طبق روایات معصومان(علیهم السلام) و در روز قیامت چیزی برتر و بالاتر از حسن خلق در ترازوی عمل کسی نهاده نمی‌شود؛ و بیشترین چیزی که موجب می‌گردد تا امت اسلامی به خاطر آن وارد بهشت شوند، تقوای الهی و حسن خلق است. گرچه سخن درباره حسن خلق و آثار پرشمار آن، نیازمند نوشتار مستقلی است اما در این مجال به این مهم اشاره می‌کنیم که ماه مبارک رمضان بهترین فرصت برای تمرین خوش خلقی و زدودن بدخلقی‌هاست. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: ای مردم، هر کس از شما در این ماه، اخلاق خود را نیکو گرداند، خداوند متعال برای او جواز عبور از پل صراط را به آن روز که گام‌ها میلغزد - صادر می‌کند.(2)
اهمیت این سخن زمانی روشن می‌شود که انسان روزه دار، گاه در اثر تشنگی و گرسنگی طاقت خود را از دست می‌دهد و در نتیجه توان کمتری در مقابل ناهنجاری‌های روحی و اجتماعی خواهد داشت؛ به ویژه آنکه در هوای گرم روزه بگیرد و در اثر شب زنده داری و سحرخیزی در شب‌های ماه رمضان، بی خوابی کشیده باشد. چنین فردی اگر عنان صبر را از دست ندهد، و در مقابل ناملایمات، عکس العمل شایسته ای از خود نشان دهد، خواهد توانست در سایر ماه‌های سال نیز در مقابل ناهنجاری‌ها تحمل شایسته ای داشته باشد. خوش اخلاقی افزون بر آنکه اجر و پاداش الهی را به همراه دارد، باعث جذب دیگران به سوی آداب اسلامی‌می‌شود. تجربه نشان داده است کسانی که اخلاق خوشی داشته‌اند، کار و زندگی آنها هم رونق بیشتری داشته است.
اصلاح زبان
زبان مهم‌ترین کلید دانش و فرهنگ و عقیده و اخلاق است؛ و اصلاح آن، سرچشمه بیشتر اصلاحات اخلاقی، و انحراف آن سبب انواع انحرافات است؛ به دیگر سخن آلودگی زبان می‌تواند انعکاس وسیعی در روح انسان داشته باشد. بر این اساس، همواره علمای اخلاق اهمیت خاصی برای اصلاح زبان قائل بوده و هستند، و اصلاح آن را گام مهمی‌برای تقویت فضایل اخلاق، و تکامل روح می‌شمرند.حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: انسان باید زبانش را حفظ کند، زیرا این زبان سرکش، صاحبش را به هلاکت می‌اندازد. به خدا سوگند، باور نمیکنم بنده ای که زبانش را حفظ نکند، تقوایی سودمند به دست آورد.(3) گرچه سخن در مورد زبان و آثار استفاده صحیح از آن و عواقب عدم استفاده شایسته از آن فراوان است، ولی توجه به این نکته ضروری است که ارتباط بین زبان و تقوا به قدری تنگانگ است که بدون کنترل زبان، تقوا امکان پذیر نیست! دیانت اشخاص، ارزش وجودی آنها، رشد فکری و تعالی روحی انسآن‌ها و خلاصه انسانیت انسان به وسیله زبان سنجیده می‌شود. آری، زبان معیار سنجش‌هاست، بدین جهت اولین گام تهذیب در اخلاق، حفظ و کنترل و پاک سازی زبان است. زبان عضوی بسیار مهم و در عین حال موجودی خطرناک است و اصولا خطر آن به خاطر اهمیت آن است. خطر زیان از آن جهت است که همیشه در دسترس انسان است و گناهانی که به وسیله آن انجام می‌شود، به آسانی صورت میگیرد و چون به آن عادت کرده ایم متأسفانه قبح و زشتی گناهان زبان از بین رفته است.
افزون بر این، گناهانی که به وسیله زبان صورت می‌پذیرد، غالبا از حق الناس است: غیبت، تهمت، شایعه پراکنی، شوخی‌های نامشروع، اشاعه فحشا، دروغ، اذیت و آزار دیگران، فحاشی، قذف و مانند آن، که با زبان انجام می‌شود، همه از گناهانی است که حق الناس را به دنبال دارد.؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در خطبه شعبانیه به این مهم اشاره کرده می‌فرماید: [در این ماه ] زبانتان را نگه بدارید. بنابراین باید مواظب زبان خویش، مخصوصا به هنگام عصبانیت، حسادت، بروز مشکلات و مصایب باشیم، و ماه رمضان را مقدمه ای برای اصلاح زبان، که یکی از گام های سیر و سلوک و مقدمه اصلاح قلب است.
وداع با ماه رمضان
آخرین روز ماه مبارک رمضان، از جمله روزهای استثنایی سال است. امیرمؤمنان علیه السلام در خطبه نماز عید فطر درباره آخرین روز ماه مبارک رمضان می‌فرماید: ای بندگان خدا! بدانید نزدیک‌ترین و کمترین چیز که برای مردان و زنان روزه گیر فراهم است، این است که فرشته ای در آخرین روز ماه رمضان به آنان ندا می‌دهد که ای بندگان خدا! بر شما مژده باد که گناهان گذشته شما آمرزیده شد و بنگرید که در آینده چگونه خواهید بود.(4) مهم‌ترین آداب بیرون آمدن از مهمانسرای خداوند در ماه رمضان، این است که مؤمنان به خویش بنگرند و در واپسین لحظه‌های این ماه، خود را ارزیابی کنند که تا چه اندازه به هدف این مهمانی، نزدیک شده‌اند؟ آیا احساس می‌کنند که به یک دگرگونی معنوی دست یافته‌اند، یا در همان نقطه ای که در آغاز ماه رمضان بوده‌اند، مانده‌اند؟مروری بر سخن و سیره معصومان(علیهم السلام) از اهمیت فوق العاده آن بزرگواران را به چنین روزی نشان می‌دهد. جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: در آخرین جمعه ماه رمضان، خدمت پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) رسیدم. چون مرا دید، به من فرمود: «ای جابر! این آخرین جمعه ماه رمضان است، با آن خداحافظی کن و بگو: خداوندا! آن را آخرین روزه داری ما در این ماه، قرار مده، و اگر چنین قرار دادی، مرا آمرزیده قرار بده و محرومم مگردان! هر کس چنین بگوید، به یکی از دو نیکی می‌رسد: یا به ماه رمضان آینده می‌رسد، یا به آمرزش و رحمت خدا نایل می‌شود. سید بن طاووس ، از علمای قرن ششم هجری، ضمن بیان اعمال روز آخر ماه رمضان، می‌گوید:
و از آن جمله است: ارزیابی پرونده اعمالت از اول ماه تا آخرین روز آن و پیش از سپری گشتن آن .... پس [مؤمن] بنگرد که هنگام ورود به مهمانسرای خداوند عزوجل و حضور در پیشگاه او، چگونه بوده است و شناخت خویش را نسبت به خداوند متعال و پیامبر و اهل بیتش، و نیز مهم‌ترین کارهایی را که از تکالیف دنیوی و بزرگداشت‌های اخروی اوست، ارزیابی کند. [نیز بنگرد که] آیا شناخت و علاقه و اشتیاق و روی آوردنش به این‌ها و نشاط و کشش او به سویشان افزوده شده است، یا حال او در کوتاهی و تدبیر ناشایست، مثل آغاز ماه است؟
پس اگر دید که چیزی از بیماری‌ها و نیت‌های بد او، همچنان بر جای مانده و درمان این ماه با عبادتش، سودی نکرده است، بداند که گناه، از جانب خود اوست و بلا از سوی خودش است. پس در پیشگاه خداوند که مولای اوست بگیرید و برای از بین بردن آن، از رحمت خداوند، مدد بخواهد.(5) در کتاب‌های ادعیه همچون مفاتیح الجنان، دعاهای بسیاری در وداع با این ماه ذکر شده است که کامل‌ترین دعا، دعای چهل و پنجم صحیفه سجادیه است.
پی‌نوشت‌ها:
1. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۵۱.
2. شیخ صدوق، الامالی، ص ۹۴.
3. نهج البلاغه، خطبه ۱۷۶.
4. فتال نیشابوری، روضة الواعظین و بصیرةالمتعظین، ج ۲، ص ۳۵۴.
5. سید بن طاووس، الاقبال بالاعمال، ج ۱، ص ۲۶۷.
منبع: فرصت‌های از ماه خدا، محمدمهدی فجری، صص165-159، مؤسسه بوستان کتاب، قم، چاپ أول، 1393
