پژوهش الهی، امری فراتر از الفاظ

«پژوهش، پژوهش است... اسلامی و غربی یا الهی و الحادی ندارد»؛ این جمله ای است که احتمالا با عبارت های مختلف شنیده اید؛ اما آیا واقعا اینگونه است؟ این سوالی است که نوشتار پیش رو درصدد پاسخ به آن می باشد.
تعداد کلمات: 977/ تخمین زمان مطالعه: 5 دقیقه

نویسنده: حسین سعدآبادی

«پژوهش، پژوهش است... اسلامی و غربی یا الهی و الحادی ندارد»؛ این جمله ای است که احتمالا با عبارت های مختلف شنیده اید. گوینده عباراتی نظیر جمله پیش گفته ممکن است یکی از دو مقصود زیر را داشته باشد:
الف: چیزی به نام امر الهی و متافیزیکی وجود ندارد و اساسا این امور، وهمی و تخیلی هستند!
ب: امور متافیزیکی و الهی وجود دارند اما پژوهش جهتدار نیست و ممکن است در مورد هر چیزی انجام شود.
اما نگاه اول، کمتر مد نظر اهل پژوهش (مخصوصا پژوهشگران و محققان داخل کشور) است و با توجه به منابع فراوان در زمینه اثبات خداوند و سایر مباحث کلامی، از پرداختن به این دیدگاه و نقد آن در نوشتار پیش رو صرف نظر می شود.
لیکن نگاه دوم – برخلاف نگاه اول – دیدگاه غالب در مجامع علمی به شمار رفته و تقریبا امری مسلم و شاید بدیهی تلقی می شود؛ اما آیا واقعا اینگونه است؟ یعنی آیا نفس پژوهش – و صرف نظر از متعلق آن - متصف به قید الهی و الحادی نمی شود؟ در ذیل بیشتر به این مسئله پرداخته خواهد شد.

امکان تقسیم افعال روزانه به الهی و غیر الهی

بحث را می توان با تامل در این مطلب ادامه داد که آیا افعال عادی ما در زندگی روزمره می تواند قید الهی یا الحادی بگیرد یا خیر؟ جواب مثبت است. زیرا همان گونه که نبی اکرم (ص) فرمودند: ارزش اعمال به نیت ها بستگی دارد و بهره هر کس از عملش مطابق نیت اوست.[1] با توجه به این روایت، اعمال روزانۀ ما می توانند به تبع نیت های ما، رنگ و بویی متفاوت داشته باشند؛ مثلا فردی که برای خدا بیدار می شود، برای خدا می خوابد، برای خدا غذا می خورد و برای خدا به کارهای مختلف می پردازد با فردی که این اعمال را با نیتی دیگرگون انجام می دهد، متفاوت خواهد بود. نبی اکرم (ص): ارزش اعمال به نیت ها بستگی دارد و بهره هر کس از عملش مطابق نیت اوست

پژوهش، تابعی از انگیزه ها

پژوهش به عنوان یکی از افعال منتسب به افراد، از قاعده فوق مستثنی نبوده و علی القاعده می توان به عنوان تابعی از نیات و انگیزه های ایشان، متصف به قید الهی و غیر الهی گردد و البته نیت و انگیزه الهی فرد محقق تا حدودی مسیر تحقیق را نیز تحت تاثیر قرار می دهد و به عنوان مثال هیچ گاه فردی نمی تواند مدعی تحقیق در موضوعی خلاف آموزه های اسلامی و الهی، آن هم با انگیزه و نیت الهی باشد!

انگیزه ها تابعی از نظام حساسیت

در اینجا می شود حتی در خود نیت و انگیزه محقق هم کمی تامل نمود. واقعا نیات الهی فرد – و یا در مقابل نیات الحادی وی – از کجا نشأت می گیرد؟ ایا با بخش نامه و سفارش نامه و ... می شود انگیزه ای الهی برای محققان و پژوهشگران فراهم کرد؟! روشن است که نیت ها، اموری قلبی بوده و از سنخ تعلقات درونی فرد محسوب می شوند و با امور فیزیکی و مکانیکی و یا بروکراسی های اداری نمی توان انگیزه های فرد – مخصوصا از نوع الهی آن- را تحت تاثیر قرار داد. توضیح بیشتر اینکه انگیزه های فرد اموری مستقل نیستند و خود ریشه در امور دیگری دارند. یکی از مهمترین این عوامل، حساسیت های فرد در موضوعات مختلف است که شاید بهتر باشد از آن با عنوان «نظام حساسیت ها» نام برد. موضوعات گوناگونی در برابر ما قرار می گیرد اما تنها آن موضوعاتی که به نحوی در محیط حساسیت های ما باشد مورد توجه قرار می گیرد و بسیاری از موضوعات – علی رغم مواجهۀ با آنها – باصطلاح دیده هم نمی شوند؛ علت این امر را باید در همین نظام حساسیت ها جستجو کرد. به مثال ذیل توجه کنید: فردی به شدت درگیر ساخت منزل و تهیه لوازم و تجهیزات لازم برای آن است. وی هنگام تردد از خیابان، تنها متوجه مغازه ها یا فروشگاه های لوازم ساختمان و یا تجیزات منزل می شود و کأنّ دیگر مغازه ها را نمی بیند. روشن است که وی انگیزه ای مشخص دارد و البته این انگیزه از نوع حساسیت های فعلی او سرچشمه می گیرد. پس می توان گفت اعمالی حتی نظیر دیدن و شنیدن هم تا حدود زیادی تابعی از نظام حساسیت های ما به شمار می رود.

نظام حساسیت، دارای محور واحد

به مسئله اصلی بازگردیم. اینکه فرد با انگیزه الهی یا غیر الهی به تحقیق – که به مراتب پیچیده تر از دیدن و شنیدن ساده است – بپردازد، از نظام حساسیت های وی سرچشمه می گیرد و نوع حساسیت های وی در انگیزش وی کاملا موثر است. ولکن در اینجا بایستی به نکته ای مهم توجه داشت؛ وقتی صحبت از نظام حساسیت به میان می آید لازم است دقت شود که اساسا هر نظامی حول «یک محور» تشکیل می شود؛ یعنی اگر هر مجموعه ای دارای دو ـ یا بیشتر ـ محور باشد، قطعا یک نظام منسجم نخواهد داشت. با این وصف تنها هنگامی یک نظام‌حساسیت الهی ایجاد می شود که محور آن، حضرت حق و عبودیت ایشان باشد[2] و الا اگر هر امر دیگری غیر این، محور نظام حساسیت های فرد قرار گیرد در گام اول نیات و انگیزه های وی و در گام بعد همه افعال و رفتارهای وی رنگ و بویی متفاوت و متناسب با آن محور خواهد گرفت. تنها هنگامی یک نظام‌حساسیت الهی ایجاد می شود که محور آن، حضرت حق و عبودیت ایشان باشد و الا اگر هر امر دیگری غیر این، محور نظام حساسیت های فرد قرار گیرد در گام اول نیات و انگیزه های وی و در گام بعد همه افعال و رفتارهای وی رنگ و بویی متفاوت و متناسب با آن محور خواهد گرفت.

امکان تقسیم پژوهش به الهی و غیر الهی

با توجه به مطالب مذکور می توان گفت اولا پژوهش – یعنی نفس پژوهش و صرف نظر از متعلَّق آن – به عنوان یکی از افعال انسانِ مؤمن، ناشی از انگیزه ها و نیات درونی وی است و نیز انگیزه ها و نیات وی نیز تابعی از نظام حساسیت های او می باشد، و نظام حساسیت های او نیز حول محور آن که همان توحید، یکتاپرستی و عبودیت است بنا می شود. حال اگر محور نظام حساسیت های این انسان امری غیر الهی باشد لاجرم پژوهش های وی نیز امری غیر الهی خواهد بود. البته در این باب گفتنی های دیگری نیز هست که به دلیل عدم اطاله کلام از بیان آنها صرف نظر می شود.

[1] . مستدرک الوسائل ج 1 ص 90

[2] . این مطلب با آموزه های قرآن کریم نیز هماهنگ است چرا اساسا فلسفه آفرینش انسان عبودیت حضرت حق معرفی شده است: وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ (ذاریات / 56)

پژوهش الهی، امری فراتر از الفاظ

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته