(فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره * ومن یعمل مثقال ذرة شرا یره)(2) پس هرکس هم وزن ذرهای، کار خیر انجام دهد، آن را می بیند، و هرکس هم وزن ذره ای، کار بد انجام دهد، آن را می بیند.
(یا أیها الذین آمنوا ارکعوا واسجدوا واعبدوا ربکم وافعلوا الخیر لعلکم تفلحون(3) ای کسانی که ایمان آورده اید، رکوع کنید و سجود به جا آورید و پروردگارتان را عبادت کنید و کار نیک انجام دهید؛ شاید رستگار شوید؛ (إن الذین توفاهم الملائکة ظالمی أنفسهم قالوا فیم کنتم قالوا مستضعفین فی الأرض قالوا الم تکن أرض الله واسعة فتهاجروا فیها فأولئک مأواهم جهنم وساءت مصیرا)(4) کسانی که فرشتگان دریافت کننده ارواح روح آنها را گرفتند، در حالی که به خویشتن ستم کرده بودند، به آنها گفتند: «شما در چه حالی بودید و چرا با اینکه مسلمان بودید، در صف کفار جای داشتید؟» گفتند: «ما در سرزمین خود، تحت فشار و مستضعف بودیم». آنها (فرشتگان) گفتند: «مگر سرزمین خدا، پهناور نبود که مهاجرت کنید؟!» آنها [عذری نداشتند] و جایگاهشان دوزخ است و سرانجام بدی است.
(وقفوهم إنهم مسؤلون)(5) آنها را نگه دارید که باید بازپرسی شوند. با توجه به تأکیداتی که قرآن کریم نسبت به مختار بودن انسان و پاسخگویی او در روز قیامت دارد، جای هیچ گونه شک و تردید در این زمینه باقی نمی ماند و هیچ کس نمی تواند از زیر بار مسئولیت شانه خالی کند و باید جوابگوی اعمال و رفتار خویش باشد.
آنچه از این آیات و گفته ها می توان استنباط کرد، این است که امر تربیت باید به گونه ای سامان یابد که استعداد وجودی انسان در حفظ و نگهداری امانت الهی، یعنی، علم و عدل، به بهترین وجه ممکن پرورش یابد و آدمی از آلوده شدن به ظلم و جهل مصون ماند.
علامه مصباح یزدی در باب نقش انسان در تربیت خویش می فرماید: هیچ کس نمی تواند پیش بینی کند این انسانی که تحت تربیت من است، چه خواهد شد؛ زیرا، عوامل دیگری نیز مؤثرند و نهایتا، اراده و اختیار خود فرد است که جزء اخیر از علت تامه را تشکیل می دهد. اراده فعل در دست خود انسان است و کسی نمی تواند آن را در انسان ایجاد کند، اما مربی می تواند مقدماتی را فراهم کند که توجه متربی به خوبی ها و کمالات معطوف گردد و به اراده کردن آنها تشویق شود.
اصل مسئولیت پذیری انسان، اصلی است که باید در تمام بخش های جریان تربیت و در تمام مقاطع و مراحل تربیت، به ویژه تربیت اخلاقی، مد نظر قرار گیرد؛ برای نمونه، اصل مسئولیت پذیری در تعیین اهداف مقطعی تربیت باید همواره مد نظر باشد؛ یعنی، مربی و متربی باید درباره چرایی هدف برگزیده شده، جوابگو باشند و هیچ عذری مبنی بر اینکه در جریان هدف گذاری مداخله ای نداشته اند، پذیرفته نیست. به علاوه، در روش تدریس، مربی و متربی، هر دو مسئول اند و هیچ کدام نمی توانند از زیر بار مسئولیت خود شانه خالی کنند. در ارزشیابی نیز باید مسئولیت متربی را در نظر داشت و متربی را شخصی بی اراده ندانست که فقط به اعمال مربی پاسخ می گوید و خود، هیچ دخالتی در امور ندارد.
با توجه به آنچه گفته شد، از جمله اصولی که در طراحی و تهیه مؤلفه‌های عناصر برنامه درسی، در همه مقاطع آموزشی، برنامه ریزان باید به آن عنایت داشته باشند، اصل تفعیل (تربیت پذیری) و مسئولیت پذیری انسان و پاسخگو بودن در قبال اعمالش است؛ یعنی، محتوای عرضه شده، هدف پیش بینی شده، مربی و روش تدریس، همه در جهت به فعلیت رساندن استعدادهای متربیان در شناختهای وحیانی و عقلانی در جهت تربیت اخلاقی باشند. از همین رو، کسی که به امر تزکیه انسانها مبادرت می ورزد، باید زمینه ای را فراهم آورد که آنان با اراده و اختیار خود در جهت نیل به کمالات انسانی تلاش کنند.
پی‌نوشت:
1. یس (۳۹)، 14 و 15.
٢. زلزال (۹۹)، ۷ و ۸
3. حج (۲۲)، ۷۷
4. نساء (4)، ۹۷.
5. صافات (۳۷)، ۲۶.
منبع: برنامه درسی وتربیت اخلاقی، حمیدرضا کاظمی، چاپ اول، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی(قدس سره)، قم 1393
