اسباب و اثاث در قرآن

اشیاء قابل انتقال و تزیینات درون خانه. در قرآن، کاربرد اسباب و اثاث («مَتاع» و «أثاث»)، به طور مجاز، برای بحث درباره‌ی طبیعت ناپایدار هستی در عالم مادی و لذت‌ها و آلام زندگی در آخرت بسیار شایع است. با این همه، در دو آیه از محترم‌ترین آیات قرآن در سراسر جهان اسلام، آیه الکرسی (بقره: 255) و آیه‌ی نور (نور: 35)، واژه‌هایی برای اثاثی ویژه یعنی «تخت» (الکُرسّی) و «چراغ» (المِصباح) به کار رفته است تا به انتقال مفاهیمی راجع به عظمت و اسرار الوهیت کمک کنند. مسلمانان اغلب در زندگی روزمره‌ی خود مساجد، مدارس سنتی، محل کار و خانه‌های خود را با مصاحف و اشیائی که روی آنها آیاتی از قرآن نوشته شده است، تزیین می‌کنند.
«متاع» (جـ اَمتعِّه) عام‌ترین واژه برای اسباب در قرآن است که سی و پنج مرتبه به کار رفته است. این واژه در نیمی از این موارد به معنای «بهره‌مندی» از لذت‌های دنیوی و محدودیت‌های آن است، چنان‌که در این آیه آمده است: «بگو بهره‌مندی از [لذت‌های]دنیا (متاعُ الدنیا) اندک است، و برای کسی که تقوا پیشه کرده، آخرت بهتر است» (نساء: 77). قرآن از رهگذر چنین سخنانی در پی آن است تا جهت زندگی مخاطبان خود را، با آگاهی دادن به سرنوشت ابدیشان در زندگی اخروی، از این دنیا به جهان آخرت رهنمون سازد. در موارد معدودی، متاع به معنای وسایل آسایش مرسوم در خانه است. برای نمونه در آیه‌ی 29 نور آمده است: «بر شما گناهی نیست که به خانه‌های غیرمسکونی- که در آنها برای شما اسباب و وسایلی (متاع) است- داخل شوید». این نوع متاع و اثاث، گرچه موقت است، از جمله هدایایی شمرده شده که خداوند به نوع بشر عطا فرموده است (نک. نحل: 80-83). مُصحف قرآن چونان وسیله‌ای برای اهداف عبادی و آموزشی یا برای کسب رحمت پروردگار و جلوگیری از شر و بداقبالی یا برای تزیین به کار می‌رود. مصحف از صدر اسلام در مساجد نمود بارزی داشته است و به طور معمول آن را در جایگاهی ویژه (کُرسی) برای استفاده‌ی قاری قرار می‌داده‌اند. اسباب و اثاث خاص نیز در قرآن ذکر شده است، مانند تخت (کُرسّی) خداوند (بقره: 255) و تخت سلیمان (ص: 34)، سِراج به منزله‌ی استعاره ای برای پبامبر (احزاب: 46) و خورشید (فرقان: 61؛ نوح: 16) یا چراغ (مصباح) به منزله‌ی استعاره‌ای برای سرچشمه‌ی نور الهی (نور: 35) و اجسام آسمانی (مَصابیح، ملک: 5). پهنه‌ی دشت که پوشش (فِراش، بقره: 22) یا قالی (بِساز، نوح: 19) زمین توصیف شده است و خدا آن را برای مردم آفریده تا روی آن سیر کنند. دیگر وسایل خانگی که نامشان در قرآن آمده است، عبارت‌اند از: تخت‌ها (مَضاجِع) که زنان نافرمان در آنها محدود می‌شوند (نساء: 34)، سفره‌ی غذا (مائده، مائده: 112، 114)، گهواره که عیسی در کودکی در آن سخن گفت (مَهد، مثلاً آل عمران: 46؛ مائده:110) و پرده که ممکن است اشاره به تقسیمی در داخل خانه (احزاب: 53) یا حائل میان بهشت و جهنم (اعراف: 46) یا میان پیامبر و مخاطبان او (فصلت: 5) یا میان خدا و بشر (شوری: 51) باشد. با این حال، اسباب و اثاث در مباحث قرآنی اغلب درباره‌ی جهان آخرت مطرح می‌شود: قبر جایی برای آرمیدن (مرقد، یس: 52) است که مردگان از آن برانگیخته می‌شوند، اهل دوزخ به تخت خوابی (مِهاد) از مصیبت و رنج افکنده می‌شوند (مثلاً آل عمران: 12، 197؛ اعراف: 41)، در حالی که اهل بهشت به فرش‌ها (عَبقَری، رحمن: 76؛ زَرابّی، غاشیه: 16)، تخت‌ها (مثلاً سُرُر، حجر: 47: واقعه: 15؛ غاشیه: 13؛ أرائک، کهف: 31)، بالش‌های ابریشمی (رَفرَف، رحمن: 76؛ نَمارِق، غاشیه: 15) و بسترها (فُرُش، رحمن: 54؛ واقعه: 34) تکیه می‌زنند. جوانان فناناپذیر و حوری های زیبارو غذاهای لذیذ باغ‌های بهشتی را در سینی‌هایی از طلا (صِحاف، زخرف: 71) در برابر آنان می‌گردانند و از آنها دعوت می‌کنند از جام‌ها (أکواب، مثلاً زخرف: 71؛ غاشیه: 14)، پیاله‌های نقره‌ای (آنیه، انسان: 15)، جام‌های شراب (کأس، واقعه: 18) و دیگر ظرف‌های مخصوص (اَباریق، واقعه: 18؛ قَواریر، انسان: 16) بنوشند.
مُصحف قرآن چونان وسیله‌ای برای اهداف عبادی و آموزشی یا برای کسب رحمت پروردگار و جلوگیری از شر و بداقبالی یا برای تزیین به کار می‌رود. مصحف از صدر اسلام در مساجد نمود بارزی داشته است و به طور معمول آن را در جایگاهی ویژه (کُرسی) برای استفاده‌ی قاری قرار می‌داده‌اند. قرآن همچنین در مدارس ابتدایی (کُتّاب‌ها، مکتب‌ها) بسیار متداول است. در دوران معاصر، با ظهور دستگاه چاپ مسلمانان به طور معمول مصحفی را می‌خرند و در خانه، محل کار، خودرو، کامیون و اتوبوس قرار می‌دهند.
نوشتن روی اسباب و اثاث ساخته‌ی مسلمانان از سده‌ی چهارم هجری انجام می‌شد، اما کتابت آیات قرآنی روی این اشیاء تا اواخر سده‌ی ششم، به ویژه میان نخبگان، چندان معمول نبود. از این تاریخ به بعد، جعبه‌های قرآن را می‌بینیم که با مهارت ساخته شده‌اند و متونی مرصع مانند آیه الکرسی، آیات 18-19 آل عمران (درباره‌ی خدا، اسلام و قرآن)، آیات 26-27 آل عمران (درباره‌ی قدرت خداوند)، آیات 26-27 واقعه (درباره‌ی قرآن) و آیه‌ی 23 حشر (دربردارنده‌ی نام‌های خداوند) روی آنها کار شده است، و نیز شاهد چراغ‌های آویزان و متفاوت دوره‌ی ممالیک هستیم که روی آنها عبارت‌هایی از آیه‌ی نور نوشته شده است. پس از سده‌ی دهم، عبارات و آیات قرآنی روی قلمدان‌ها، بشقاب‌های سفالی، پیاله‌ها، کاشی‌ها و پارچه‌ها و نیز سجاده‌های ایرانی و ترکی نیز گاه به گاه مشاهده می‌شود. امروزه نیز مسلمانان طبق سنت مرسوم آموخته‌اند که آیات قرآنی را که با مهارت قاب گرفته‌اند، پوستر، تقویم و دیگر اشیا را که بر آنها قرآن نگاشته‌اند در خانه، مدرسه، محل کار و البته مساجد و حرم‌ها به نمایش گذارند.
منابع تحقیق:
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1392)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی حسین خندق‌آبادی و دیگران، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.