نظیره زین الدین در زمانی که تعداد مجتهدان اندک بود، به حق مصلحی مجتهد بود. او گام بعدی را که هم قاسم امین و هم طاهر حداد در آن متوقف شده بودند برداشت. البته طاهر حداد با تألیف کتاب زنان ما میان شریعت و جامعه از نظر زمانی تالی او محسوب می شود. او به امر خطیر مطالعه و بررسی تفاسیر و آراء فقهی که در کنار گذاشتن و تحقیر زن به آنها استناد می شود . به خصوص پس از آنکه در زبان عوام به شعارها، الفاظ و ارزش های متداول تبدیل شدند - پرداخت و آنها را بر کتاب خدا و سنت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) عرضه کرد و نادرستی و یکجانبه گرایی آنها را اثبات نمود. او با استناد به سایر نظریات و دیدگاههای متفاوت فقها و اجتهاد خود که مبتنی بر دانش گسترده او در ارتباط با زبان و دین بود و با مساعدت پدر فقیه و روشنگرش و اعمال قواعد اجتهاد و روشهای صحیح آن بدون خروج از نص یا روح وحی، قرائت های جایگزینی را مطرح نمود. علی رغم توجه نظیره زین الدین به تفاصیل آیات و احادیث و آرای مفسرین، او موفق شد نظریات خود در خصوص زن را در قالب یک دیدگاه و ساختار اصلاحی کامل منظم کند. شاید بتوان گفت مهمترین ویژگی های آن عبارتست از:
اولا: ترقی و شکوفایی زن مسلمان محقق نخواهد شد مگر با شکوفایی و بیداری اسلام و آزاد شدن زن در گرو آزاد شدن قرآن و سنت صحیح است . از نظر اصول و مبادی و روح و نص - از اسارت و جمود قرائتها و مفاهیم تاریخی که در مراحل گذشته به آنها چسبیده و تأکید بر حق هر طبقه یا نسل در فهم و قرائت دینشان - بدون قیمومت از پیش تعیین شده - در چهارچوب قواعد و ثوابت دین و ثوابت .
ثانیا: مسئله زن در گرو جدا کردن فرهنگ استبداد و اجباری است که از نظر تاریخی به فرهنگ اسلامی تحمیل شده و نیز در گرو کشف دوباره و رسیدن به کنه آزادی و حقوق انسان در اسلام در مواجهه با منابع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی قدرت انسان است. شاید این اندیشه که نظیره زین الدین با اختصاص فصل اول کتابش (حجاب و بی حجابی) به مفهوم آزادی و ریشه های دینی آن به تقویت آن پرداخت، از جالبترین اندیشه ها و مقدمات در خصوص نهضت زنان باشد که نظیره زین الدین آن را افزوده و به وسیله آن بر معاصرینش و اصلاح طلبان پس از خود، پیشی گرفته است.
ثالثا: راه اصلاح دینی و اجتماعی به خصوص در مسئله زن، اعمال دین و عقل و تعامل آن دو با هم است از طریق اعمال عقل در دین. او از تجربه خود می گوید: «کتاب خدا، کتابهای حدیث شریف و کتب فقه و تفسیر را گشودم و عقل را آزاد گذاشتم تا در آنها تدبر کند، در نتیجه در کتاب خدا و سنن رسولش(صلی الله علیه و آله و سلم) انوار هدایت در مسئله آزادی و آزادی و حقوق زن آنچنان برایم آشکار شد که خورشید از طلوع کردن شرم داشت.»
رابعا: زن مسلمان باید مسئولیت مشارکت فعال در روند اصلاح اجتماعی و فکری و اجتهاد مقتضی با آن را به دوش بگیرد. او در این خصوص تأکید می کند که: «آری زن هم باید مانند مرد در حکومت مردمی شرکت داشته باشد. او نه تنها کاملا حق دارد در تفسیر و تأویل اجتهاد شرعی مشارکت کند بلکه در تفسیر آیات مربوط به تکالیف و حقوقش به مردان اولویت دارد. زیرا صاحب حق و تکلیف بهتر از دیگران آنها را می شناسد».
کتاب نظیره زین الدین در زمان انتشارش (۱۹۲۸م) سر و صدای فراوانی به راه انداخت زیرا متضمن تلاش های جدی بود که شایسته بود در زمره مهمترین و بارزترین اقدامات و مشارکتها در پشتیبانی از مسئله زن از دیدگاه اسلامی اصلاح طلبانه روشنگر محسوب گردد. اما چندی نگذشت که این اقدام بزرگ به فراموشی سپرده شد یا اینگونه وانمود شد. درحالیکه تفسیرهای فمینیستی معاصر در خصوص به حاشیه راندن زنان و نادیده انگاشتن بسیاری از مشارکت های بانوان پیشگام نخستین، انگشت اتهام را به سوی «تعصبهای مردانه» نشانه می روند، بسیاری از این متعصبین علیه این عمل نظیره زین الدین با هم متحد شدند. و علاوه بر آن جریان یاد شده، جریان اردوگاه سنت گرایان محافظه کار در جریان اسلام گرایی هم وجود داشت که همواره و به شدت در طول این قرن همان دلایلی را تکرار می کرد که نظیره زین الدین آنها را می کوبید. و در نهایت جریان غیر مذهبی که به دلیل اضمحلال قدرت جریان اصلاح طلب اسلامگرای روشنگر ابتکار عمل را در مسئله زن به دست گرفت و تا امروز آن را در انحصار خود در آورده است به گونه ای که پس از خاموش شدن صدای محمد عبده، ملک حفنی ناصف و نظیره زین الدین، آزادی زن و عدالت در مورد او در انحصار جریان سکولار درآمد. ما در دوران خود فاقد آن حجم از آثار هستیم که این نویسندگان می توانستند آن را به وجود بیاورند. و این فقدان، سبب به هدر رفتن انرژی و وقت جریان اصلاح طلب معاصر در مناقشهای شد که پیش از این نظیره زین الدین توان خود را صرف آن کرده بود، در حالی که ما هنوز به جایی که او رسید نرسیده ایم. یادش گرامی باد.
منبع: زن و جوامع عرب در طول یک قرن، منی ابوالفضل، مترجم دکتر هومن ناظمیان، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ اول، تهران، 1394
.jpg "چرا پیامبر (ص) فرموده است که سوره هود مرا پیر کرده است؟")
