یکی از مهم‌ترین عبادات، روزه است. مروری بر آیات قرآن کریم نشانگر اهمیت این عبادت الهی حتی در ادیان گذشته است، چنانکه قرآن کریم می‌فرماید:

(یا أیها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب على الذین من قبلکم)(1)

ای افرادی که ایمان آورده اید! روزه بر شما نوشته شده، همانگونه که بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد. از فواید مهم روزه آن است که روح انسان را «تلطیف»، اراده انسان را «تقویت»، و غرایز او را «تعدیل» می‌کند. روزه‌ دار در حال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی، از غذا و آب و همچنین لذت جنسی چشم می‌پوشد، و عملا ثابت می‌کند که او همچون حیوان در بند اصطبل و علف نیست، او می‌تواند زمام نفس خود را به دست گیرد، و بر هوس‌ها و شهوات خود مسلط گردد. در حقیقت بزرگ ترین فلسفه روزه همین اثر روحانی و معنوی آن است، روزه چنان روح و جان انسان را تقویت میکند که محدودیت های موقت، به او قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت می بخشد، و غرایز سرکش را کنترل می‌کند.

افزون بر آثار معنوی روزه، اثر معجزه آسای «امساک» در درمان انواع بیماری‌ها به اثبات رسیده و قابل انکار نیست. کمتر طبیبی است که عامل بسیاری از بیماریها را زیاده روی در خوردن غذاهای مختلف نداند. پرخوری موجب می‌شود که مواد اضافی جذب نشده به صورت چربی‌های مزاحم در نقاط مختلف بدن، یا چربی و قند اضافی در خون باقی بماند، و در لابلای عضلات بدن، لجن زارهای متعفنی برای پرورش انواع میکروب‌ها و بیماری‌های عفونی به وجود آورد، و در این حال بهترین راه برای مبارزه با این بیماری ها، نابود کردن این لجن زارها از طریق امساک و روزه است! روزه، زباله‌ها و مواد اضافی و جذب نشده بدن را میسوزاند، و در واقع بدن را «خانه تکانی» میکند.

افزون بر این روزه، یک نوع استراحت قابل ملاحظه برای دستگاه‌های گوارشی است، و با توجه به اینکه این دستگاه از حساس ترین دستگاه های بدن است و در تمام سال به طور دائم مشغول کار است، این استراحت برای آنها نهایت لزوم را دارد. «الکسی سوفورین» دانشمند روسی در کتاب خود می نویسد:

درمان از طریق روزه فایده ویژه‌ای برای درمان کم خونی، ضعف روده‌ها، التهاب بسیط و مزمن، دمل‌های خارجی و داخلی، سل، اسکلیروز، روماتیسم، نقرس، استسقا، نوراستنی، عرق النساء، خراز (ریختگی پوست)، بیماری‌های چشم، مرض قند، بیماریهای جلدی بیماری‌های کلیه، کبد و بیماری‌های دیگر دارد. معالجه از طریق امساک اختصاص به بیماری‌های فوق ندارد، بلکه بیماری‌هایی که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلول‌های جسم آمیخته شده همانند: سرطان سفلیس، سل و طاعون را نیز شفا می بخشد.(2)

گفتنی است که آثار فردی، اجتماعی، بهداشتی و درمانی روزه در آموزه‌های دینی و غیردینی بسیار است و گنجایش همه آن مباحث در توان این نوشتار نیست.

سحرخیزی

در تعالیم اسلام، سحر، بهترین زمان برای دعا و راز و نیاز معرفی شده است. در قرآن کریم دو بار سخن از سحر به میان آمده و هر دو مرتبه، سحر زمانی برای استغفار معرفی شده است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره می‌فرماید: «بهترین وقتی که می توانید در آن خداوند عزوجل - را بخوانید، سحرگاهان است. و سپس آیه ای را که یعقوب پیامبر علیه السلام در برابر اظهار پشیمانی فرزندانش بیان نمود، تلاوت فرمود:

(سوف أستغفر لکم ربی)(3) و قال أخرهم إلى السحر؛

به زودی برای شما از پروردگارم آمرزش می طلبم و فرمود: حضرت یعقوب دعا کردن برای آنها را تا سحر به تأخیر انداخت.(4)

مروری بر سخنان معصومان علیهم السلام بیانگر آن است که بیدار شدن و به پا خواستن از رخت خواب (و لو با چند استغفار) بدون شک دارای آثار معنوی بسیار است؛ و سحرخیزی برای خوردن سحری، و دعاهای سحر، یکی از برکات ماه رمضان است. برخلاف برخی که در پایان شب، غذا می خورند تا برای خوردن سحری بیدار نشوند، معصومان علیهم السلام بیدار شدن در سحرهای ماه مبارک رمضان را مورد تأکید قرار داده‌اند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید:

إن الله تبارک و تعالی و ملائکته یصلون على المتسحرین و المستغفرین بالأسحار فلیتسحر أحدکم و لو بشربة من ماء(5)

همانا خدا و فرشتگانش بر آنان که سحری میخورند و در سحرها طلب آمرزش میکنند درود می فرستند؛ سحری بخورید اگر چه به آشامیدن جرعه آبی باشد.

به همین خاطر بسیاری از افراد، حتی کسانی که به خاطر بیماری یا عذر دیگر از روزه گرفتن معذور می باشند، بیدار شدن در سحر و حضور در کنار سفره سحری را از دست نمی دهند. افزون بر این، سحرخیزی انسان را برای حضور در پیشگاه خدا و خواندن چند رکعت نماز شب نیز آماده می‌سازد. قرآن کریم سحرخیزی و دل کندن از رخت خواب برای خواندن نماز شب را یکی از نشانه‌های مؤمنان معرفی نموده می‌فرماید:

(تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا وطمعا ومما رزقناهم ینفقون)(6)

پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور می شود و به پا می خیزند و رو به درگاه خدا می آورند و پروردگار خود را با بیم و امید می خوانند، و از آنچه به آنان روزی داده ایم انفاق می کنند!

[اهمیت نماز شب]

اهمیت نماز شب تا آنجاست که حضرت ابراهیم علیه السلام، به خاطر انجام آن به صفت «خلیل اللهی» نامیده شد. (7) امام صادق (علیه السلام) در مورد پاداش نماز شب فرمودند: هیچ عمل نیکی نیست که بنده انجام دهد مگر اینکه ثواب روشنی در قرآن برای آن بیان شده است، مگر نماز شب که خداوند بزرگ، به خاطر اهمیت آن، ثواب آن را روشن نساخته است...(8) خلاصه آنکه طبق این روایت، هیچ کس حتی معصومان علیهم السلام از پاداش دقیق نماز شب اطلاع کافی ندارد، و فقط ذات مقدس پروردگار از آن آگاه است.(9)

امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: خداوند متعال در ضمن مناجات موسی بن عمران علیه السلام ، به او فرمود:

یا ابن عمران کذب من زعم أنه یحبنی فاذا جنه اللیل نام عنی ألیس کل محب یجب خلوة حبیبه (10)

ای فرزند عمران! دروغ می گوید کسی که گمان می‌کند مرا دوست دارد ولی هنگام شب میخوابد و مرا فراموش میکند مگر نه آن است که هر دوستی، دوست دارد با دوست خود خلوت کند. وقتی علامه بحرالعلوم پسر تازه دامادش را برای نماز شب بیدار می‌کند، پسر از بستر حجله گاه بلند نمی شود. پدر با اصرار او را بلند کرده همراه خود به حرم حضرت امیرمؤمنان می برد و فقرایی را که در آن وقت سحر و اول اذان در حرم و صحن هستند، به پسر نشان میدهد و می‌فرماید:

این فقرا برای تحصیل مال مختصر در این وقت بیدارند و شما برای سعادت اخروی خوابیده اید. بررسی سخنان اولیای دین و نشان دهنده آن است که مداومت بر نماز شب آثار دنیوی و اخروی فراوان دارد که جلب روزی (11)، رفع غم و اندوه (12) ادا شدن بدهی (13)، و محو گناهانی که در روز از انسان سر می‌زند(14)، از جمله آن است. امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید:

إن البیوت التی یصلی فیها باللیل بتلاوة القرآن تضیء لأهل السماء کما تضی نجوم السماء لأهل الأرض(15)

خانه‌هایی که در آنها نماز شب خوانده شده و قرآن تلاوت می‌شود، در نظر اهل آسمان میدرخشند همانگونه که ستارگان آسمانی برای اهل زمین میدرخشند. بنابراین، ماه رمضان، سنت سحر خیزی را در انسان به وجود می‌آورد و مناسب است این سنت - ولو به اندازه چند دقیقه تا اندازه صبح - در طول سال ادامه پیدا کند به قول حافظ: هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ / از یمن دعای شب و ورد سحری بود .

پی‌نوشت‌ها:
1. بقره، آیه ۱۸۳.
2. ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۶۳۲
۳. یوسف، آیه ۹۸
4. کلینی، الکافی، ج ۲، ص ۴۷۷.
5. شیخ مفید، المقنعة، ص ۳۱۶.
6. سجده، آیه ۱۶.
7. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج ۱، ص ۳۵.
8. قمی، تفسیر قمی، ج ۲، ص ۱۶۸
9. ناصر مکارم شیرازی، سوگندهای پر بار قرآن، ص ۲۷۸.
10. شیخ صدوق، الأمالی، ص ۳۵۶
11. شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الاعمال، ص ۴۱.
12 و 13. قطب راوندی، الدعوات، ص ۷۷.
14. کلینی، الکافی، ج ۳، ص ۲۶۶.
15. . حر عاملی، هدایة الأمة إلى أحکام الأئمة

منبع: فرصت‌های از ماه خدا، محمدمهدی فجری، صص39-32، مؤسسه بوستان کتاب، قم، چاپ أول، 1393