در مورد اين كه جنين شبيه‏سازى شده را به قتل برسانند تا از اعضاى آن استفاده كنند حكم به حرمت داده است.
بر طبق آنچه نقل كرديم، اكثر علماى اسلامى اصل شبيه‏سازى انسان را جايز مى‏دانند ولى به حكم ثانوى به دليل مفاسدى كه در پى دارد جايز نمى‏شمرند.
آيت الله بجنوردي : همانند سازي در اسلام حرام نيست
کلونينگ (همانند سازي) در شريعت اسلام جايز و حلال است .
" آيت الله بجنوردي " - يکي ازمجتهدين - در بررسي همانند سازي از منظر فقه اماميه گفت : کليه اديان الهي از جمله دين اسلام مخالفتي با پيشرفت علم و جوامع بشري ندارند و چون عقل ، فطرت و انديشه موهبتي است که ذات باريتعالي در اختيار انسانها گذاشته است نمي توان با پيشرفت علم مخالفت کرد.
وي افزود : خصوصيت فقه اماميه شيعه در اين است که همواره باب اجتهاد در آن باز بوده ، يقينا" عنصر زمان و مکان مي تواند در کيفيت برداشت و استنباط فقهاي شيعه و مجتهدان تاثير داشته باشد . از سوي ديگر احکام اديان همواره در راستاي حکم عقلا است و اينطور نيست که شريعت بخواهد مساله اي را به علم و عالمان تحميل کند.
آيت الله بجنوردي گفت : يکي از مسائل مطرح شده در جامعه بحث کلونينگ و همانند سازي است که نظريات ( فتواهاي ) مختلفي هم در جايزبودن و يا حرام بودن آن صادر شده است.
وي افزود : شبيه سازي به مفهوم توليد يک انسان بدون انجام عمل لقاح است و در اين عمل با وجودي که کلون شبيه والدي مي شود که ماده ژنتيکي خود را از او به ارث برده است اما از لحاظ روحي و جسمي تفاوت هايي باوالد خواهد داشت. همانطور که دوقلوهاي همسان ماده ژنتيکي مشترکي دارند ،‌ اثر انگشت متفاوتي دارند و شخصيت هاي مجزايي محسوب مي شوند. البته تفاوت کلون با والدش بيشتر از تفاوت دوقلوهاي همسان خواهد بود چون دوقلوهاي همسان در يک زمان و در يک رحم پرورش مي يابند ولي کلون در رحمي جدا از رحم والدش تکامل مي يابد.
آيت الله بجنوردي گفت : طبق قاعده اصالة الحل ، همه چيز در اسلام حلال است مگر در مواردي که قانونگذار بخواهد مسئله اي را بطور خاص، حرام اعلام کند و هيچ عنواني در شريعت مبني بر حرام بودن کلونينگ وجود ندارد. هر چند ممکن است استفاده هاي سوئي از اين علم صورت گيرد ولي فعلا" بحث بر سرحلال و جايز بودن همانند سازي است.
برخي معتقدند اين امر خلاف آفرينش الهي است در صورتي که معناي خلقت اين نيست که حتما" از طريق ترکيب اسپرم و تخمک ، نوزاد بوجود آيد و مساله ديگر اينست که انسان داراي دو حيات است : حيات حيواني و حيات انساني . کلونينگ فقط مقتضيات حيات حيواني انسان را فراهم مي کند و تازماني که روح در نطفه دميده نشود ، موجوديت نمي يابد و حتي با انجام شبيه سازي هم ، باز خالق خداوند است.
عده اي معتقدند با افزايش همانند سازي ، مفسده هايي متوجه اين افراد مي شود و ممکن است عده اي بخواهند به تجارت اعضاي بدن انسان روي بياورند که آن را جايز نمي دانم ، چون اسلام شخصيت هر فردي را محترم مي شمارد و نمي توان انساني را براي نجات انسان ديگري از بين برد و اين امر قتل نفس محسوب مي شود . البته اهداي اعضاي افراد را در صورتي که مرگ مغزي ثابت شود جايز مي شمارم.
آيت الله بجنوردي در پاسخ به سوال مبني بر به خطرافتادن بنيان خانواده در صورت گسترش همانند سازي گفت :‌همانند سازي را در مورد افراد معمولي جايز نمي شمارم ولي افرادي که نمي توانند بچه دار شوند مي توانند از طريق اين علم صاحب فرزند شوند و همانند سازي را در اين مورد حلال مي دانم.

ب) فتاواى علماى اهل سنت‏

1. شيخ قرضاوى - مفتى مصرى مقيم قطر - در پاسخ به سؤالى در مورد حكم شبيه‏سازى حيوانات مى‏گويد؛ شبيه‏سازى حيوانات با رعايت شرايطى جايز است:
اولاً در آن مصلحت حقيقى براى انسان باشد ثانياً ضرر و فسادى بزرگتر گريبان‏گير انسان و جوامع انسانى نشود زيرا اكنون براى دانشمندان ثابت شده است كه ضرر و زيان گياهان شبيه‏سازى شده بيش‏تر از نفع‏شان است.
ثالثاً در آن آزار يا ضررى متوجه خود حيوان نشود حتّى در دراز مدت زيرا آزار حيوانات در دين خدا، حرام است.
آقاى قرضاوى در مورد حكم شبيه‏سازى انسان مى‏گويد: شبيه‏سازى انسان به خاطر پيامدهاى فاسد و از آن جهت كه با نظام حكيمانه الهى و تنوع مخلوقات منافات دارد، ممنوع و حرام است.
از دكتر قرضاوى در مورد شبيه‏سازى درمانى سؤال كرده‏اند و او در پاسخ گفته است: اگر مقصود، شبيه‏سازى انسان براى جدا كردن قطعه‏اى سالم از بدن او و پيوند به ديگرى است، اين عمل حرام است و به هيچ وجه جايز نيست. زيرا نسخه بدل، نفس محترمه است. امّا اگر مقصود اين است كه اعضاى معين از بدن (مانند قلب، كبد و...) شبيه‏سازى شوند و براى معالجه بيماران استفاده شود دين خدا اين عمل را مى‏پذيرد و از آنجا كه منفعت مردم در آن است بدون‏ اينكه به كسى ضرر برسد يا حرمتى هتك شود، آن را پاداش مى‏دهد.
دكتر قرضاوى، در ادامه موارد جايز مطالعات ژنتيك را چنين بر شمرده است:
- بهبود تكنولوژى‏هاى باردارى و كشف بيمارى‏هاى خطرناك.
- شناسايى ژن‏هاى بعضى از بيمارى‏هاى وراثتى (مثل مرض قند، كم بينى و بعضى از انواع سرطان‏ها) و از بين بردن ويروس‏هاى عامل اين امراض.
- شناخت قبل از ولادت بعضى از بيمارى هايى كه بعد از ولادت ممكن است دامن گير نوزاد شود به منظور توليد نوزادانى كامل از نظر صفات و با جسمى سالم از ناهنجارى‏ها و نارسايى‏هاى جسمى.
- كنترل خصوصيات جنين و يا انتخاب پسر يا دختر بودن آن به شرط ايمنى از ناهنجارى‏هاى ظاهرى.
- شبيه‏سازى دستگاه‏ها و اعضاى انسان براى نقل آنها به افراد نيازمند و از طريق لوله‏ها و دستگاه‏هاى آزمايشگاهى همانطور كه در علم پزشكى و جراحى ژنتيك... به صورت امرى عادى درآمده است.
- توليد تخمك بارور شده از ژن‏هاى انسانى كه در جنين‏هاى حيوانى جاسازى شده است به شكلى كه صفات انسانى آن حفظ شود و پس از طى مراحل رشد، در صورت نياز از حيوانات به انسان منتقل شود.
- شبيه‏سازى ژن توليد كننده انسولين در جسم انسان و تزريق آن در باكترى زنده و در نتيجه آماده سازى ماده انسولين مذكور براى همان فرد مريض.
- قرار دادن هورمون تحريك كننده در ايجاد تخمك‏ها در تخمدان زن و وضع اين ژن در يك خمير مايه معينى و در نتيجه دسترسى به (fsh) شبيه‏سازى ژنى كه هورمون را به صورت خالص توليد مى‏كند و استفاده از آن در فعال ساختن تخمدان‏ها و افزودن فرصت‏هاى حمل (fsh) هورمون.
- شبيه‏سازى ژن مسئول تحريك آنزيمى كه اين آنزيم مسئول حل كردن خون مردگى‏ها در سكته‏هاست.
- شبيه‏سازى ژن تشكيل دهنده شير كه پستان مادر آنرا توليد مى‏كند و وارد كردن آن در سلول گوسفند تا اين كه گوسفند بتواند شيرى مانند شير مادر كه ويژگى‏هاى سلامت آورى نسبت به نوزاد دارد، توليد كند.
و اما نسبت به حيوان، شبيه‏سازى آن به دو شرط جايز است: اول: به غرض نگه داشتن حيواناتى كه در معرض انقراض‏ هستند. دوم: انتخاب نسل برتر حيوانات و تكثير بهترين آنها.
اما نسبت به گياهان جواز شرعى بدون هيچ قيد و شرطى در اين مورد معين است خصوصاً اگر غرض بهتر كردن نوع و كيفيت محصولات گياهى باشد.
شيخ قرضاوى پس از بر شمردن موارد جايز، موارد ممنوع و حرام را نيز چنين بيان كرده است:
- هر راه و روش غير تضمينى كه احتمال شكست داشته و به احتمال قوى موجب به وجود آمدن بيمارى‏ها و ناهنجارى‏هايى در جنين باشد.
- هر تلاشى براى نفى كانون خانواده و ازدواج و قانون توازن بيولوژى موجود در آن‏
- هر تلاشى براى نفى قاعده زوجيت اشياء و مخلوقات كه اساس هستى است به دليل مخالفتى كه با نص قرآن كريم دارد «و خلقناكم ازواجاً، من كل شى‏ء خلقنا زوجين لعلكم تذكرون، سبحان الذى خلق الازواج كلها ممّا تنبت الارض و من انفسهم و مما لا يعلمون».
- توليد و شبيه‏سازى نوزادانى زنده از بافت جنين‏هاى سقط شده‏
- توليد و شبيه‏سازى از بافت‏هاى تخمدان دختران جوانى كه فوت كرده‏اند.
- تأسيس بانك‏هايى براى جمع آورى و استريليزه كردن تخمك‏ها براى كاشتن يا شبيه‏سازى كردن آنها به قصد آماده سازى آنها براى درخواست كنندگان باردارى.
- قرار دادن تخمك‏هاى شبيه‏سازى شده و لقاح شده در رحم زنانى غير از زنانى كه آنرا هديه كرده و يا آن تخمك از ايشان گرفته شده.
- توليد گوشت از حيواناتى كه با ژن‏هاى انسانى داراى طعم خاص تركيب شده‏اند. (گفتنى است توليد اين نوع گوشت‏ها براى پاسخگويى به تمايلات افرادى است كه گوشت انسان را مى‏خورند و اينكه اين كار بصورت قانونى در آيد. مانند مزرعه هايى كه در ولايت هيوستن آمريكا تأسيس شده و در آن گاوهايى حامل ژن‏هاى انسانى پروار مى‏شوند كه گوشت هايى بنام گوشت‏هاى گاوى انسانى توليد مى‏كنند و رستوران‏هاى مخصوص اين گوشت‏ها نيز افتتاح شده است).
2. دكتر محمد رأفت عثمان، استاد فقه تطبيقى در دانشكده فقه و حقوق دانشگاه الازهر، نظرات فقهى خود را پيرامون شبيه‏سازى مطرح كرده است. او اين بررسى را در كنفرانسى كه مجلس اعلاى مصر با عنوان (حقوق و پيشرفت علم بيولوژيك) بر پا كرده بود، مطرح كرد. اين كنفرانس شاهد تعدادى از نظريات اجتهادى در مورد انقلاب بيولوژيكى - كه شبيه‏سازى از آن جمله است - بود.
دكتر رأفت عثمان در بررسى جامع علمى پيرامون شبيه‏سازى، بر اين مطلب تأكيد مى‏كند كه ما در مورد شبيه‏سازى انسانى چند حالت داريم كه بايد بين آنها فرق گذاشت و نبايد يك حكم شرعى واحد را براى همه آنها اخذ كرد.
وى شش صورت براى شبيه‏سازى تصور كرده است كه در چهار حالت حكم به حرمت قطعى داده و در دو حالت ديگر حكمى نداده و توقف كرده است.
1. نخستين حالت از حالات شش گانه كه دكتر رأفت عثمان تصور كرده اين است كه هسته سلولى ماده گرفته شود و در تخمك ماده ديگرى كه هسته آن برداشته شده كاشت شود و در نهايت در رحم او كاشت نهايى صورت گيرد.
اين حالت از شبيه‏سازى قطعاً حرام است به دليل چند قاعده اصولى و فقهى:
اول: قاعده قياس. اين نوع همانند سازى، مشابه به رابطه جنسى بين دو هم‏جنس است كه حرام مى‏باشد. پس اگر رابطه جنسى بين دو همجنس حرام است، زاد و ولد بين آن دو نيز به طور قطع حرام خواهد بود.
دوم: قاعده سدّ ذرايع؛ زيرا اگر اين امر بين زن‏ها شايع شود، باعث انتشار تباهى مى‏گردد.
سوم: جلوگيرى از ضرر نفسى و اجتماعى كه فرزند در آينده دچار آن مى‏شود.
2. اينكه هسته سلولى را از زنى بگيرند و در تخمك همان زن كشت كنند. اين صورت نيز مانند صورت قبلى حرام است و دليل حرمت نيز دلايل پيشين است.
3. اينكه هسته سلولى را از حيوانى بگيرند و در تخمك زنى كشت كنند. حكم اين صورت نيز حرمت است؛ زيرا كار بيهوده است و باعث نقص و مشوه كردن مخلوق خدا مى‏شود؛ چون مخلوق جديدى به وجود خواهد آمد.
4. اينكه هسته را از سلول آلت مردى بگيرند و در تخمك زنى كه همسر آن مرد نيست، كشت كنند كه اين صورت نيز حرام است؛ زيرا اين حالت مانند زناست - اگر چه به خاطر عدم وجود شرايط و اركان زنا، زناى اصطلاحى نيست
ولى همان پيامدهاى زنا - كه اختلاط نسبت هاست - را داراست، بنابراين حكم زنا را دارد.
دكتر رأفت عثمان اين چهار صورت را تحريم قطعى كرده است، همانطور كه اجتماع علماء بر حرمت شبيه‏سازى انسان است امّا دو صورت ديگر نيز هست كه رأفت عثمان در آنها توقف كرده و طبق نظر بيشتر علماء كه گفته‏اند حرام است، فتوى نداده است.
1. اينكه هسته‏اى كه حاوى ماده ژنتيكى است را از سلول آلت مردى بگيرند و در تخمك زنى - كه همسر آن مرد است - كشت كنند البته به شرط اينكه هر دو (يعنى زن و شوهر) زنده باشند. رأفت عثمان در اين صورت توقف كرده است و فتوى به حرمت يا جواز نمى‏دهد و منتظر نتيجه بررسى‏ها و تجربه‏ها در مورد شبيه‏سازى مى‏ماند. اگر نتيجه، كودكى باشد كه از نظر جسمى، روحى و اجتماعى ناقص الخلقه باشد، اينگونه رويه حرمت قطعى خواهد داشت ولى اگر كودكى كه به اين صورت به دنيا مى‏آيد كودكى طبيعى باشد كه هيچ عيب و نقصى ندارد، در اين صورت حكم را بايد مورد بررسى بيش‏ترى قرار داد.
اينجاست كه مشخص مى‏شود همسرى كه عقيم و قادر به توليد مثل به طور طبيعى (جنسى) نيست:، حق دارد به اين‏گونه شبيه‏سازى انسان پناه ببرد.
2. اين صورت، معروف به دو قلوى سيامى يا كپى سازى است. در اين حالت از شبيه‏سازى انسانى همچون حالات گذشته بى نياز از ماده منى نيست بلكه تلاشى براى تولد چند فرزند - كه مانند دوقلوها ويژگى ژنتيكى مشتركى دارند - صورت مى‏گيرد. اين كار از طريق بارورسازى تخمك با منى در محفظه‏اى بيرون از رحم و تقسيم سلول به دست آمده از اين بارورسازى به چند سلول همسان كه همان ويژگى‏هاى ژنتيكى را دارند، انجام مى‏گيرد.
رأفت عثمان در اين مورد نيز توقف كرده و فتوى به حرمت و يا جواز نمى‏دهد و منتظر تجربه‏ها و آزمايشات شبيه‏سازى و پيامدهاى آن است.

منابع :

سایت حوزه
نشریه پرسمان ،شماره 8
بازتاب انديشه-شماره 34
http://www.jazirehdanesh.com

/س