امام حسین علیه‏السلام و حکومت دینی

چکیده

شرایط ویژه عصر امام حسین علیه‏السلام و تقابل گفتاری و عملی آن امام معصوم با حکومت وقت، سبب اهمیت تحقیق و کاوش در مشروعیت حکومت دینی از منظر آن امام همام گشته است.
حکومت ومردم به دلیل رابطه آمریّت از سوی حاکمان و تمکین از سوی مردم، لازم و ملزوم یکدیگرند و مشروعیت حکومت مستلزم حکم به لزوم فرمان‏برداری مردم از آنان است.
منابع مشروعیت به سه قسم منبع الهی، باورها و سنّت‏ها و مردم تقسیم می‏شوند که در بیان پیامبر و امامان و خود آن حضرت علیهم‏السلام وجود دارند.
مبانی مشرعیت نیز دارای سه بخش عمده‏اند: الف. ذاتی که همان حکومت نخبگان است؛ ب. اعطایی که از سوی مردم و یا از سوی خداوند صورت می‏پذیرد؛ ج. کارکردی که دارای دو بخش عمده نظریه «عدالت» و نظریه «سعادت و ارزش‏های اخلاقی» است. این پژوهش مشروعیت ذاتی و اعطایی و کارکردی را در رابطه با امام حسین علیه‏السلام مورد کاوش قرار می‏دهد تا اثبات شود که مشروعیت ذاتی به دلیل صفات ویژه امام حسین علیه‏السلام و اعطایی براساس سخنان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و امامان علیهم‏السلام پیش از وی و کارکردی نیز به دلیل اهداف قیام آن حضرت و بیان‏های او از ویژگی‏های حاکمان، برای آن امام همام ثابت و پابرجاست. تنها نکته‏ای که علت عدم تحقق خارجی ولایت آن حضرت گشت این بود که مقبولیت مردم ـ رکن دوم و مهم هر حکومتی ـ به وقوع نپیوست. نامه‏ها، سخنان و خطبه‏های آن حضرت از توجه آن حضرت به بُعد لیاقت و صلاحیت و مبتنی بودن این استعداد به مقبولیت مردمی حکایت دارند.
امام حسین علیه‏السلام در موارد بسیاری برای اثبات شایستگی خود برای حکومت و ولایت حکومتی، به قرابت با پیامبر و ویژگی‏های خود، به صورت حّقانیت مطلق، استدلال نموده است. امام خود را منصوب از سوی پیامبر و خداوند، و همچنین قیام و حقّانیت حرکت خویش را پیامد پی‏روی از خدا و رسولش عنوان می‏کند. افزون بر این، بیعت و دعوت کوفیان به صورت ظاهری، تکلیف شرعی بر امام معیّن کرد که می‏بایست برای اصلاح جامعه و جلوگیری ازبدعت‏ها و اضمحلال دین و برپایی حکومت دینی، قیام نماید.
با توجه به همه این موارد، امام بر اهمیت جایگاه مردم درتحقق خارجی ولایت حاکمان مشروع و منصوب، تأکید می‏نماید؛ چنان‏که در صحنه عاشورا نیز بارها فرمودند که ای سپاهیان و مردم کوفه، اگر یاری‏ام کنید، شما را در راه هدایت قرار می‏دهم و اگر یاری‏ام نمی‏کنید و از دعوت خویش برگشته‏اید، من هم از شما منصرف می‏شوم.
سخنان و رفتار پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله درباره حضرت سیدالشهدا علیه‏السلام به عنوان مشروعیت‏بخشی پیشینی و توجه امامان علیهم‏السلام به گونه‏های متفاوت به قیام عاشورا به عنوان مشروعیت‏بخشی پسینی، در طیف وسیعی در صدد بیان مشروعیت الهی و حقّانیت قیام امام حسین می‏باشند.

مقدّمه

به‏رغم ضرورت و گریزناپذیری نهاد حکومت در جوامع بشری، در مورد متولّیان، شرایط و صفات آنان همواره اختلافاتی بروز کرده است. در تاریخ اسلام نیز به‏رغم اجماع فراگیر در جمع رهبری مذهبی و سیاسی در پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، پس از ارتحال آن حضرت، اختلافات شدیدی در مورد حاکم جدید و صفات او بروز کرد و به تعبیر شهرستانی در ملل و نحل: «بزرگ‏ترین اختلاف در میان امت اسلامی اختلاف در امامت بوده است و در مورد هیچ مسأله‏ای همچون امامت شمشیرها برهنه نگشته و خون‏ریزی صورت نگرفته است.»(1)
اهل سنّت این عقیده را انتخاب نمودند که خداوند درباره رهبری پس از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله هیچ دستوری صادر نفرموده است، بلکه این خود مردم هستند که در تمام عصرها، هر کسی را بخواهند به عنوان رهبر جامعه خویش انتخاب می‏کنند(2)، و یا هر کس که حکومت را به دست گرفت اطاعتش واجب است.
در مقابل این اندیشه، شیعیان با اعتقاد به نصب امام از سوی خداوند متعال و ابلاغ آن توسط حضرت رسول صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، با نگرش ویژه‏ای به حکومت و مسائل سیاسی پرداختند و هیچ‏گاه و در هیچ زمان حکومت را رها شده تلقّی نکرده‏اند.(3)

تعریف «حکومت» و «مشروعیت»

«حکومت» در اصطلاح، به معنای تسلط بر جامعه و به دست‏گیری اموری است که جنبه عمومی دارند.(4) و با صرف‏نظر از اختلاف‏های فراوانی که در تعریف «حکومت»، به ویژه «حکومت دینی»، رخ داده‏اند، به صورت کلی می‏توان گفت: در هر جای عالم که دولتی به آموزه‏های دینی خاصی گردن نهد و مرجعیت آن را بپذیرد و دغدغه انطباق با تعالیم آن را داشته باشد، حکومت دینی تشکیل شده است و اگر مراد از «دین»، دین اسلام باشد، مراد از «حکومت» حکومت دینی مبتنی بر قرآن و روایات است.(5) (6) (7)
اما پرسش اساسی این است که چه کسی حق حاکمیت و در دست گرفتن قدرت و حکومت را دارد؟ حاکم باید دارای چه شرایط و ویژگی‏هایی باشد؟ و مردم از چه کسی یا کسانی باید پی‏روی کنند؟(8)

منابع‏مشروعیت‏حکومت‏از دیدگاه امام حسین علیه‏السلام

گونه‏های مشروعیت که در نظام‏های متعدد مشاهده می‏شوند، جدای از ملاک‏های ویژه‏ای که دارند، از منابع متفاوت و سرچشمه‏های گوناگونی به وجود می‏آیند که برخی وحی، پاره‏ای عقلانیت، گروهی سنّت‏ها و عرف رایج را سر منشأ ایجاد مشروعیت حکومت‏ها می‏دانند.
1. برخی ملاک‏های مشروعیت را در آموزه‏های وحیانی و تعالیم الهی می‏دانند؛ چه این‏که بر اساس شناخت صحیح نسبت به انسان و نیازهایش، حکومت مشروع را برای او ترسیم نموده‏اند، تا آن‏جا که شرایط حاکم، بلکه شخص حاکم را برای تصدّی امر حکومت بیان نموده‏اند.(9) (10) (11)
ایشان در جواب عبدالله بن جعفر، که از امام درخواست کرد از این سفر، که سبب کشته شدن او و مصائب اهل‏بیت علیهم‏السلام است، صرف‏نظر کند، نوشتند: «انّی رایتُ رؤیا فیها رسولُ اللّهِ و اموتُ فیما بأمرٍ انَا ماضٍ له علّی کان اوبی»؛(12) پیامبر را در رؤیا مشاهده کردم که مرا فرمانی دادند که به دنبال اجرای آن هستم، چه به ضرر من باشد یا به نفع من.
همان‏گونه که مشاهده می‏شود، امام خروج خود را بر خلیفه وقت به امر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله منتسب می‏نماید و خود را صاحب حق می‏داند. اگر در این مقام توهّم شود که رؤیا دارای حجیّت شرعیه نیست، باید گفت: رؤیای امام معصوم و مصون از خطا، هیچ‏گاه با افراد معمولی مقایسه نمی‏شود و همیشه از غلط و اشتباه به دور است.
در این نگرش، قدرت حاکمیت بر مردم از سوی خداوند تعیین و توزیع می‏شود. حاکمان قدرت حاکمیت خویش را از سوی خداوند دانسته، مالکیت ذاتی را از آن خداوند می‏دانند؛ به این معنا که همه قدرت‏های جهان و از آن جمله قدرت حاکمیت در امور سیاسی، از خداوند است. بنابراین، کسی بدون اجازه او حق دخالت در هیچ‏یک از این امور را ندارد، مگر از سوی خداوند چنین امری به او تفویض شود، که این حقیقت چندین بار در قرآن یاداوری شده است.(13)

مبانی مشروعیت حکومت از دیدگاه امام حسین علیه‏السلام

اندیشمندان و فلاسفه سیاسی مبانی گوناگونی در باب حق حاکمیت یک فرد بر جامعه ارائه داده‏اند. البته برخی عواملی چند را در عرض یکدیگر در مشروعیت‏دهی به حاکم بیان کرده، و برخی دیگر به عواملی ویژه در این زمینه اشاره نموده‏اند. برای نمونه، ژان بدن، فیلسوف فرانسوی، انتخابات و آراء مردم، وراثت، قرعه، جنگ و الهام از سوی خداوند را از عوامل مشروعیت دانسته و به دست آوردن حکومت از غیر این روش‏ها را از مصادیق ستمگری دانسته است.(14)
1. نص الهی و پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ؛
2. تعیین فردی از سوی خلیفه، برای خلافت به صورت مستقیم یا به صورت تعیین گروهی که خلیفه را از بین خودشان انتخاب نمایند؛
3. اجماع اهل حل و عقد؛
4. از راه قهر و غلبه.(15)

مبانی مشروعیت:

الف. ذاتی: مشروعیت حکومت نخبگان
از سوی خداوند (الهی)
ب. اعطایی:‎
‏از سوی مردم (مردمی)
نظریه عدالت
ج. کارکردی:‎

‏نظریه سعادت و ارزش‏های اخلاقی

الف. مشروعیت ذاتی: در این اندیشه، چون حکومت بر دیگران نیازمند مهارت، دانایی و توانایی است، بنابراین، نخبگان یک جامعه، که داناترین افراد برای اداره جامعه هستند، دارای حق حاکمیت ذاتی بر جامعه هستند، بر این اساس، افلاطون حکومت را حق فیلسوفان، که نخبگان جامعه در آن عصر بودند، می‏دانست.(16)
1. مشروعیت الهی: در این فرض، تنها حکومت‏هایی مشروع خواهند بود که حق حاکمیتشان منسوب به خداوند بوده باشد و این حق به گونه‏ای عام یا خاص از سوی او به کسی واگذار شده باشد. در این مقام، اگر فردی مورد تأیید مردم قرار گیرد، ولی حکومت وی الهی نباشد، حاکمی غیرمشروع است و حکومت وی دارای حقّانیت نیست.(17) (18)(19)(20)
ج. مشروعیت کارکردی: همان‏گونه که از این عنوان برمی‏آید، مشروعیت در این اندیشه نه مبتنی بر شایستگی‏های فرد است و نه مبتنی بر حق حاکمیت از جانب کسی یا کسانی، بلکه اگرچه حاکم به صورت زور و غلبه، متصدی امر حکومت شود، ولی همین اندازه که در فرایند حکومت درصدد باشد جامعه را به سوی کمالات آرمانی هدایت کند، حایز مشروعیت خواهد بود. البته این مشروعیت پسینی است و دارای دو بخش عمده می‏باشد:
1. نظریه «عدالت»: در این تلقّی، اگر حکومتی برای عدالت تلاش کند، مشروع است و در حقیقت، این عدالت است که سرچشمه الزام سیاسی از سوی حاکمان و اطاعت از سوی مردمان است.
2. نظریه «سعادت و ارزش‏های اخلاقی»: در این رویکرد، حکومتی مشروع است که در صدد برقراری ارزش‏های اخلاقی و سعادت برای افراد جامعه باشد. در غیر این صورت، حکومت دارای مشروعیت نیست.(21)

امام حسین علیه‏السلام و مشروعیت ذاتی

با صرف نظر از دیگر مشروعیت‏ها، اگر چنین مشروعیتی را برای حکومت لحاظ کنیم، می‏توان از سخنان امام حسین علیه‏السلام نسبت به ویژگی‏های خویش و نیز سخنان امامان دیگر درباره ایشان، مشروعیت ذاتی حضرتش را، که ریشه در اوصاف کمالی آن امام همام دارد، برداشت نماییم. امام حسن علیه‏السلام درباره اوصاف برادر بزرگوارشان می‏فرمایند: «الحسینُ اعلمنا علما و اثقلنا حلما و اقربنا من رسول‏اللّه صلی‏الله‏علیه‏و‏آله رحما، کان فقیها قبل ان یخلق و قرأ الوحی قبل ان ینطق.»(22)
امام حسین علیه‏السلام نیز در جایی خویشتن را نسبت به امر حکومت، صاحب حق می‏داند و حقّانیت خود را نسبت به یزید این‏گونه تبیین می‏فرماید: «ابی علیٌّ خیرٌ من ابیه... جدّی رسول‏الله صلی‏الله‏علیه‏و‏آله خیرٌ من جدّهِ، و انا خیرٌ منه و احق بهذا الامر.»(23)

امام حسین علیه‏السلام و مشروعیت اعطایی

اعتقاد شیعیان در پرتو سخنان امامان معصوم علیهم‏السلام بر این بینش استوار است که امامان معصوم همانند پیامبر گرامی اسلام دارای حقّانیت در حکومت‏داری می‏باشند و این حقّانیت را در طول حق حاکمیت الهی، و تفویض شده از سوی وحی الهی می‏دانند؛ چنان‏که روایات متواتر در ذیل آیه شریفه «اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم...» (نساء: 59)، بر این امر دلالت می‏کنند و در تفسیر المیزان در ذیل این آیه چنین آمده است: «در تفسیر برهان از ابن بابویه و وی نیز به سند خود از جابربن عبدالله انصاری نقل کرده است: وقتی خداوند این آیه شریفه را بر پیامبر نازل فرمود، به آن حضرت گفتم: یا رسول‏الله، خدا و رسولش را شناختیم، اما "اولی‏الامر" کیست که خداوند اطاعت از او را نیز دوشادوش اطاعت خدا و رسول قرار داده است؟ حضرت فرمود: ای جابر، آنان جانشینان من و امامان مسلمانان بعد هستند؛ اولشان علی بن ابی‏طالب و سپس حسن و بعد حسین و...، که حضرت نام تک تک امامان را بردند.»(24)
بنابراین، اگرچه مردم به آن‏ها روی نیاورند و نسبت به اوامر آنان تمکین نکنند، ولایت و حق حاکمیت آنان بر اساس مشروعیت الهی و اعطایی ثابت است. در نتیجه، اقبال و موافقت عمومی مردم در نظام سیاسی اسلام زمینه‏ساز اعمال حق حاکمیت حاکم مشروع (امام) است؛ زیرا اگر حاکم مشروعی همچون پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله مورد پذیرش و تمکین از سوی مردم قرار نگیرد، مجبور است از مکّه فرار کند و به غار پناه ببرد. اما همین پیامبر وقتی مورد حمایت مردم مدینه قرار می‏گیرد، قادر می‏شود مکّه‏ای را که زمانی به اجبار آن را ترک کرده بود، فتح کند. ولی پیامبر اکرم در هر دو زمان مشروعیت حکومت داشتند، اما تنها پس از هجرت، این حق حاکمیت جلوه عملی پیدا کرد.
امام حسین علیه‏السلام نیز دارای مشروعیت الهی بودند که در لسان وحی و زبان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آمده است. امام حسین علیه‏السلام درباره امامت و حق حکومت امام حسین علیه‏السلام چنین می‏فرماید: «اما علمتَ انَّ الحسین بن علی علیه‏السلام بعد وفاةِ نفسی و مفارقة روحی جسمی امام من بعدی و عندالله ـ عزّوجلّ ـ اسمه فی الکتاب.»(25) این روایت گران‏سنگ نیز شاهدی است که امامت و ولایت امام حسین علیه‏السلام و حقّانیت ایشان در حکومت، در کتاب الهی ثابت است. اکنون جای بیان این نکته است که اگر مردمی سر در گروی اطاعت وی نهادند و بر حمایت از وی بیعت کردند و نامه‏های فراوان دال بر اعلام وفاداری فرستادند و به عبارت دیگر، زمینه اعمال حاکمیت ایشان را فراهم نمودند، آیا وظیفه امام جز قیام و تلاش در این زمینه است؟

امام حسین علیه‏السلام و مشروعیت کارکردی

گرچه با وجود مشروعیت اعطایی خداوند به امام حسین علیه‏السلام ، که نشانگر مشروعیت ذاتی ایشان نیز هست، نیازی به اثبات مشروعیت‏های دیگری نیست، ولی اگر بخواهیم با دیدگاه مشروعیت کارکردی هم به قیام امام حسین علیه‏السلام بنگریم، آن را مشروع خواهیم یافت؛ زیرا خود حضرت در بسیاری از موارد، اساس قیامش را برقراری قسط و عدل تبیین، و اعلام می‏کند؛ چنان‏که در نامه‏ای که به اهل کوفه نگاشتند، خود را صاحب حق دانستند و در ذیل نامه، امام را کسی معرفی کردند که اقامه قسط و عدل در سرلوحه کارهایش قرار داشته باشد: «فلعمری ما الامام الاّ... القائم بالقسط.»(26) (27)(28)(29) (30)

امام حسین علیه‏السلام و مراتب ولایت حکومتی

اگر امور اساسی فراگیر بخواهند در جامعه به اجرا درآیند، نیازمند سه مرحله اصلی هستند؛ مثلاً، اگر فردی بخواهد حایز عنوان «پزشک» شود و در جامعه به درمان افراد بپردازد، باید سه مرحله عمده را بپیماید که از آن‏ها به مرحله «حقّانیت»، «قانونیت» و «مقبولیت» تعبیر می‏شود. در مرحله «حقّانیت»، شخص باید با فرا گرفتن راز و رمز این حرفه و کاردانی در آن، شایستگی درمان افراد را بیاید و خود را از عموم افراد جامعه در این دانش متمایز سازد. پس از این مرحله، زمانی می‏تواند به صورت رسمی به طبابت بپردازد که از سوی نهادی که متصدی بهداشت جامعه است، جواز طبابت اخذ نماید تا به مرحله «قانونیت» برسد، و در مرحله سوم و پس از احراز صلاحیت و دریافت مجوّز طبابت، اگر هیچ کسی به این پزشک مراجعه ننماید و طلب درمان نکند، اگرچه این شخص پزشکی شایسته و قانونی است، اما نخواهد توانست قانونیت و حقانیت خویش را در جامعه اعمال کند؛ چون دارای «مقبولیت» نخواهد بود.
همانند این تصویر، از سوی برخی نویسندگان درباره ولایت صورت گرفته است:
1. ولایت در مرحله استعداد و صلاحیت (به مفهوم آن‏که شخص حاکم دارای صلاحیت‏های لازم ولایت و حکومت باشد)؛
2. ولایت در مرحله جعل و اعتبار (به مفهوم آن‏که منصب و مقام ولایت از ناحیه کسی که ولایت را داراست برای حاکم واجد صلاحیت اعتبار شود)؛
3. ولایت در مرتبه سلطه و فعلیت (به مفهوم آن‏که قدرت و امکانات به صورت بالفعل از سوی مردم به حاکم واجد صلاحیت واگذار گردد.)(31) (32)

امام حسین علیه‏السلام و ملاک‏های حقّانیت

امام ملاک‏های متعدد و متفاوتی را در این زمینه بیان می‏دارند که آن‏ها را می‏توان به سه بخش عمده تقسیم کرد:

الف. قرابت و نزدیکی با پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله

به وفور در سخنان حضرت ابی‏عبدالله علیه‏السلام موار\دی یافت می‏شوند که حقّانیت خویش را به صرف قرابت به پیامبر مستند می‏نمایند: «نحنُ اهلُ بیتِ محمدٍ اولی بولایةِ هذاالامر علیکم من هؤلاءِ المدعین»؛(33) ما اهل‏بیت هستیم که به حکومت بر شما از اینان که مدعی آن هستند، مقدّم هستیم.
و در جای دیگری می‏فرماید: «کُنّا اهلَه و اولیائَه و اوَصیائَه ورثتهُ و احَقَّ النّاسِ بمقامهِ فی الناس.»(34) (35)
(36)
البته تقریر این نمونه از حقّانیت در سخن امام حسین علیه‏السلام به این معنا نیست که حقّانیت حضرت منحصر در قرابت و نزدیکی با پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله است، بلکه این نکته‏ها در مقابل کسانی مانند لشکر حرّ و بزرگان و اشراف بصره گفته شده تا آنان به خود آیند، اگرچه خودشان به این ملاک‏ها واقف بودند و آن را باور داشتند.

ب. ملاک شایستگی و فضایل

امام حسین علیه‏السلام در مواردی نیز به ملاک شایستگی و اوصاف کمالی خود اشاره نموده، آن‏ها را ملاک حقّانیت خویش بیان داشته است، «انا خیرٌ منه و احقُّ بهذا الامر»؛(37) من بهتر از اویم و به این امر (حکومت) سزاوارترم. (38)
پیامبر گرامی اسلام نیز در روایتی به شایستگی امام حسین علیه‏السلام برای امامت و رهبری امّت اشاره فرموده، دلیل آن را شایستگی و بهترین خلق بودن ایشان معرفی می‏کند: «خیرُ الخلقِ بعد اخیه و هو امام المسلمین و حجةٌ علی خلقه.»(39)
حقّانیت مطلق یا نسبی: در برخی روایات ـ که پیش‏تر ذکر شد، و نیز پاره‏ای دیگر از احادیث ـ امام علیه‏السلام در تبیین حقّانیت خویش، از کلمه «احق»، «خیر» و مانند آن استفاده کرده‏اند. این کلمات، که به عنوان صفت تفضیلی از آن‏ها یاد می‏شود، ممکن است موهم این باشند که سیدالشهدا علیه‏السلام ـ خویش را اولی‏تر، بهتر و سزاوارتر از یزید می‏دانند؛ بنابراین، یزید هم سزاوار است، اما امام علیه‏السلام سزاوارترند. پس حقّانیت، نسبی است.
این نکته توسط صاحب تفسیر المیزان مورد توجه قرار گرفته است: «"احق" اسم تفضیل است، حق اسم تفضیل این است که همیشه معنایش با مفضّلٌ علیه همراه باشد. وقتی می‏گوییم "زید شجاع‏تر از عمرو است"، باید عمرو هم شجاع باشد، و گرنه این سخن غلط است.»(40)
1. همیشه صیغه «احق» دلالت بر معنای اسم تفضیلی ندارد؛ همان‏گونه که تفاسیر معتبر قرآن اسم تفضیل وارد شده در آیه «و بعولتهنَّ احقُّ بردّهنّ فی ذلک» (بقره: 228)، را به معنای اسم فاعل و صفت مشبّهه معنا نموده‏اند؛ زیرا هیچ کسی غیر از شوهر حق مراجعه ندارد تا شوهر سزاوارتر باشد، بلکه این حق منحصرا از آن همسر است. برای نمونه، تفسیر شریف لاهیجی می‏فرماید: «"احقُّ بردّهنّ" یعنی حقیقٌ بردّهنّ؛ یعنی سزاوارند به این‏که رجوع به آن زنان مطلّقه نمایند؛ زیرا غیر زوج را در زمان عدّه حقی بر زوجه نیست تا آن‏که زوج احق از او باشد، و بیضاوی نیز گفته است: افعل در این‏جا به معنای فاعل است.»(41)(42)(43)
(44)(45)

ملاک قانونیت حق حکومت امام حسین علیه‏السلام

ملاک قانونیت یکی از عمده‏ترین ارکان مشروعیت به حساب می‏آید؛ به این معنا که منصب حکومت باید از سوی کسی که صلاحیت اعطا داشته باشد، به فردی تفویض گردد؛ همان‏گونه که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در غدیر خم، امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام را از جانب خداوند به ولایت امر مردم منصوب فرمود. صد البته این مرحله نیازمند تمکین عملی مردم نیست، بلکه به صرف نصب، قانونیت ولایت تحقق می‏یابد؛ همان‏گونه که ولایت پدر بر اموال طفل از جانب خداوند تفویض می‏شود، هرچند دیگران از اعمال چنین ولایتی جلوگیری نمایند.
امام حسین علیه‏السلام و سایر امامان بعد از ایشان نیز از چنین حقانیتی در حکومت برخوردارند، و از سوی خداوند برای حکومت بر مردم تعیین شده‏اند؛ چنان‏که پیش‏تر ذیل آیه شریفه «اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم» بیان شد.
در خصوص امامت امام حسین علیه‏السلام به برخی روایات دیگر نیز اشاره می‏کنیم:
پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله درباره امام حسین علیه‏السلام می‏فرماید: «فامّا الحسین فانّه مِنّی و هو خیرُ الخلقِ بعد اخیه و هو امامُ المسلمین و هو حجة‏اللهِ علی خلقهِ، امرُه امری و طاعتُه طاعتی، فمَن تبِعه فانّه منّی و من عصاه فلیس منّی.»(46)
امام حسین علیه‏السلام ، خود، نیز آن‏گاه که معاویه ایشان را به خطبه خواندن بر منبر فراخواند، درباره نصب خویش برای جایگاه امامت فرمود: «نحنُ حزب الله الغالبون و عترةُ نبّیهِ الاقربون و احدُ الثقلینَ اللّذینَ جعلَنا رسولُ الله صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ثانَی کتابِ الله فیه تفصیلَ کلِّ شی‏ءٍ فاطیعونا فانَّ طاعتنا مفروضةٌ اذ کانت بطاعةِ اللّهِ و رسوله مقرونةٌ، قال اللّهُ تعالی: "اطیعوا اللّهَ و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم.»(47) (48)
در روایت دیگری ـ که در مباحث پیشین نیز به آن اشاره شد ـ امام علیه‏السلام در پاسخ به عبدالله بن جعفر، همسر حضرت زینب، اساس قیام و خروج خویش را مستند به فرمان رسول خدا می‏سازد و می‏فرماید: «انّی رأیتُ رؤیا فیها رسول اللّه و اُمرتُ فیها بامرٍ انا ماضٍ له علیّ کان اوبی»؛(49) من پیامبر را در خواب دیدم و در آن رؤیا به امری فرمان داده شدم که بدان اقدام می‏کنم، چه به زیانم باشد یا به سودم.
از مجموع آنچه از روایات ذکر شد، این‏گونه استفاده می‏شود که امام حسین علیه‏السلام علاوه بر حقّانیت و شایستگی بر این مقام، از جانب خداوند نیز نصب شده‏اند و امامت ایشان جنبه قانونیت نیز پیدا کرده است.

امام حسین علیه‏السلام و دعوت و بیعت کوفیان

پس از رسیدن به این دستاورد که امامان و از آن جمله امام حسین علیه‏السلام دارای مقام عصمت و حایز شایستگی و صلاحیت در زمینه حکومت بوده‏اند (و در نتیجه حقّانیت آنان ثابت شد) و نیز انتصاب ایشان به ولایت حکومتی از جانب خدا بوده است (یعنی حایز ملاک قانونیت بوده‏اند) و در مجموع، مشروعیت حاکمیت آن‏ها ثابت گردید؛ نوبت به بررسی نقش مردم در تحقق حاکمیت آن‏ها می‏رسد.
به عنوان مقدمه، باید گفت: تحقق یک نظام مستلزم وجود دو رکن اساسی است که عبارتند از: حاکم و مردم؛ به عبارت دیگر، اوامر حاکم و امتثال مردم. بنابراین، اگر به هر علتی یکی از این دو رکن ایجاد نشود، هیچ نظام حکومتی شکل نخواهد گرفت؛ مثلاً، اگر مردم بر این نکته توافق کنند که اوامر حکومت را گردن ننهند، در نتیجه جز نامی برای حکومت باقی نخواهد ماند. این در حالی است که هر حکومتی برای اعمال حاکمیت خویش و تحقق آن نیازمند اقبال و پذیرش مردم است؛ چه این‏که هرچند متصدّیان حکومت از برترین و سزاوارترین افراد در حکومت‏داری باشند، اما تا وقتی مردم آن‏ها را نپذیرند، هرگز حکومتی تأسیس نمی‏شود و تحقق خارجی نمی‏یابد. بنابراین، اگرچه مشروعیت حکومت در بینش اسلامی و حسینی، زاییده مقبولیت مردمی نیست، اما اعمال حاکمیت آن، که قبلاً مشروعیت یافته است، پیامد اقبال و پذیرش مردم است.
امام حسین علیه‏السلام نیز به رغم آگاهی از پیامد قیام عاشورا و با توجه به این‏که خود را مشروع و حقدار حاکمیت می‏دانستند، چون خود را با نامه‏های فراوان و اعلان بیعت‏های متعدد از سوی مردم مواجه، و زمینه اعمال حاکمیت را به صورت ظاهر فراهم می‏دیدند، درصدد برآمدند، به مدد اقبال مردمی و وجود یاوران متعدد، در سایه تشکیل حکومت به احیای ارزش‏های فراموش شده بپردازند، و جامعه اسلامی را به سوی رشد و صلاح هدایت نمایند و یا دست‏کم، تصویر درستی از آنچه باید در مقابل ظلم صورت پذیرد، ارائه نمایند.

جایگاه مردم از دیدگاه امام حسین علیه‏السلام

امام حسین علیه‏السلام در سخنی جامع، در نامه‏ای به بزرگان بصره به سه نکته «حقّانیت و شایستگی‏های خویش»، «قانونیت» و «جایگاه مردم در تحقق حق حاکمیت» اشاره می‏فرمایند: «خداوند محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را پیامبر بر خلقش برگزید... و ما اهل، دوستداران، جانشینان و وارثان او هستیم... می‏دانیم که ما از کسانی که این امر را بر عهده گرفته‏اند، به این حقی که مستحق آنیم، سزاوارتریم... و اگر شما سخن مرا بشنوید و فرمان مرا اطاعت کنید، به راه رشد و تکامل هدایتتان می‏کنم.»(50) (51)
و باز امام علیه‏السلام در نامه دیگری که برای مردم کوفه نوشتند، پس از حمد و ثنای الهی، به جایگاه مردم در تحقق فعلی حکومت اشاره کردند و فرمودند: «امّا بعدَ، فانّ کتابَ مسلم بن عقیل جائَنی یخبرنی بحس رأیکم و اجتماعِ مُلئکم علی نصرنا و الطلب بحقّنا فسألت الله ان یُحسن لنا الصنع... فانّی قادمٌ علیکم فی ایامی هذه ان شاءاللّه.»؛(52) اما بعد، نامه مسلم بن عقیل به دست من رسید و به من خبر داد که نظر و دیدگاه شما و اجتماع شما در یاری و طلب حق ما تحقق یافته است. پس خداوند را می‏خوانم که در کارمان نیک بخواهد... پس در همین ایام به سوی شما می‏آیم. ان‏شاءالله.
در این فرایند، امام همانند پدر بزرگوارشان عمل نمودند که هنگام پذیرش خلافت، اساس قبول این مسند را به تمام شدن حجت برایشان به سبب وجود یاران در تشکیل حکومت دینی صالح، مستند نمودند: «ولولا حضورُ الحاضر و بلوغُ الحجةِ بوجود الناصر... لألقیتُ حبلها علی غاربها.»(53) (54)
این سخنان بر این نکته تأکید می‏ورزند که امامان، به ویژه امام حسین علیه‏السلام به جایگاه مردم در تحقق آن حق الهی و مشروع خویش توجه نموده‏اند و مردم را به عنوان رکن دوم و مهم تحقق حاکمیت فعلی به این امر مهم فرا می‏خوانند، و از آنان می‏خواهند تا در این وظیفه خویش کوتاهی نکنند.
امام علیه‏السلام در خطبه‏ای که برای سپاه حرّ ایراد نمودند، ضمن یاداوری حقّانیت خود و گوشزد نمودن قرابتشان با پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله خود را سزاوار این مقام معرفی کردند و آن را حق مسلّم خویش خواندند: و نیز بر نقش مردم در تحقق عملی حکومت و ولایت تأکید فرمودند: «من بدین دلیل به سوی شما آمدم که خواستار حاکمیت من، که در این باب صاحب حق هستم، می‏باشید، ولی اگر بیعت خویش را در تمکین از اوامرم شکستید و حاضر به یاری من نیستید، من دیگر از حرکت به سوی شما صرف‏نظر می‏کنم و (به خاطر از بین رفتن مقدّمات) برمی‏گردم.»(55) (56)
بنابراین، اگر تمام مردم با یزید بیعت کنند، به گونه‏ای که مقبولیت فراگیر پیدا نماید، به سبب وجود نداشتن حقّانیت و قانونیت در او، مشروعیت‏بخشی صورت نخواهد پذیرفت. علاوه بر آن، خلافت و حکومت آل ابی‏سفیان برخلاف نصّ پیامبر است که فرمودند: «انّ الخلافةَ محرَّمةٌ علی آل ابی‏سفیان»؛ همانا خلافت بر آل ابی‏سفیان حرام است.

مشروعیت‏بخشی به قیام امام حسین علیه‏السلام

به دلیل آن‏که حاکمان جور، پس از ماجرای کربلا سعی داشتند تا این قیام را خروج علیه خلیفه وقت قلمداد نمایند و بدین‏وسیله، راه را بر هر قیام دیگری مسدود کنند، و از سوی دیگر، مشروعیت رفتار و قیام امامان معصوم علیهم‏السلام از مفاهیم اساسی و مورد تأکید شیعه است، امامان معصوم علیهم‏السلام و پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله زمینه‏ساز پاسخ‏گویی به این توطئه شدند و درصدد مشروعیت‏بخشی پیشینی (قبل از قیام) و پسینی (پس از قیام) برآمدند.

1. مشروعیت‏بخشی پیشینی

به دلیل آن‏که روایات پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در این زمینه بسیارند، تنها به بیان یک روایت بسنده می‏شود؛ حضرت رسول صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ضمن ابراز علاقه بسیار به امام حسین علیه‏السلام در موارد گوناگون، مسأله حادثه کربلا را بازگو می‏نمودند و بر مظلومیت ایشان می‏گریستند و بر قاتلان آن امام همام لعنت می‏فرستادند. این بیانات، که گاه برای مردم نیز تبیین می‏شدند، به گونه‏ای مشروعیت امام را تضمین می‏کردند، تا آن‏جا که برخی این روایت را در صحنه عاشورا برای دیگران نقل کردند. همان‏گونه که سخن پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در مورد عمّار که «تقتلُه الفئةُ الباغیةُ» سبب شد که در ماجرای صفیّن و شهادت عمّار، شاهدی بر مشروعیت امام علی علیه‏السلام در یک سوی نبرد و نامشروع بودن معاویه در سوی دیگر، تلقّی شود. روایت چنین است: «وقتی امام حسین علیه‏السلام دو ساله شدند، پیامبر به سفری رفتند، در میان راه ایستادند و استرجاع نمودند و از چشمانشان اشک ریخت. از ایشان سؤال شد، حضرت فرمودند: جبرئیل به من خبر داد در سرزمینی به نام "کربلا"، نزدیک فرات، فرزندم حسین توسط فردی به نام یزید کشته می‏شود، و در همه این سفر، حضرت غمگین و ناراحت بودند، وقتی که از سفر برگشتند، بر منبر رفته، در حالی که دست راستش بر سر امام حسن علیه‏السلام و دست چپش بر سر امام حسین علیه‏السلام بود، سر بر آسمان بردند و عرضه داشتند: "اللّهمّ انّ محمّدا عبدُکَ و نبیُّکَ و هذان اطائبُ عترتی و خیارُ ذرّیتّی و قد اخبرنی جبرئیلُ ان ولدی هذا مقتولٌ مخذولٌ. اللّهمّ فبارک له فی قتله و اجعله من سادات الشهداء الّلهمّ و لا تبارک فی قاتله و خاذله".»(57)
این بیان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله چیزی نیست، جز اعلان حقّانیت امام حسین علیه‏السلام و قیامش و نامشروع بودن شخص یزید.

2. مشروعیت‏بخشی پسینی

امامان معصوم علیهم‏السلام در سال‏های پس از حادثه کربلا به شیوه‏های گوناگون سعی در القای این مطلب به مردم داشتند که قیام عاشورا مشروع، و سرور شهیدان صاحب حق و مشروعیت، و مورد ظلم ظالمان و ستمگران بوده است. از این‏رو، برخی روایات، گریه و زاری بر آن حضرت را مورد توصیه و تأکید قرار داده و زیارت مزار او را دارای فضایل بسیار، تربت شریف آن حضرت را موجب شفای بیماری‏ها، و تکریم روز عاشورا را سبب خشنودی و رضایت خداوند دانسته‏اند. همچنین مشروعیت امام حسین علیه‏السلام را همانند مشروعیت امیرالمؤمنین علیه‏السلام و نامشروع بودن یزید را نیز در ردیف عدم مشروعیت معاویه و ابی‏سفیان بیان نموده‏اند.
امام صادق علیه‏السلام در روایتی این مطلب را به صراحت بیان نموده است: «انّا و آل ابی‏سفیان اهلُ بیتین تعادینا فی اللّهِ، قلنا صدق اللّهُ و قالوا کذب اللّهُ و قاتل ابوسفیان رسول الله و قاتل معاویةُ علیَ بن ابی طالب و قاتل یزید بن معاویةِ الحسین بن علیٍ و السفیانیُّ یقاتلُ القائم علیه‏السلام .»(58)
الف. زیارت مرقد شریف حضرت: در روایات بسیاری، زیارت قبر امام حسین علیه‏السلام مورد تأکید قرار گرفته و ثواب‏های فراوانی بر آن ذکر شده است، تا آن‏جا که زیارت امام سبب بخشیده شدن همه گناهان می‏شود.(59)
امام صادق علیه‏السلام به ابی عماره شاعر فرمودند: «برایمان درباره امام حسین علیه‏السلام شعر بخوان، و سپس حضرت گریه کردند، به گونه‏ای که صدایشان از بیرون منزل شنیده می‏شد. آن‏گاه امام صادق علیه‏السلام فرمودند: "هرکس برای سیدالشهدا شعر بگوید و گریه کند و مردم را بگریاند، بهشت بر او واجب می‏شود."»(60) (61)
ج. تکریم روز عاشورا: امامان همواره در عاشورا، یاد امام حسین علیه‏السلام را در عمل و گفتار زنده می‏ساختند. امام رضا علیه‏السلام می‏فرماید: «هرکس در روز عاشورا کارش را رها کند، خداوند حاجت‏های دنیا و آخرتش را براورده می‏کند و هرکس در روز عاشورا مصیبت زده و گریان و محزون باشد، روز قیامت خوش‏حال و مسرور و شادمان است و چشمش در بهشت به دیدار ما روشن می‏شود، و هر کس در روز عاشورا چیزی ذخیره کند، خداوند او را با یزید و عبیدالله بن زیاد و عمر بن سعد ـ که لعنت خدا بر ایشان باد ـ محشور می‏کند و او را در پایین‏ترین جای جهنم جای می‏دهد.»(62) (63)
و در روایت دیگری، امام تربت امام حسین علیه‏السلام را شفادهنده هر مرضی، جز مرگ معرفی کرده‏اند.(64)

پي نوشت ها:

1ـ ابی الفتح محمدبن عبدالکریم بن ابی بکر احمد الشهرستانی، الملل و النحل، تحقیق سیدمحمد گیلانی، بیروت، دارالصعب، 1996 م، ج1، ص 24.
2ـ مجله حکومت اسلامی، سال اول، ش دوم، ص 226.
3ـ سید شریف مرتضی، الثانی فی الامامة، تهران، موسسة الصادق، 1407 ه.ق، ج 4، ص 174.
4ـ محمد جعفری هرندی، فقهاء و حکومت، تهران، روزنه، 1379، ص 13.
5ـ برگرفته از: احمد واعظی، حکومت اسلامی، قم، دفتر تألیف و نشر متون درسی حوزه، 1380، ص 32.
6ـ محمدمعین، فرهنگ فارسی عمید، چ چهارم، تهران،امیرکبیر،1360،ج3،ص 4144.
7ـ مصطفی کواکبیان، مبانی مشروعیت در نظام ولایت فقیه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ص 9.
8ـ عبدالرحمن عالم، بنیادهای علم سیاست، چ دوم، تهران، نشر نی، 1375، ص 105 ـ 107/ محمدجواد لاریجانی، نقد دینداری مدرنیسم، تهران، اطلاعات، 1373، ص 51.
9و10ـ علی خالقی، مشروعیت قدرت از دیدگاه امام خمینی، تهران، ستاد بزرگداشت یکصدمین سال میلاد امام خمینی، 1381، ص 11، 15، 16.
11ـ همان / کاظم قاضی‏زاده، اندیشه‏های فقهی ـ سیاسی امام خمینی، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، 1377، ص 109ـ120.
12ـ محمدبن جریر طبری، تاریخ طبری، بیروت، مؤسسه اعلمی، ج 4، ص 280.
13ـ شوری: 9و 44 / یوسف: 101 / سجده: 4 / محمّد: 11.
14ـ و. ت. جونز، خداوندان اندیشه سیاسی، ترجمه علی رامینی، تهران، امیرکبیر، 1362، ج 2، ص 80.
15ـ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، 1405 ق، ج 1، ص 268ـ269.
16ـ و. ت. جونز، خداوندان اندیشه سیاسی، ترجمه جواد شیخ‏الاسلامی، ج 1، قسمت دوم، ص 148.
17ـ علی خالقی، همان، ص 15.
18و19ـ بهاءالدین پازارگارد، تاریخ فلسفه سیاسی، تهران، زوّار، 1350، ج 1، ص 84 و ج 2، ص 268 و 269 / ج 1، ص 104.
20و21ـ مجله کتاب نقد، ش 7، ص 45.
22ـ محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، چ سوم، تهران، اسلامیه، 1388، ج 1، ص 302.
23ـ محمدبن جریر طبری، همان، ج 4، ص 355.
24ـ سید محمدحسین طباطبائی، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1362، ج 4، ص 653.
25ـ محمدبن یعقوب کلینی، همان، ص 301.
26ـ سید محسن امین، مقتل الحسین، ص 32 / محمدبن جریر طبری، همان، ص 235.
27ـ محمدبن جریر طبری، همان، ص 304.
28ـ همان، ص 298 / سید محسن امین، همان، ص 81.
29ـ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفا، 1403 ق، ج 44، ص 329.
30ـ محمدبن جریر طبری، پیشین، ص 304.
31ـ حسینعلی منتظری، دراسات فی ولایة الفقهیة و فقه الدولة الاسلامیة، ترجمه محمود صلواتی، تهران، کیهان، 1367 ش، ج 1، ص 175.
32ـ مصطفی کواکبیان، پیشین، ص 40.
33ـ عزالدین علی بن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1408 ق، ج 2، ص 552 / محمدباقر مجلسی، همان، ج 44، ص 337 / سید بن طاووس، اللهوف، نجف، مکتبة حیدریة، 1385 ق، ص 49ـ54.
34ـ محمدباقر مجلسی، پیشین، ص 34.
35ـ همان، ص 318 / خوارزمی، مقتل الحسین، قم، مکتبة مفید، بی‏تا، ص 234.
36ـ محمدباقرمجلسی،همان،ص383/خوارزمی،همان،ص 236.
37ـ محمدبن جریر طبری، همان، ص 355.
38ـ محمدباقر مجلسی، همان، ص 325 / خوارزمی، همان، ص 184.
39ـ گروه نویسندگان، کلمات الامام الحسین، قم، دارالمعروف، 1373، ص 12.
40ـ سید محمدحسین طباطبائی، همان، ج 2، ص 348.
41ـ بهاءالدین محمدالشریف لاهیجی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، 1363، ج 1، ص 215.
42ـ محمدباقرمجلسی، همان، ص 369 / محمدبن جریر طبری، همان، ج 4، ص 289.
43ـ محمدباقر مجلسی، همان، ص 34 / محمدبن جریر طبری، همان، ص 240 / عبدالرزاق المقرم، مقتل الحسین، قم، مکتبة بصیرتی، 1394 ق، ص 159.
44و45ـ محمدباقر مجلسی، همان، ص 382 / خوارزمی، همان، ص 236.
46ـ گروه نویسندگان، همان، ص 12.
47ـ محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج 18، ص 144، حدیث 45.
48ـ ابن شهر آشوب السروی المازندرانی، قم، مکتبة علّامه، بی‏تا، ج 3، ص 394 / گروه نویسندگان، همان، ص 12.
49ـ تاریخ طبری، همان، ص 280.
50ـ محمدبن جریر طبری، همان، ص 240 / المقرم، همان، ص 159 / محمدباقر مجلسی، همان، ص 34.
51ـ نهج‏البلاغه، ترجمه‏وشرح علینقی‏فیض‏الاسلام، خ27،ص 96.
52ـ محمدبن جریر طبری، همان، ص 289 / محمدباقر مجلسی، همان، ص 369.
53ـ نهج‏البلاغه، خطبه شقشقیه، (3)، ص 52.
54ـ گروه نویسندگان، همان، ص 13.
55ـ ابن اثیر، همان، ج 2، ص 552 / سیدبن طاووس، همان، ص 34 / محمدباقر مجلسی، همان، ص 377.
56ـ سید محسن امین، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1404 ق، ج 1، ص 596 / محمدباقر مجلسی، همان، ص 376.
57ـ سید بن طاووس، همان، ص 16.
58ـ شیخ صدوق، معانی الاخبار، قم، انتشارات اسلامی، 1361، ص 346.
59ـ محمدبن حسن حرّ عاملی، همان، ج 10، ص 325، حدیث 19، حدیث 20 / مولی محسن فیض کاشانی، محجة‏البیضاء، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ج 4، ص 45.
60ـ شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، بیروت، اعلمی، ص 84.
61ـ ر.ک.به: ابن شهرآشوب، المناقب، قم، علامه، بی‏تا، ج 4، ص 319 / محدث قمی، نفس المهموم، قم،مکتبة بصیرتی، 1405 ق، ص 492.
62ـ شیخ صدوق، امالی شیخ صدوق، بیروت، اعلمی، 1980 م، مجلس 27، حدیث 4 / محمدباقر مجلسی، همان، ص 284.
63ـ مولی محسن فیض کاشانی، همان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ج 4، ص 45.
64ـ محمدبن حسن حرّ عاملی، همان، ج 10، ص 409 و 412.

منبع: فصل نامه معرفت
/خ