تاتارستان ، گنجينه كتب قديمي فارسی و عربی

جايگاه ويژه‌اي كه ملت تاتار در تقاطع فرهنگهاي گوناگون احراز مي‌نمايد، موجبات تركيب ويژه و زيست دايمي آنان را در حوزه‌ي رود ولگا، به ويژه در عرصه‌ي معنوي فراهم آورده است. بدون شك عامل مهم در گفتگوي تمدنها با كشورهاي اسلامي را نقش وحدت بخش اسلام و زبان عربي ـ كه در كتب مذهبي و عرفي حتي از دوران پذيرش اسلام از سوي بلغارهاي حوزه‌ي ولگا گسترش يافته است ـ تشكيل مي‌دهد. اجداد ملت تاتار با پذيرش خط عربي امكان همگرايي با تمدن اسلامي را به دست آوردند. تاجران عرب، فارس و بلغار و نيز بلغارهايي كه در كشورهاي اسلامي تحصيل كرده بودند، كتابهايي را در زمينه‌ي ادبيات و فولكلور عربي و فارسي به حوزه‌ي رود ولگا آوردند. در اين دوره موج كاملي از ادبيات وساير ارزشهاي فرهنگي اعراب و ايرانيان به سوي تاتارستان جريان داشت كه روابط خوب بازرگاني و اقتصادي به ميزان زيادي عامل آن مي‌گرديد. ضمناً اثربخشي فرهنگي جنبه‌ي متقابل داشت. در مخطوطات ملل مسلمان نام دهها تن از دانشمندان بلغاري و آثار آنها پيرامون موضوعات گوناگون فلسفه، طب، الهيات، فقه و اخلاق به ثبت رسيده است. مهاجران عرب و ايراني درمدرسه‌ي بلغار وبعدها در مدرسه‌ي سراي به تحصيل اشتغال داشتند.

زبان عربي اساساً زبان الهيات و علوم بود و فارسي، در قلمرو گسترده‌اي مشتمل بر ايران، افغانستان، قفقاز، فرارود و تا حدي هند، زبان ادبيات بود، يعني به مراتب از محيط صرفاً فارسي‌زبانان فراتر مي‌رفت. آثار برجسته‌ي شاعراني مانند رودكي، فردوسي، نظامي، خيام، سعدي، حافظ، جامي، ‌عطار و بسياري ديگر به اين زبان نوشته شده‌اند. آثار اين اساتيد سخن را در منطقه‌ي پاولژميانه (حوزه‌ي رود ولگا) به خوبي مي‌شناختند و ترجمه مي‌كردند. تأثير ادبيات كلاسيك فارسي بر ادبيات بلغاري، تاتاري و مناطره‌ي معيني بين آنها آشكار است. ارتباط با ادبيات عربي و فارسي در امر تجربه‌اندوزي،‌ اقتباس موضوعات و فراگيري سبكهاي شعري خود را نشان مي‌داد. در منطقه‌ي تاتارستان سبك ادبي خاصي شكل گرفت كه در نگارش «نظيره»، تقليد آزادانه‌ي تركي با پردازش خلاق آثار مؤلفان فارسي با حفظ تسميه آنها،‌ بازتاب مي‌يافت. منطقه‌ي پاولژ و خوارزم ضمن شمول در تركيب كشوري واحد در سده‌ي هفتم هجري داراي حيات فرهنگي مشتركي بودند. طي سده‌هاي هشتم و نهم هجري ارتباط ادبيات تاتاري با فارسي جنبه‌ي تنگاتنگ و فعالتري پيدا كرد. ادبيات تاتاري سده‌هاي نهم و دهم هجري نيز در زادگاه خود محصور نماند و با رشته‌هاي محكمي با جهان ادبي عرب و ايران پيوند داشت. ادبيات عربي و فارسي به زبانهاي اصلي و يا به صورت ترجمه مورد مطالعه قرار مي‌گرفت. ادبيات تاتاري با وجود چنين پيوندي غناي بيشتري پيدا كرد. ضمن گفتگو پيرامون سطح عمومي فرهنگ تاتاري طي سده‌هاي يازدهم و دوازدهم هجري بايستي متذكر شد كه بيشتر تاتارهاي روسيه با سواد بودند و افزون بر تاتارهاي بسياري به خوبي با عربي و فارسي نيز آشنا بودند. آشنايي با عربي و فارسي در ميان تاتارها نشانه‌‌ي فرهيختگي به شمار مي‌آمد. آثار برجسته‌ي ادبيات فارسي، مانند:‌ گلستان و بوستان سعدي، مثنوي مولوي و ديوان حافظ طي زمان متمادي بخشي از برنامه‌ي آموزشي مدارس ديني را تشكيل مي‌داد. همچنين دولت روسيه از برخي تاتارها به عنوان مترجم در روابط خارجي با كشورهاي مسلمان استفاده مي‌كرد.
در اين دوره، تاريخ نگاري ايران در سده‌هاي پيشين از سوي مؤلفان تاتار فعالانه مورد تحليل و پردازش قرار مي‌گيرد. اشعار عرفاني تاتاري بر مبناي سنن غني اشعار عارفانه‌ي فارسي بارور شده است. آثار ديگر ملل مسلمان بر اثر ترجمه‌ي آزاد و اقتباس دستخوش تغييراتي گرديد و رفته رفته به ثروت معنوي ملت تاتار مبدل شد. بدين گونه روابط معنوي ملت تاتار با ايران امري پايدار بوده و ريشه در ژرفاي سده‌هاي دور دارد. شايان ذكر است كه مدرسه‌ي ايرانشناسي قازان در سده‌ي نوزدهم ميلادي ايجاد شده است. امروزه در دانشگاه قازان افزون بر آموزش زبان فارسي، درس ايرانشناسي در بخش خاورشناسي دانشگاه مورد تدريس قرار مي‌گيرد. همچنين در اين دانشگاه از سال 1994 شعبه‌ي قازان انجمن دوستي روسيه و ايران فعال شده است. قازان ايرانشناسان برجسته‌اي مانند: اردمان، برزين و گوتوالد را در خود پرورده است. در ميان نسخ خطي موجود در قازان كتبي از ايرانشناساني مانند: شامُف، مازيتووا، ولي اُف، ارسالان اُف و ديگران نيز يافت مي‌شود.
هدف اصلي از معرفي نسخ خطي و كتب چاپي عربي و فارسي موجود در قازان، نشان دادن پيوند فرهنگي تاتارها با سنت ادبي مكتوب ايران از سده‌هاي پيشين تا مرحله‌ي كنوني است. در اين گزارش برخي از نسخ خطي و كتب چاپي قديم ـ‌كه در كتابخانه‌ها و مراكز علمي قازان موجود است ـ معرفي مي‌‌شوند. مهمترين مراكز نسخ خطي تاتارستان از اين قرارند:
1ـ دانشگاه دولتي قازان؛ 2ـ انستيتوي زبان،‌ ادبيات و تاريخ ابراهيم اُف فرهنگستان علوم جمهوري تاتارستان؛ 3ـ آرشيو ملي جمهوري تاتارستان؛ 4ـ كتابخانه‌ي ملي جمهوري تاتارستان؛ 5ـ موزه‌ي ملي جمهوري تاتارستان؛ 6ـ اداره‌ي روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارستان.
قازان از گذشته‌هاي دور از لحاظ مجموعه‌هاي نسخ خطي غني بوده است. هم اكنون در اينجا پنج مجموعه‌ي قابل توجه نسخ خطي با الفباي عربي موجود است. بزرگترين مجموعه متعلق به دانشگاه دولتي قازان است. دومين مجموعه با مجموعه‌ي نسخ خطي انستيتوي زبان، ادبيات و هنر ع. ابراهيم اُف فرهنگستان علوم تاتارستان تشكيل مي‌دهد. شمار نسخ خطي موجود در مجموعه‌هاي آرشيو ملي، موزه‌ي ملي و كتابخانه‌ي ملي جمهوري تاتارستان بسيار كمتر است. با اينحال فقط بخشي از اين مجموعه‌ها در فهرست‌هاي چاپي معرفي شده است.

دانشگاه دولتي قازان

دانشگاه دولتي قازان كه از بزرگترين مراكز خاورشناسي به شمار مي‌‌آيد، بزرگترين مجموعه‌ي نسخ خطي عربي و فارسي و تاتاري و ساير زبانهاي شرقي در جمهوري تاتارستان شناخته مي‌شود. اين مجموعه در بخش شرقي شعبه‌ي نسخ خطي و كتب كمياب، بيش از ده‌هزار جلد كتاب خطي با خط عربي دارد. گردآوري اين مجموعه از نسخ خطي شرقي در كتابخانه‌ي دانشگاه‌ قازان در 1815 م توسط پرفسور ف. اردمان آغاز شد. در 1855 م همزمان با انتقال بخش شرقي به دانشگاه پترزبورگ، ‌تقريباً همه‌ي نسخ خطي به استثناي چند مجلد، به ‌آنجا برده شد. در 1895م پروفسور اي. ف. گوتوالد، كتابدار دانشگاه، مجموعه‌ي شخصي خودرا مشتمل بر 95 نسخه‌ي خطي، به دانشگاه بخشيد و از اين راه مجموعه‌ي نسخ خطي شرقي را از نو بنياد نهاد. بخش عمده‌ي ذخيره‌ي كنوني نسخ خطي دانشگاه را مجموعه‌اي تشكيل مي‌دهد كه دانشمندان تاتار، به ويژه ع. عليم جان البارودي (1922 ـ 1857 م) و س . ع. وحيدي (1938 ـ 1887 م) آن را تنظيم كرده‌اند.
كتب خطي و چاپي بخش شرقي شعبه‌ي نسخ خطي و كتب كمياب از نظر موضوعي اين علوم را در بر مي‌گيرند: تاريخ، فلسفه، فقه،‌ زبان‌شناسي شرقي، الهيات، تاريخ اسلام، رياضيات، اخترشناسي، شيمي، جغرافي، طب، فرهنگ لغات و منشآت. شعبه‌ي مزبور نسخ خطي آثاري از سده‌هاي ششم و هفتم هجري گرفته تا آثار نويسندگان معاصر را در اختيار دارد. كهن‌ترين نسخ خطي دانشگاه قازان، فهرست بخش نخست آثار ابوحامد الغزالي، مورخ (درگذشت: 503 ق) و «تقويم‌اللسان»، نوشته‌ي ابومحمد عبدالله الدينوري، مورخ (درگذشت: 560 ق) مي‌باشد. از سده‌ي هشتم هجري به بعد فهرست آثار اوليه افزايش چشمگيري دارد.
براساس فهرست در كتابخانه‌ي علمي دانشگاه دولتي قازان موسوم به لوباچفسكي 733 نسخه‌ي خطي فارسي نگهداري مي‌شود. با اين حال تعيين دقيق شمار نسخ خطي فارسي اين دانشگاه به سختي ممكن است، زيرا اين موضوع به كيفيت بسيار پايين تنظيم فهرستها از حيث الفبايي و موضوعي مربوط مي‌شود، به ويژه كه در برخي موارد به زبان نسخه‌ي خطي اشاره نشده است. افزون بر اين فهرستها مجموعه‌ي اول گوتوالد (شامل 98 اثر) را در بر نمي‌گيرد. در ميان نسخ خطي فارسي، كتب عربي ديده مي‌‌شود و برعكس. در نسخه‌ هايي كه در برگيرنده‌ي چند اثر به زبانهاي گوناگون هستند، فقط به يكي از اين زبانها اشاره شده است. همچنين با مراجعه به فهرست موضوع مشاهده مي‌شود كه در تعيين موضوع بسياري از نسخه‌ها اشتباه رخ داده است. افزون بر اين در فهرستهاي متنوع يك اثر در بخشهاي گوناگون آمده است، در نتيجه تعيين شمار دقيق نسخ خطي فارسي دانشگاه قازان فقط در نتيجه آشنايي با هر نسخه‌ي خطي به صورت de vis 4 و نيز با تنظيم كامل و جامع فهرست براساس موازين علمي، با احتساب آثار تازه رسيده ممكن خواهد بود، زيرا كرسي تاريخ ملت تاتار در دانشگاه دولتي قازان با مأموريتهاي علمي و باستان‌نگاري (آرشيو گرافيك)، پيوسته مجموعه‌ي نسخ خطي را كامل‌تر مي‌كند.
هم اينك در مخازن كتابخانه‌ي علمي لوباچفسكي اين مجموعه‌ها نگهداري مي‌شود: نسخه خطي تركي و تاتاري (6382 نسخه)؛ نسخ خطي عربي (5714 نسخه)؛ نسخ خطي فارسي (733 نسخه)؛ اسناد به زبانهاي شرقي (163 نسخه)؛ ذخيره‌ي گوتوالد (98 نسخه)؛ ذخيره‌ي ميرحيدر فيضي (256 نسخه).

مخزن نسخ خطي فرهنگستان علوم تاتارستان.

هم اكنون اين مجموعه بيش از 6200 نسخه به زبانهاي عربي، فارسي و تاتاري كهن در بردارد. اين مجموعه در سالهاي 3 ـ 1972 كه 120 نسخه از كتابخانه‌ي فتيكفن شوروي به انستيتوي زبان، ادبيات و هنر ابراهيم اُف سپرده شده، ايجاد گشت. مجموعه‌ي مزبور شامل كتب خطي مخزن 39 (6112 نسخه) و چند نسخه‌ي خطي از آرشيوهاي شخصي ش. مرجاني و س. وحيدي است. همچنين در اين مخزن 100 كتاب چاپ قديم و 256 مجلد ليتوگرافي وجود دارد. به موجب اين آمار اوليه مي‌توان چنين برآورد كرد كه بيش از دو سوم مجموعه را آثار عربي تشكيل مي‌دهد. افزون بر اين در انستيتو كتابهايي به زبانهاي تاتاري و فارسي نيز نگهداري مي‌شود، به گونه‌اي كه حدود 200 نسخه‌ي خطي و 200 مجموعه شامل آثاري به زبان فارسي است. كهن‌ترين آثار به سده‌هاي هفتم و هشتم هجري تعلق دارد. فهرست فرهنگ مصادر عربي ـ فارسي، يعني «كتاب تاج‌المصادر»، نوشته‌ي ابوعبدالله الحسين بن احمد بن الحسين الزوزني (درگذشت: 486 ق)ـ كه در 669 ق توسط عبدالمحسن بن محمود بن عبدالمؤمن الدوالي نگاشته شده ـ متعلق به سده‌ي هفتم هجري است. برخي نسخ خطي با ذكر تاريخ و بدون تاريخ به سده‌ي هشتم هجري تعلق دارد.
در ميان نسخ خطي علماي تاتار به زبان عربي، آثاري از ع. اوتيز ايمني، ع. كورساوي و ش.مرجاني نيز وجود دارد.

آرشيو ملي جمهوري تاتارستان

اين مجموعه از لحاظ زمان تشكيل، جايگاه دوم را پس از دانشگاه احراز مي‌كند و شامل نسخ خطي مجموعه‌ي آكادمي ديني قازان و كتابخانه‌هاي شخصي ن. ف. كاتانُف و قيوم نصيري مي‌باشد. نسخ خطي آكادمي ديني قازان ـ كه شامل هجده نسخه بود ـ در سال 1922 وارد بايگاني شد. در ميان اين نسخ فقط شمار اندكي نسخه‌ي خطي شرقي به چشم مي‌خورد. هم‌اكنون آرشيو ملي تاتارستان حدوداً 32 نسخه‌ي خطي به خط عربي دارد. ذخيره‌ي آكادمي ديني شانزده نسخه‌ي خطي دارد و ذخاير ن.ف. كاتانف و قيوم نصيري نيز هر يك هشت نسخه‌ي خطي به زبانهاي تاتاري و فارسي را در بر مي‌گيرد. از كهن‌ترين نسخ خطي مجموعه كتابي است كه درباره‌ي دستور زبان، نوشته‌ي ابوالبشر عمر بن عثمان بن قنبر سياويحي كه بر روي پوست نوشته شده و تاريخ سده‌هاي ششم و هفتم هجري را برخود دارد.

موزه‌ي ملي جمهوري تاتارستان

بخش نسخ خطي موزه‌ي ملي جمهوري تاتارستان ـ كه پيش از انقلاب اكتبر 1917 ايجاد شد ـ شامل 400 نسخه به زبانهاي عربي، فارسي و تاتاري است. بيشتر اين نسخه‌ها مربوط به سده‌هاي يازدهم و سيزدهم هجري هستند. اين مجموعه حدود هزار كتاب چاپ قديم را نيز در بر مي‌گيرد. اين نسخه‌ها در مخزن كتاب، مخزن اسناد،‌و بخش مجموعه‌ي شخصي رجال فرهنگي تاتار نگهداري مي‌شوند. كهن‌ترين نسخه‌ي خطي اين موزه جلد چهارم تفسير قرآن به زبان تركي قديم، در فهرست تنظيم شده از سوي محمد‌بن يوسف پيرزنجي‌زادهه در 913 ق مي‌باشد.

كتابخانه‌ي ملي جمهوري تاتارستان

اين مجموعه يكي از جديد‌ترين مجموعه‌هاي ايجاد شده است. كتابخانه به صورتي منظم مأموريتهاي باستان‌نگاري را در تاتارستان سازماندهي مي‌كند. از 1992 تا 1999 بيش از 2000 نسخه‌ي خطي و 6000 كتاب با خط عربي و شمار زيادي اسناد گوناگون گردآوري شده است. نسخ خطي اين مجموعه مربوط به سده‌هاي نهم تا چهاردهم هجري است و كهن‌ترين نسخه‌ي خطي آن، مجموعه‌اي است با آثاري از سده‌هاي نهم و دهم هجري. نسخه خطي به زبان تاتاري شامل دوازده فهرست منظومه‌ي قل علي به نام «قصه‌ي يوسف»، فهرست منظومه‌ي قسام كتاب، «جمجمه سلطان»، فهرست «داستان آقساق تيمور» و فهرست «قصه‌ي آئوك» است. فهرستهاي منظومه‌هاي پيشتر ناشناخته‌ي مولاقلي، نويسنده‌ي مشهور تاتار سده‌ي يازدهم هجري در زمره‌ي مهمترين يافته‌ها تلقي مي‌شود.
مجموعه‌ي نسخ خطي كتابخانه‌هاي قازان و فهرست‌هاي مربوطه، اين مجموعه‌ها را در رديف بزرگترين مجموعه‌هاي روسيه قرار مي‌دهد. اين نسخه خطي بيشتر به زبان عربي ودر حد كمتري به زبان تاتاري و فارسي هستند. از لحاظ موضوعات آثار عربي تقريباً تمامي عرصه‌هاي علوم سنتي اسلامي را در بر مي‌گيرد. آثار فارسي و تاتاري در حوزه‌ي ادبيات و شعر است.

گزيده‌اي از نسخ خطي، كتب چاپي قديم و اسناد عربي، فارسي و تاتاري جمهوري تاتارستان

الف ـ نسخ خطي فارسي:

1. شماره‌ي ف ـ 166، گلستان، نوشته‌ي سعدي شيرازي، 690 بايگاني، موضوع: شعر، داراي 180 صفحه، قطع جلد 16 در 21 سانتي‌متر.
2. شماره‌ي ف ـ 169 ـ سبحه‌الابرار، نوشته‌ي عبدالرحمان جامي، 690 بايگاني، موضوع: شعر، داراي 180 صفحه، قطع جلد 16 در 21 سانتي‌متر.
3. شماره‌ي ف ـ 69، مسلك‌‌المتقين، مربوط به سده‌ي سيزدهم هجري، نوشته‌ي صوفي الهيار‌ابن‌الله قلي، موضوع: تصوف، منظومه‌ي مذهبي و اخلاقي، سال نگارش ناشناخته است، داراي 718 صفحه، قطع جلد 13 در 24 سانتي‌متر.
4. شماره‌ي ف ـ 60، حيرته الفقهه و محبت الفضاله، سال نگارش: 1194 ق، موضوع: فقه‌، داراي 106 صفحه، قطع جلد 15 در 20 سانتي‌متر.
5. شماره‌ي ف ـ 40، تيمورنامه‌،نوشته‌ي عبدالله جامي (متخلص به هاتفي)، موضوع: تاريخ مسجع تيمور، داراي 321 صفحه، قطع جلد 14 در 21 سانتي‌متر.
6. شماره‌ي ف ـ42، تاريخ اعصم الكوفي، سال نگارش: 1293ق، نوشته‌ي ابومحمد احمد ابن اعصم الكوفي، موضوع: تاريخ خلافت، ترجمه از عربي به فارسي، داراي 315 صفحه، قطع جلد 16 در 5/27 سانتي‌متر.
7. شماره‌ي ف ـ 306‌ـ مكتوبات قدسي، سال نگارش: 1232 ق، نوشته‌ي احمد الفاروقي، موضوع: تصوف، داراي 492 صفحه، قطع جلد 13 در 27 سانتي‌متر.
8. شماره‌ي ف ـ 241 ، نفحات الانس، كتابت عبدالغفور لاري، سال نگارش ناشناخته است، موضوع: تصوف، شرح حال بزرگان صوفيه، داراي 725 صفحه، قطع جلد 12 در 21 سانتي‌متر.
9. شماره‌ي ف ـ 354 ،‌تفسير حسيني، موضوع: تفسير، سال نگارش ناشناخته است، داراي 122 صفحه، قطع جلد 15 در 26 سانتي‌‌متر.
10. شماره‌ي ف ـ 57، نزهت‌‌القلوب، نوشته‌ي حمدالله ابن ابوبكر المستوفي القزويني، سال نگارش: 1122 ق، مضوع:اخترشناسي، جغرافيا، فلزات، دامپروري و غيره، داراي 223 صفحه، قطع جلد 18 در 5/25 سانتي‌متر

ب ـ نسخ خطي عربي

1. شماره‌ي 3765 ع، قرآن، فهرست آغاز سده‌ي دوازدهم هجري،‌ آستراخان، داراي 470 صفحه، قطع نسخه، 5/21 در 5/35 سانتي‌متر.
2. شماره‌ي 2998 ع، فوائد وفيه به حل مشكلات القافيه، زمان نگارش: سده‌هاي دوازدهم يا سيزدهم هجري، موضوع: دستور زبان، نوشته‌ي ابن الحاجب، ناسخ ناشناخته است. داراي 378 صفحه و چهارده صفحه‌ي غير‌اصلي، قطع جلد 5/16 در 5/27 سانتي‌متر.
3. شماره‌ي 1852 ع، شرح كتاب الاسباب و السلامات، نوشته‌ي عود الكرماني، سال نگارش: 1015 ق، موضوع: پزشكي، طومار به زبان فارسي، داراي 332 صفحه و پنج صفحه‌ي غيراصلي، قطع جلد 6/17 در 28 سانتي‌متر.
4. شماره‌ي 1074 ـ 1067 ع، مجموعه (مجموعه‌ي نسخ خطي)، موضوع: اخترشناسي؛ 41069، طوالي‌الانوار (عروج آفتاب و كواكب)، زمان نگارش: آغاز نيمه‌ي دوم سده‌ي سيزدهم هجري، داراي 283 صفحه، قطع جلد 57/17 در 5/22 سانتي‌متر.
5. شماره‌ي 1121 ـ 1120 ع، مجموعه شامل: اشكال التأسيس، نوشته‌ي شمس‌الدين محمدبن اشرف السمرقندي، مربوط به سده‌هاي هفتم و هشتم هجري، سال نگارش: 738 ق؛ شرح مختصر مبادي هندسه براساس كتاب مبادي هندسه‌ي اقليدس، مؤلف تحليلي از 35 فرضيه. ارائه مي‌د هد، داراي 172 صفحه، قطع جلد 3/8 در 2/14 سانتي‌متر.
6. شماره‌ي 3243 ع، كتاب وقايه‌الروايه في مسائل الهدايه، نوشته‌ي محمد صدرالشريعه‌ الثاني، زمان نگارش، سده‌هاي دوازدهم يا سيزدهم هجري، موضوع:‌ فقه، داراي 170 صفحه، قطع جلد 17 در 1/22 سانتي‌متر.

ج ـ نسخ خطي تاتاري:

1. شماره‌ي 1115 ت، تواريخي بولگاريه، نوشته‌ي حسام‌الدين بن شرف‌الدين مسلمي البوگاري، سال نگارش: 1248 ق، داراي 143 صفحه، قطع جلد 17 در 22 سانتي‌متر.
2. شماره‌ي 2053 ت، فقهه كتابي، زمان نگارش: سده‌ي سيزدهم هجري، داراي 10 صفحه، قطع جلد 10 در 17 سانتي‌متر.
3. شماره‌ي 3673 ت ، قصه‌ي يوسف، نوشته‌ي قل‌علي، زمان نگارش: سده‌ي سيزدهم هجري، داراي 123 صفحه، قطع جلد 5/9/ در 4/16 سانتي‌متر.
4. شماره‌ي 2366 ت، معشوق‌نامه، زمان نگارش: نيمه‌ي دوم سده‌ي سيزدهم هجري، داراي 51 صفحه، قطع جلد 5/11 در 5/17 سانتي‌متر.
5. شماره‌ي 107 ت، جغرافياي كبير، نوشته‌ي قيوم ناصري، قازان 1893، داراي 150 صفحه، قطع جلد 19 در 30 سانتي‌متر.

ليتوگرافي تاتاري:

1. شماره‌ي 472 گوتو، كاتب چلبي، داراي 90 صفحه، قطع جلد 17 در 5/25 سانتي‌متر.
2. مناجات لر، نوشته ‌وايسي بهاءالدين، قازان 1874، داراي 88 صفحه، قطع جلد 6/15 در 5/22 سانتي‌متر.

كتب چاپي تاتاري:

1. شماره‌ي 234 ت، اسلام فيلسوف لري، نوشته‌ي گابده موسي، قازان 1912، داراي 42صفحه، قطع جلد 8 در 15 سانتي‌متر
2. شماره‌ي 428 گوتو، منتخبات، نوشته‌ي آنتون موفلينسكي، منتخبات عثماني براي تدريس در دانشگاه، بخش دوم، سن‌پترزبورگ، 1859، داراي 176 صفحه، قطع جلد 15 در 5/24 سانتي‌متر.
3. شماره‌ي 54 گوتو، محمديه، قازان 1845، چاپخانه‌ي ليودويگ شويتسا، داراي 300 صفحه، قطع جلد 21 در 29 سانتي‌متر.
4. شماره‌ي 810 ت،‌البولگاري الماگاري، نوشته‌ي رضاءالدين فخرالدين، 1908، داراي 72 صفحه، قطع جلد 5/14 در 24 سانتي‌متر.
5. شماره‌ي 812 ت، ابن‌گارابي، نوشته‌ي رضاءالدين فخرالدين، قازان 1912، داراي 148 صفحه، قطع جلد 5/15 در 23 سانتي‌متر.
6. شماره‌ي 813 ت، ابن تيميه، نوشته‌ي رضاءالدين فخرالدين، قازان 1911، داراي 74 صفحه، قطع جلد 5/15 در 23 سانتي‌متر.
7. شماره‌ي 801 ت، اللزوميات، نوشته‌ي موسي بيگي، قازان، 1907، داراي 104 صفحه، قطع جلد 16 در 5/23 سانتي‌متر.
8. شماره‌ي 989 ت، يوآنيچ، نوشته‌ي گ. توكايف، قازان، 1908، داراي هفت صفحه،‌ قطع جلد 5/16 در 23 سانتي‌متر.
9. شماره‌ي 30783ت ، حسن خط ناموناسي، نوشته‌ي گ . احمرف، قازان، 1911، داراي 11 صفحه، قطع جلد 18 در 5/22 صفحه.
10. كيراكله خطبه لر، قازان، 1912، داراي 20 صفحه، قطع جلد 5/14 در 5/21 سانتي‌متر.
11. شماره‌ي 24ـ 1، شورا، 1909، داراي 872 صفحه، قطع صفحه 20 در 5/30 سانتي‌متر.
12. شماره‌ي 12 ـ 3، اقتصاد، 1910، داراي 424 صفحه، قطع صفحه 17 در 26 سانتي‌متر.
13. شماره‌ي 4 ـ 1، سويمبسيكا، 1916؛ شماره‌ي 18ـ 5، 1917، داراي 340 صفحه، قطع صفحه 18 در 5/25 سانتي‌متر.
14. شماره‌ي 15 ـ 1، مكتب، 1913، داراي 480 صفحه، قطع صفحه 5/17 در 5/25 سانتي‌متر.
15. تفسير نعماني، قازان، 1911، داراي 407 صفحه، قطع كتاب 5/26 در 5/18 سانتي‌متر.
16. اِ. ن. برزين، سياحت در شمال ايران، قازان، 1852 درااي 347 + 72 صفحه، قطع كتاب 16 در 24 سانتي‌متر.
17. ف. اِردمان، هرودوت حماسه‌ي خود را در مورد تاريخ ايران قديم از منابع فارسي اقتباس كرده است، قازان، 1840، داراي 41 صفحه، قطع جلد 17 در 26 سانتي‌متر

آرشيو نسخ خطي اسلامي انستيتوي زبان،‌ادبيات و هنر ع. ابراهيمف فرهنگستان علوم تاتارستان

1. شماره‌ي 5067 ـ 39 ـ‌Kol، گلستان، نوشته‌ي شيخ سعدي، زمان نگارش: سده‌ي دوازدهم هجري، داراي 84 صفحه، قطع جلد 5/16 در 21 سانتي‌متر.
2. شماره‌ي 3391 ـ 39. Kol، قصه‌ي يوسف، نوشته‌ي جامي، زمان نگارش: 1259 ق، داراي 99 صفحه، قطع جلد 5/17 در 5/22 سانتي‌متر.
3. شماره‌ي 3614 ـ 39 Kol، حميد بيحد، نوشته‌ي عطار، زمان نگارش: سده‌ي دوازدهم هجري، داراي 70 صفحه، قطع جلد 16 در 5/20 سانتي‌متر.
4. شماره‌ي 5778 ـ 39. Kol، عطار، 1898، داراي 8 صفحه، قطع جلد 11 در 5/17 سانتي‌متر.
5. شماره‌ي 5071 ـ 39. Kol، گلستان، نوشته‌ي شيخ سعدي، زمان نگارش: سده‌ي دوازدهم هجري، داراي 65 صفحه، قطع جلد 5/15 در 20 سانتي‌متر.
6. شماره‌ي 13 ـ 45. Kol، شرح گاينل گيلم، موضوع: منطق، زمان نگارش: نيمه‌ي دوم سده‌ي سيزدهم هجري.
7. شماره‌ي 19 ـ 45. Kol، قصه‌ي سيد‌بطال، زمان نگارش: سده‌ي سيزدهم هجري، داراي 302 صفحه، قطع جلد 15 در 33 سانتي‌متر.

آرشيو ملي جمهوري تاتارستان

1. شماره‌ي ف 10، آپ 6، د 15، الوافيه في شرح القافيه، تفسير ركن ‌الدين الحسن‌بن محمد الاسترآبادي (درگذشت: 715 ق)، پيرامون دستور زبان ابن الحاجب (درگذشت: 646 ق)، فهرست سال 877 ق، داراي 191 صفحه، قطع نسخه‌ي خطي 17 در 25 سانتي‌متر.
2. شماره‌ي ف 10، آپ 6، د 9، شرح عبدالله، كتاب درسي دستور زبان عربي به فارسي، فهرست سال 1788 م، داراي 112 صفحه، قطع نسخه‌ي خطي 17 در 22 سانتي‌متر.
3. شماره‌ي ف 10، آپ6، د 49، مجموعه‌، موضوع، بيشتر درباره‌ي منطق به عربي و فارسي، تاريخ دو اثر چنين است: 994 ق و 996 ق، داراي 112 صفحه، قطع نسخه‌ي خطي 17 در 22 سانتي‌متر.
4. شماره‌ي ف 10، آپ، 55، د 55، مجموعه، آثار اول و سوم درباره ‌تصوف به فارسي، داراي 154 صفحه، قطع نسخه‌ي خطي 14 در 19 سانتي‌متر.

اسناد

5. شماره‌ي ف 1186، سندي از ذخير‌ي شخصي ا. ك. كاظم بيك، حاوي نسخ خطي چاپ نشده‌ي اين دانشمند: زبان و ادبيات ايرانيان پيش از اسلام، ادبيات فارسي، حماسه‌ي ايران، داستانهاي حماسي ايرانيان قديم، اسطوره‌ي ايرانيان.
6. شماره‌ي ف 977، آپ، سوويت، د 1443، ل ل 20 ـ 9، سندي از دانشگاه قازان، حاوي متن سخنراني ا. ك. كاظم بيك به فارسي در مورد زيبايي شعر فارسي كه در مجلس باشكوهي در دانشگاه قازان در 5 ژوئيه 1829 ايراد شده است.
7. شماره‌ي ف 977، آپ. سوويت،‌د 2798، سندي درباره‌ي اجازه دادن به يك ايراني از اهالي مازندران به نام حاي ميرابوطالب ميرمؤمن اف، استاد زبان فارسي دانشگاه قازان از سال 1839 تا 1846 م و به همين گونه به كاظم بيگ مبني بر پوشيدن لباس مخصوص متشكل از قفطان ابن سيمدوزي شده يا شمشيري به كمر.
8. شماره‌ي ف 139، آپ 1، د 33 و34، اسنادي درباره‌ي ميراث و تقسيم دارايي ميرمؤمن اُف، استاد دانشگاه قازان.
9. شماره‌ي ف 977، آپ. ف ف ي، دي 388، آپ سوويت،‌ د 9245، سندي درباره‌ي اعزام فارغ‌التحصيلان دانشگاه قازان. ا‍ِ.ن. برزين و و.ف. ديتل به سياحت در عثماني، ايران، ‌شام و مصر براي تكميل زبانهاي عربي و فارسي و تركي.
10. شماره‌ي ف . ر ـ 100، آپ 1، د 650، ل 219، آپ، سندي مبني بر اعطاي كمك زحمتكشان جمهوري تاتارستان در سال 1923 به ملت ايران كه در ناحيه‌ي تربت حيدريه بر اثر زلزله زيان ديده بودند. مبلغ دو هزار روبل از وجوه شوراي اتحاديه‌هاي صنفي تاتارستان براي اين منظور اختصاص يافت.
11. شماره‌ي ف 139، آپ 1، د 43، ل ل 69، آپ 70، درخواست نامه‌ي بيوه‌ي ميرمؤمن اُوا، سروجمال بنت وليد به استاندار نظامي قازان درباره‌ي ارث، مورخه 2 آوريل 1863.
12. شماره‌ي ف 139، آپ 1، د 33، ل 316، وكالت نامه‌ي وراثت ميرمؤمن اُوا (به فارسي)، سال نگارش: 6 اكتبر 1854 م.
13. شماره‌ي ف 1186، آپ 1، د 14، ل ل 38 ـ 1، نسخه‌ي خطي 1.ك. كاظم‌بيك،‌ موضوع: ادبيات فارسي، زمان نگارش: نيمه‌ي سده‌ي 19 م.

كتابخانه‌ي ملي جمهوري تاتارستان

الف‌ـ نسخ خطي

1. شماره‌ي 11 ف (4)،‌شرح مشكوة في‌المناسك، سال نگارش: 1101ق، موضوع: مذهب، داراي 237 صفحه، قطع جلد 21 در 5/30 سانتي‌متر.
2. شماره‌ي 143 ف (27)، لغات فارسي، نوشته‌ي نعمت‌الله رومي، زمان نگارش: آغاز سده‌ي دوازدهم هجري، داراي 328 صفحه، قطع جلد 14 در 5/20 سانتي‌متر.
3. شماره‌ي 122 ف (25)، تفسير القرآن به فارسي، زمان نگارش: 1214 ق، داراي 380 صفحه، قطع جلد 5/20 در 31 سانتي‌«تر.

ب ـ كتب چاپي

4. شماره‌ي 1524436 ت و، ديوان حافظ شيرازي، عثماني، 1883، داراي 259،‌ صفحه، قطع كتاب 15 در 5/23 سانتي‌متر.
5. شماره‌ي 92 ـ ب ، فريد‌الدين عطار، پندنامه، قازان 1899.

موزه‌ي ملي جمهوري تاتارستان

1. شماره‌ي 67 ـ 18369، مثنوي جلال‌الدين رومي (به فارسي)، فهرست در آغاز سده‌ي سيزدهم هجري تدوين شده است. رونويسي توسط اوتيز ايمني انجام گرفته. داراي 349 + 8 صفحه، ‌(اصل و رونوشت).
2. شماره‌ي 61 ـ 18369، عطاءالله كورساوي، شرح العقائد،‌ (به عربي) فهرست سال 1880، داراي 284 صفحه، قطع صفحات 17 در 22 سانتي‌متر.
3. شماره‌ي 34 ـ 18369،‌ امام غزالي، كتاب مشكات‌الانوار (به عربي)، فهرست سده‌ي سيزدهم هجري، توسط عبدالمجيد بن عبدالمنان كتابت شده،‌داراي 646 صفحه، قطع جلد 17 در 21 سانتي‌متر.
4. شماره‌ي 33 ـ 18369، عبدالرحمان جامي،‌ نفحات‌الانس (ترجمه از فارسي به ترك)، قطع جلد 17 در 27 سانتي‌متر.
5. شماره‌ي 13، 22507، كتابي به عربي در مورد قوانين شريعت، فهرست سال 1244 ق/ 1829 م، داراي 389 صفحه، قطع جلد 23 در 35 سانتي‌متر.
6. شماره‌ي 5757، نشان صاحبگيري خان (رونوشت)، به تركي، زمان نگارش، سده‌ي دهم هجري، داراي يك صفحه، قطع 17 در 75 سانتي‌متر.
7. شماره‌ي 5758،‌نشان تُقتَمِش خان (رونوشت)، به تركي، سده‌ي هشتم هجري، داراي يك صفحه، قطع صفحه 25 در 110 سانتي‌متر.
8. رضاءالدين فخر ‌الدين اُف، جوامع گل كاليم شرحه، چاپ اورنبورگ 1916، داراي 552 صفحه، قطع جلد 16 در 25 سانتي‌متر.
منبع : تاريخ روابط خارجي
نشريه مركز اسناد و خدمات پژوهشي وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران، سال سوم، ‌شماره 12
/س