سرگذشت حبیب اصفهانی ادیب و شاعر ایرانی

میرزا، متخلص به دستان (م 1311 ق)، ادیب، پژوهشگر، شاعر و مترجم ایرانی. از مردم روستای بن در 31 کیلومتری شمال غربی شهرکرد بود. در اصفهان و تهران درس خواند. مدت چهار سال در عراق به تکمیل تحصیلات خود پرداخت. و در بغداد ادبیات و فقه و اصول آموخت. پس از آن به تهران بازگشت، اما چون شعری در هجو محمدخان سپهسالار (م 1284 ق)، صدراعظم ناصرالدین شاه (م 1313 ق) سرود وی را به داشتن گرایشهای دهری و ماده باوری متهم کردند و چون قصد آزار و تبعیدش داشتند به عثمانی گریخت و در استانبول نشیمن گزید (1283 ق). مهارت فراوان میرزا حبیب به زبانهای فارسی و عربی سبب گردید که ملمعی مبه زبان فارسی و عربی سرود که مورد توجه قرار گرفت. وی در این شهر زبان فرانسه را آموخت و پس از چندی به فرمان سلطان عبدالحمید دوم (1876-1909 م) که به میرزا حبیب التفات فراوان می‌ورزید به سمت بازرس وزارت معارف عثمانی برگزیده شد. با اینکه میرزا حسین‌خان سپهسالار سفیر ایران در عثمانی در حق میرزا توجه و احترامی نمی‌کرد اعیان و بزرگان عثمانی وی را محترم می‌داشتند و به خانه‌ی او آمد و شد می‌کردند. سعایت دشمنان و افترایی که آنها به میرزا می‌زدند سبب گردید که سلطان به او بدگمان گردید و از کار برکنارش کرد، اما پس از یک سال ونیم که میرزا در استانبول بیکار بود، باری دیگر سلطان با او بر سر لطف آمد و او را به کارش بازگرداند. میرزا حبیب در استانبول با روشنفکران و آزادمردانی چون میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی دوستی و معاشرت داشت و با آزاداندیشانی که برای بیداری ایرانیان می‌کوشیدند همکاری می‌کرد. وی بی‌گمان «در تاریخ ادبی اخیر ایران نامی بلند و مقامی ارجمند دارد و به سبب آثاری که از او در دست است می‌توان با کمال جرأت گفت که در قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم یکی از چند تن معدودی است که در تحقیق ادبی میان ایرانیان شیوه نسبتاً جدید و صحیح پیش گرفت. اهمیت میرزا حبیب اصفهانی جز این در شیوه‌ی نثرنویسی ساده و روان و معقولی است که در آثارش نیک نمایان است». میرزا حبیب در 1311 ق بیمار شد و برای درمان به آبهای معدنی بروسه رفت. اما پیش از آنکه به شصت سال برسد در همانجا درگذشت و پیکرش را در گورستان چگر در پای کوه اولوداغ به خاک سپردند. از آثارش: ترجمه‌ی کتاب حاجی بابای اصفهانی نوشته‌ی جیمز موریه منشی سفارت انگلیس در ایران. اصل این کتاب به زبان انگلیسی بوده و مترجم آن را از زبان فرانسه به فارسی برگردانده است. این کتاب که سرگذشت حاجی بابا پسر یک دلاک اصفهانی است که در راه مشهد گرفتار ترکمنان می‌شود و سرانجام گزارش به استانبول و لندن می‌رسد آگاهیهای گرانبهایی درباره‌ی ایرانیان دوره‌ی فتحعلی شاه قاجار (م 1250 ق) و شیوه‌ی زندگی و اخلاق آنها به دست می‌دهد؛ ترجمه‌ی نمایشنامه‌ی میزانتروپ نوشته‌ی مولیر با نام مردم گریز؛ دستور سخن در صرف و نحو زبان فارسی که در 1289 ق در استانبول به چاپ رسید (میرزا حبیب اصفهانی نخستین کسی است که کلمه‌ی دستور را برای صرف و نحو زبان فارسی به کار برد)؛ دبستان فارسی که تلخیص مطالب دستور سخن است (استانبول، 1308 ق)؛ خط و خطاطان به ترکی به پژوهشی درباره‌ی خط و زندگینامه‌ی خوشنویسان است؛ رهبر فارسی؛ خلاصه‌ی راهنمای فارسی؛ چاپ دیوان اطعمه‌ی ابواسحاق حلاج شیرازی؛ چاپ دیوان البسه‌ی نظام‌الدین محمود قاری یزدی (استانبول، 1303 ق)؛ منتخبات عبید زاکانی (استانبول، 1303 ق)؛ ترجمه‌ی ژیل بلاس نوشته‌ی آلن رنه لوساژ رومان نویس فرانسوی.
کتابنامه:
از صبا تا نیما، 395/1؛ تذکرة القبور، 247؛ رجال بامداد، 313؛ سفرنامه‌ی حاجی پیرزاده، 94/2؛ یغما، میرزا حبیب اصفهانی، ایرج افشار، سال 14، شماره‌ی 1، 41، سال 13، شماره‌ی 10، 491، سال 16، شماره‌ی 2، 80؛ نقباء البشر، 353/1؛ الذریعة، 160/8.
منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.