برای شناخت عیار ایمان و معرفت راه‌های متعددی وجود دارد. از جمله این موارد، مَحَک زدن خود در شرایط سخت و بُحرانی است. این‌که انسان در شرایط عادّی و گستردگی نعمت از حقوق خود بگذرد امری مطلوب است، اما گذشت از حقوق خود در شرایط سخت و حتی در شرایطی که خود به آن محتاج هست امری والا و مطلوب خداوند متعال و اهل‌بیت عصمت و طهارت و تمام صاحبان عقل و اندیشه می‌باشد که در آیات و روایات به اهمیّت این موضوع پرداخته‌اند.

دین مبین اسلام، دین اخلاق و مهربانی است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلّم می‌فرمایند: «من برای اتمام مکارم اخلاقی مبعوث شده‌ام».[1]

دین اسلام مجموعه‌ای است که اگر به اجزاء آن درست عمل شود، زندگی باسعادت و کمالی در دنیا و آخرت رقم می‌زند.

در متون دینی در مباحث مالی و اقتصادی سفارش‌های بسیاری وجود دارد که نشان‌دهنده توجه خاصّ اسلام به اقتصاد می‌باشد.

به‌عنوان نمونه گرفتن شاهد و مکتوب کردن مفاد قرار داد در هنگام قرار داد و معامله یکی از این موارد می‌باشد.

خود پیغمبر اکرم نیز قبل از بعثتشان به امر تجارت و اقتصاد مشغول بودند و سودهای بسیاری از این امر که با سرمایه اول بانوی اسلام خدیجه کبری سلام الله علیها به دست آورده بودند به شهرت رسیدند و به ایشان لقب محمّد امین داده بودند.

در فقه شیعه بحثی به‌عنوان خیارات وجود دارد که در آن به مباحث و حقوق طرفین معامله بعد از عقد قرار داد و در صورت خسارت و ضرر و زیان دیدن وجود دارد که مستند همه آن‌ها آیات و روایاتی است که در متون دینی وجود دارد.

بعضی از این دستورات اقتصادی واجب و لازم‌الاجرا می‌باشد و در صورت رعایت نکردن آن عقد باطل است و هیچ‌گونه انتقال ملکیّتی صورت نمی‌گیرد. به‌عنوان‌مثال سالم بودن کالا و یا ربوی نبودن معامله از این شرایط می‌باشد.

اما بعضی از این شرایط و موارد جنبه اخلاقی و انسانی دارد. یکی از این موارد استحبابی، مهلت دادن به بدهکار در شرایط سخت و بحرانی می‌باشد که در این یادداشت به بررسی آن می‌پردازیم. مسئله‌ای که در این روزهای ایران عزیزمان که با ویروس منحوس کرونا دست‌وپنجه نرم می‌کند و اثرات بد اقتصادی بر کشور چیره شده و لازم هست که شیعیان علی علیه السلام به هم رحم کنند که در حدیث قدسی می‌فرماید: «اگر به بنده‌های من رحم کنید، منِ خدا به شما رحم می‌کنم».[2]

ریشه قرآنی این عمل مستحب

خداوند متعال در سوره بقره، آیه 280 می‌فرماید: «وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلى‏ مَیْسَرَةٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُون‏». «و اگر (بدهکار) تنگدست بود پس (بر شماست) مهلت دادن او تا وقت توانایى؛ و صدقه دادن شما (گذشت از اصل بدهى) براى شما بهتر است اگر بدانید».[3]

عُسرة به معنی شدّت و سختی با بودن مضیقه و تنگدستی است و آن در مقابل یُسر است که به معنی سهولت و آسانی با وسعت و گشایش باشد.

مَیسرة مصدر میمی است و دلالت می‌کند بر استمرار یُسر و حصول حالت سهولت و وسعت برای جبران اصل مالی که گرفته است.[4]

طبق این آیه شریفه، اگر شخصی دچار تنگدستی و سختی اقتصادی شد، بر طلبکار و رئیس و صاحب مال شایسته است که به او مهلت بدهد تا زمانی که روند زندگی اقتصادی او به جریان عادّی و طبیعی برگردد تا او توان پرداخت بدهی‌هایش را پیدا نماید.

و از این بالاتر قرآن می‌فرماید حتّی اگر برای شما امکان و توانایی وجود دارد آن را به او ببخش.

تَصَدُّق از باب تفعّل بوده و به عطایی که روی صِدق و خلوص نیّت واقع شود، اطلاق می‌شود؛ و عطاء و احسان در این مورد که با بذل طلب مالی خود صورت می‌گیرد، بهترین مصداق دستگیری و انفاق و تَصَدُّق باشد.

زیرا اوّلاً خود شاهد تنگدستی و مضیقه طرف است.

ثانیاً به سبب علم و اطّلاع از حال طرف، مسئولیّت شرعی و عقلی و عرفی برای او پیدا شده و صد در صد عمل به وظیفه قطعی کرده است.

ثالثاً سبب حتمی برای رهایی خانواده ضعیفی از گرفتاری شدید و از بیچارگی سخت و درماندگی آن‌ها شده است.

و رابعاً این عمل ایجاب خواهد کرد که خداوند متعال نیز، چند برابر از گرفتاری‌های او را برطرف کرده و در مورد رحمت خود قرار بدهد.

پس اگر کسی به دقّت به این جهات توجّه کرده و بفهمد، خواهد دید که در این گذشت مالی چقدر به نفع دنیوی و اخروی او خواهد بود.

اصل تقابل یُسر و عُسر در قرآن

در قرآن کریم آیاتی وجود دارند که دلالت بر یک اصل می‌نمایند و آن وجود آسایش و راحتی بعد از تحمل سختی‌ها و مشکلات است. از جمله این آیات، آیه «فَإنَّ مَعَ العُسرِ یُسراً»[5] و آیه «سَیَجعَلُ اللهُ بَعدَ عُسرٍ یُسراً»[6] می باشد.

در واقع وجود این آیات به بندگان و مؤمنان این آرامش را می‌دهد که خداوند متعال بعدازآنکه تحمّل سختی‌ها را بر ما مشاهده می‌نماید و ثبات در دین و استقامت در اعتقادات ما را می‌بیند به ما آسانی و فزونی نعمت ارزانی می‌دارد؛ زیرا که خداوند متعال به دنبال عطای یُسر است و نه عُسر. همانگه که در آیه شریفه می فرماید: «یُریدُ اللهُ بِکُمُ الیُسرَ وَ لا یُریدُ بِکُمُ العُسرَ»[7]

از این آیه کریمه روشن می شود که خداوند عزّ و جلّ برای بندگانش در حیات مادّی یا روحانی و در جریان زندگی و معیشتشان چیزی جز آسانی و فراوانی نعمت و آسایش اراده نمی‌کند. خداوند مهربان‌ترین افراد به بندگان است و مهر و عطوفت او چندین برابر مهر و عطوفت مادرانه است و او هیچ‌گاه به دنبال به‌سختی انداختن بندگان در معیشت وزندگی‌شان نبوده است.

روایت

در صافی از کافی از امام ششم علیه السلام نقل می‌کند که: روزی پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بالای منبر رفته و پس از حمد و ثنای خداوند متعال و صلوات بر انبیاء فرمودند: ای مردم، افراد حاضر به دیگران که غائب هستند ابلاغ کنند، آگاه باشید که هر کسی که مهلت داده و به تأخیر اندازد برای شخص مُعسِر (وام داری که تنگدست است)، برای او در پیشگاه خداوند متعال در مقابل هر روزی از مهلت او، صدقه‌ای نوشته می شود به مقدار مال او که طلبکار است تا روزی که طلب او وصول شود. سپس آیه کریمه را (و إن کانَ ذو عُسرةٍ فَنَظِرَةٌ...) تلاوت فرمود.

توضیح

به‌طوری که وارد است ثواب قرض دادن چندین برابر انفاق است، زیرا در قرض ذلّت انفاق نیست و مهلت دادن و تمدید مدّت بستانکاری در حقیقت قرض دادن در مرتبه ثانوی است که مال خود را نزد او که مدیون است گذاشته و مدّت آن را تمدید می‌کند.[8]

اتّفاق مثبتی که در این روزها شاهد آن بودیم، گذشت و بخشودن اجاره‌بهای خانه‌ها و مغازه‌ها از طرف مالکین محترم هست. امری که نشان‌دهنده وجود اخلاق اسلامی و علوی در نهاد و ریشه ایرانیان غیور دارد؛ و امیدواریم به برکت این حرکات مثبت، رحم الهی شامل همه ایرانیان گردد و این بلای منحوس را از سر این ملّت عزیز بردارد.

پی‌نوشت

[1] بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏16، ص 210.
[2] الخصال / ترجمه جعفرى، ج‏1، ص: 279
[3] ترجمه قرآن آیت الله مشکینی.
[4] تفسیر روشن، علامه مصطفوی، ج 4، ص 27.
[5] سوره الشرح، آیه 5
[6] سوره طلاق، آیه 7.
[7] سوره بقره، آیه 185.
[8] تفسیر روشن، ج 4، ص 30.