ابوسعيد سجزي رياضيدان و منجم ايران (1)

نوشته حاضر به اختصار به معرفي زندگي علمي و آثار ابوسعيد سجزي، رياضيدان و منجّم برجسته سيستاني قرن چهارم هجري مي‏پردازد. نام كامل او ابوسعيد احمد بن محمد بن عبدالجليل سجزي است. همانطور كه از نام او برمي‏آيد وي از اهالي سيستان (سجستان) بوده است. «سجزي» را در منابع لاتين به صورت‏هاي AL-SiEjzi ، AL-SijaziE و AL-SigziE ، AL-sigIziE مي‏نويسند. سجزي معاصر با ابوريحان بيروني و عضدالدوله ديلمي است كه از 338 ـ 372 ه .ق در عراق، خوزستان و كرمان سلطنت كرد و سجزي بسياري از تأليفات خود را به نام او نگاشته است.
از زندگي سجزي اطلاع زيادي در دست نيست. اطلاعاتي كه درباره زندگي او مي‏دانيم بر اساس نقل قول‏هايي از دانشمندان ديگر نظير ابوريحان بيروني يا بر اساس تاريخ نگارش رسائل وي يا تاريخ استنساخ نسخي است كه وي نسخه‏برداري كرده است.
سجزي دانشمندي است كه در هندسه، مقامي رفيع و ابتكارات و ابداعات فراواني دارد كه از آن جمله مي‏توان به توسيع جبر هندسي به سه بعد و چهار بعد اشاره كرد. وي در نجوم نيز نوآوري و خلاقيت دارد و مخترع اسطرلاب زورقي بر اساس فرض انقلابي چرخش زمين است. و قرنها قبل از كپرنيك، عقيده حركت وضعي زمين را مبناي ساخت اسطرلاب خويش قرار داده است. سجزي در تنجيم بسيار فعّال بود و آثار وي در تنجيم به مراتب مفصّل‏تر از آثار رياضي و نجومي او است. در فلسفه رياضي صاحب رساله‏اي بي‏نظير و در نوع خود منحصر بفرد در روش شناسي رياضي است و در متن‏هاي ديگري از رسايل خود نيز به مسايل فلسفي مربوط به رياضي پرداخته است. وي دانشمندي فعّال و نوآور است به طوري كه مؤلف 49 رساله در رياضي و فلسفه رياضي، 11 رساله در نجوم و آلات نجومي و 19 رساله در تنجيم است.
از آنجائي كه تحقيقات جدّي درباره سجزي چندي است در ميان محققين آغاز شده، بسياري از آثار وي هنوز به طور جدّي مورد تحليل و بررسي قرار نگرفته است. شرح حال سجزي در منابع فارسي محدود به صفحاتي در دو اثر ارزنده استاد ابوالقاسم قرباني است كه به اقتضاي چارچوب اين دو كه به زندگي نامه مجموعه‏اي از رياضيدانان ايراني و مسلمان اختصاص دارد، در مورد سجزي اطلاعات بسيار مفيدي را ـ البته به اختصار و با تكيه بر منابع موجود تا زمان نگارش آنها ـ عرضه نموده است. اما كتابي كه مستقلاً و به طور نسبتا جامع به سجزي اختصاص داشته باشد، نه تنها در منابع فارسي موجود نيست بلكه در منابع خارجي نيز تاكنون چنين كاري انجام نشده است. از ديگر محققان ايراني كه درباره سجزي كار كرده‏اند بايد از مهندس محمد باقري ياد كرد، وي براي اولين بار رساله‏اي را از سجزي به فارسي ترجمه كرده و به چاپ رسانده است.
در ميان محققين خارجي بايد از سزگين، سوتر، شوي، كهل، برگر، و وپكه آلماني، روزنفلده، صفراُف، سلاوتين و خيرالدينواي روسي، رشدي راشد ـ رئيس مركز ملي تحقيقات علمي فرانسه ( LCNRS ) و پاسكال كروز ـ عضو اين مركز ـ سديو فرانسوي، لورچ، برگرن، سمپلونيوس، ويليام تامسون، كونر، روبرتسون و عادل انبوبا و... نام برد كه برخي نظير سزگين دايرة‏المعارف نويس هستند و صفحاتي از دايرة المعارف خويش را به سجزي اختصاص داده‏اند. اغلب پژوهشگران ديگر، كارهاي تحليلي بسيار ارزشمندي در مورد يك رساله يا يك ايده خاص سجزي در چند اثر وي ارايه كرده‏اند.
به طور خاص بايد از دكتر هوخندايك، پژوهشگر برجسته هلندي استاد دانشگاه اوتراخت و سردبير اجرايي هيستوريا ماتماتيكا ياد كرد كه رساله‏هايي از سجزي را به انگليسي ترجمه و شرح كرده و به چاپ رسانده است. بعلاوه مقدمه‏اي نسبتا جامع بر مجموعه نسخ خطي هندسي سجزي كه در استانبول موجود بوده و در سال 2000 م توسط فواد سزگين به چاپ رسيده، نوشته است. وي تحقيقات متعدد ديگري درباره سجزي دارد.

زندگي علمي سجزي

سجزي در حدود سال 330 ه . ق در سيستان متولد شد و بر اساس شواهد موجود، بخشي از عمر خود را در اين منطقه سپري كرد. سجزي خود در رساله المدخل إلي علم الهندسه تصريح مي‏كند:
در سيستان ابزار عظيم و مهمّي ساخته‏ام. مدلي از كل عالم، متشكل از افلاك، جرمهاي آسماني، مدارهاي حركت آنها و اندازه‏هايشان، مقدار فاصله‏ها و حجمهاي آنها و شكل زمين، اماكن، شهرها، كوهها، درياها، بيابانها، درون كره‏اي تو خالي و مشبك؛ آن را هيئت كل، ناميده‏ام1.
سجزي در فاصله سالهاي 358 ـ 361 ه . ق در شيراز مي‏زيسته و در اين ايّام يك مجموعه از نسخ خطي را در شيراز استنساخ كرده است.
اكثر محققين تاريخ رياضيات حوزه اسلامي بر اين عقيده‏اند كه نسخه كتابخانه ملّي پاريس به شماره 2457 همان نسخه دستنويس سجزي است كه مشتمل بر 220 برگ و حاوي 49 رساله و كتاب از رياضيدانان دوره اسلامي است2. رساله‏هاي دهم، بيست و هفتم، بيست و هشتم، سي‏و يكم و چهل و ششم آن مجموعه از تأليفات خود سجزي است. نظر برخي از محققين كنوني نظير دكتر سمپلونيوس3 و دكتر هوخندايك4 بر آن است كه نسخه فوق الذكر نمي‏تواند دست نويس سجزي باشد بلكه رونوشتي است كه بعدها از دست‏نوشت سجزي استنساخ شده است.
در هر حال شكي نيست كه سجزي در آن دوران مجموعه‏اي از رسايل را استنساخ كرده است و ترديدي نيست كه وي در آن زمان رياضيدان مبرزي بوده است.
ابوريحان بيروني در آثار الباقية عن القرون الخاليه، اسامي ماههاي تقويم سجستان را كه «شيخ سجزي» به وي گفته است، ذكر مي‏كند. ابوريحان به دفعات در آثار الباقيه از ابوسعيد نام برده و در مورد تعيين جهت قبله با وي مكاتبه داشته است. ابوريحان همچنين در نامه‏اي، اثباتي را كه استاد او ابونصر منصور بن عراق از قضيه شكل‏القطاع در مورد قضيه سينوسها در مثلت كروي و مسطح انجام داده است براي وي ارسال مي‏كند5 كه ظاهرا بيروني آن را به جهت اثبات حق تقدم استاد خويش ابونصر در مورد كشف «شكل مغني» براي ابوسعيد فرستاده است6. بنا به نوشته بيروني، سجزي در رصد عبدالرحمن صوفي، منجم بزرگ، طي انقلابين زمستاني 359 و 360 هجري و انقلاب تابستاني 360 هجري، حضور داشته است.
دوره‏اي از زندگي او نيز در خراسان گذشته است و در اين دوره، مباحثاتي با رياضيدانان آن منطقه داشته كه رسايلي پيرامون سؤالات رياضيدانان آن ديار از ابوسعيد و پاسخهاي وي موجود مي‏باشد.
پدر سجزي نيز همچون خود وي از رياضيدانان برجسته عهد خويش بوده است. سجزي در سال 340 يزد گردي / 360 هجري رساله‏اي درباره گنبدهاي هذلولي و سهموي خطاب به پدرش ابوالحسين محمد بن عبدالجليل سجزي نوشته است. وي همچنين در اثري بنام كتاب احمد بن محمد عبدالجليل في مسايل المختارة التي جرّت بينه و بين مهندسي شيراز و خراسان و تعليقاته از راه‏حلهايي كه پدرش براي مسأله‏هايي مربوط به تقسيم مثلثها و متوازي الاضلاعها عرضه كرده است صحبت مي‏كند بنابراين پدر سجزي بايد يك رياضيدان فعّال بوده باشد7.

نوآوري‏هاي سجزي

سجزي از مقام برجسته‏اي در هندسه، فلسفه رياضي و نجوم برخوردار است و داراي آثار و عقايد بديعي است كه تاكنون كمتر مورد بررسي قرار گرفته است. ولي امروزه تعدادي از محققين، هر يك بعدي از كارهاي وي را مورد بررسي قرار داده‏اند و مي‏توان گفت ابعاد مختلف نبوغ علمي وي در حال كشف شدن است. سجزي تبحر فوق‏العاده‏اي در هندسه داشته است. پاسكال كرزه وي را از بزرگترين نمايندگان دوره‏اي از تاريخ هندسه... قرنهاي 10 و 11 (ميلادي) مي‏داند8. سوتر وي را از مبرزترين هندسه دانان دوره اسلامي مي‏داند و هوخندايك محقق هلندي وي را از «پركارترين» هندسه دانان اين دوره مي‏داند9. روز نفلد10، صفر اوف11 و سلاوتين12، محققين برجسته روسي در تاريخ رياضيات، استدلال كرده‏اند كه سجزي براي نخستين بار «جبر هندسي» عرضه شده در كتاب دوم اقليدس را به حوزه سه بعدي توسعه داد.13 البته رياضيدانان متعددي در دوره رنسانس علمي (قرون شانزدهم ميلادي به بعد) در اين زمينه كار كرده‏اند. امّا رساله سجزي اولين نمونه از اين متون در دوره اسلامي است. سجزي در بخشي از آثار رياضي‏اش درباره مقاطع مخروطي كار كرده است و تثليث دايره را براي نخستين بار از طريق تقاطع يك دايره و يك هذلولي متساوي القطرين حل كرده و آن را روش هندسه ثابت ناميد.14 پاسكال كروزه15، عضو مركز ملّي تحقيقات علمي فرانسه16، روزنفلد و همكارانش اعتقاد دارند كه سجزي مبدع جبر هندسي چهار بعدي است17.
با وجود آنكه سجزي رساله‏ها و نوآوريهاي متعددي در هندسه داشته است، اما مقام علمي وي در زمينه نجوم و تنجيم كمتر از مقام علمي وي در هندسه نيست. چنان كه خانم دكتر سمپلونيوس، محقق برجسته تاريخ رياضيات و نجوم، معتقد است كه «حوزه اساس فعاليت علمي سجزي تنجيم است و او آشنايي بسيار با منابع و آثار پيشين در اين زمينه دارد»18 از جمله ابداعات سجزي در نجوم مي‏توان به ساخت اسطرلاب زورقي بر اساس اعتقاد به حركت وضعي زمين كه در زمان خود بي‏نظير است، اشاره نمود.
در فلسفه رياضي مي‏توان به نظرات وي درباره روشهاي حل مسايل هندسي اشاره كرد كه در نوع خود بي‏نظير است و سجزي رساله‏اي در اين مورد دارد. بنا به نظر دكتر هوخندايك:
تا آنجا كه اطلاع داريم، اين متن تنها رساله هندسه داني از دوره اسلامي در شيوه‏هاي حل مسأله به طور كلي است. رساله‏هايي از ديگر رياضيدانان دوره اسلامي، مثل ابراهيم بن سنان، درباره روش تحليل يونانيان باستان وجود دارد ولي سجزي به مراتب مطالب بيشتري عرضه مي‏كند19.
وي به مسايل فلسفي در رياضيات علاقه‏مند بوده و به مسايلي نظير چيستي بي‏نهايت پرداخته است. رشدي راشد20، در مقاله‏اي مفصّل جوانب مختلف اين موضوع را بررسي كرده است21.

مقام علمي هندسي سجزي

سجزي تأليفات مهمّي در هندسه درباره كره‏ها و مقاطع مخروطي دارد. وي مسأله تثليث زاويه را از طريق تقاطع يك دايره با هذلولي متساوي القطرين حل كرده و اين خود روشي نو در حلّ اين مسأله بود. سجزي اين روش را «هندسه ثابت» ناميد و اين اصطلاح را در مقابل «هندسه متحرك»22 بكار گرفت. «هندسه متحرك» در واقع روشي هندسي در حل مسايل هندسي است كه مستلزم لغزاندن خط كش حول نقطه‏اي ثابت است، چنان كه در حالتي خاص، نسبتي مفروض ميان اضلاع يا زواياي مورد نظر برقرار مي‏گردد. اين روش مستلزم ورود حركت به هندسه است و از آنجا كه حركت يك كميت فيزيكي است، رياضيدانان متعدد در پي كشف روشهايي ديگر بودند كه در اين ميان، سنجزي اين مسأله را با استفاده از مقاطع مخروطي حل كرد23.
سجزي رساله‏اي نيز در قضاياي شكل القطاع دارد كه ازاهميت و فايده زيادي در نجوم برخوردار است. تعدادي از كتب رياضي وي نيز شرح و تفصيل كتب و راه‏حل‏هاي قدما از جمله اقليدس و ارشميدس و آپولونيوس مي‏باشد و راه حلي در ترسيم هفت‏ضلعي منتظم با استفاده از مقاطع مخروطي ارائه كرده است24.
استاد ابوالقاسم قرباني در كتاب ارزشمند رياضيدانان دوره اسلامي فهرستي از آثار رياضي سجزي را مطابق با فهرست ارائه شده توسط سزگين در GAS عرضه مي‏نمايد، البته با پژوهشهاي جديد، تعداد ديگري از رسايل سجزي نيز شناسايي شده است. تازه‏ترين اطلاعات درباره چاپ رسايل سجزي به قرار زير است:
كتاب في تسهيل السبل الاستخراج الاشكال الهندسيه از جمله رسايلي است كه در فهرست مذكور نامي از آن برده نشده است. دكتر هوخندايك بر اساس متن چاپي فراهم آورده در پيوست دوم رسايل ابن سنان، ويرايش 1. س سعيدان، كويت 1983، ص 72 ـ 339 و با مقايسه نسخه خطي آن در لاهور، به انگلسي ترجمه و شرح كرده است و مهندس باقري آن را به فارسي ترجمه كرده است25.
تحول مهم ديگر در رابطه با آثار رياضي سجزي، نشر تصوير نسخه مجموعه رسايل هندسيه26 سجزي است كه توسط فواد سزگين و با مقدمه يان. پي‏هوخندايك در سال 2000 م صورت گرفته است. اين مجموعه حاوي 14 رساله از رسايل سجزي است كه در نسخه كتابخانه سليمانيه استانبول، مجموعه رشيد افندي، شماره 1191 موجود است. اين نسخه بدون تاريخ است امّا به نظر مي‏رسد كه حداقل چند قرن پس از وفات سجزي تحرير شده است.
قابل ذكر است كه از رسايل سجزي سه نسخه خطي مهم وجود دارد. 1 ـ نسخه خطي استانبول، مجموعه رشيد افندي شماره 1191 كه پيشتر ذكر آن رفت. اين مجموعه را با نماد I نشان مي‏دهيم 2 ـ نسخه كتابخانه ملي پاريس، مخزن آثار عربي شماره 2457. اين مجموعه كه بالغ بر 150 اثر در رياضي و نجوم از رياضيدانان و منجمين مختلف است، حاوي 5 اثر از سجزي نيز هست. بنا به اعتقاد اكثر محققين اين مجموعه نسخه خطي دستنويس سجزي است. اين نسخه را با نماد P نمايش مي‏دهيم. 3 ـ نسخه خطي دوبلين، چستربيتي، شماره 3625. اين مجموعه در اصل حاوي 37 اثر از سجزي بوده كه تعداد كمي از آنها حفظ شده است. دكتر هوخندايك در مقدمه‏اي كه بر چاپ مجموعه خطي كتابخانه سليمانيه استانبول آورده است، 37 اثر ذكر شده در نسخه دوبلين را فهرست كرده و نسخه‏هاي موجود در مجموعه دوبلين و مجموعه كتابخانه سليمانيه را مشخص نموده است. نسخه دوبلين را با نماد D نمايش مي‏دهيم.
ذيلاً فهرست آثار هندسي سجزي را منطبق با فهرست GAS [سزگين، 1974] و ترجمه‏اي كه استاد ابوالقاسم قرباني از آن ارائه كرده است [قرباني، 1375] را بيان مي‏كنيم و براي اختصار، تنها نشاني نسخه‏هاي خطي رسايلي را كه در سه مجموعه فوق‏الذكر موجودند با نمادهاي D و P, I نشان مي‏دهيم و نشاني ساير نسخ خطي را كامل مي‏آوريم.

پی نوشت ها :

1 ـ في مساحة الاكبر بالاكر (46 P )
2 ـ اجوبة عن مسائل سألها عنه بعض مهندسي شيراز(31 P ، b52 ـ a 35D ، b62 ـ a31I )
3 ـ رساله إلي ابي الحسين محمد بن عبدالجليل في خواص الشكل المجسّم الحادث من ادارة القطع الزائد و المكاني ( b65 ـ a66I ، 28P )
4 ـ كتاب في خواص المجسم الناقص و الزائد و المكاني ( b65 ـ b63I )
5 ـ رسالة في خواص القبة الزائدة و المكانية ( b68 ـ a 66I )
6 ـ رسالة في وصف القطوع المخروطيه، وپكه قسمتي از اين رساله را در سال 1874 به زبان فرانسوي ترجمه كرده است. (ليدن شماره 168 صص 22ـ 1)
7 ـ رسالة في قسمة الزاوية المستقيمة الخطين بثلثة اقسام متساويه. (ليدن شماره 168 صص 40 ـ 23)
8 ـ كتاب عمل المسبع في الدائرة و قسمة الزاوية المستقيمة الخطين بثلثة اقسام متساويه: كارل شوي اين رساله را بررسي كرده و طي مقاله‏اي به چاپ رسانده است (مجلّه ايزيس، جلد 8، 1926، صص 40 ـ 21). ( b83 ـ b80I ، قاهره، دارالكتب، شماره 41 صص a16 ـ b13 )
9 ـ رسالة في اخراج الخطوط في الدوائر الموضوع من النقط المعطاة. سديو27 صورت مسايل شرح شده در اين رساله را به زبان فرانسوي ترجمه و در سال 1838 چاپ كرده است. نسخه خطي آن در كتابخانه ملي پاريس به شماره 2458 موجود است.
10 ـ رسالة في كيفية تصورالخطين اللذين يقربان و لا يلتقيان.
11 ـ رسالة في استخراج خط مستقيم الي الخطين المستقيمين المفروضين. ( a31 ـ a30 D و b128 ـ b126I )
12 ـ رسالة في جواب مسئلة عن كتاب يوحنا بن يوسف من انقسام خط مستقيم به نصفين و تبيين خطاء يوحنا في ذالك. (10 P )
13 ـ رسالة إلي ابن علي نظيف بن يمن المتطبب في عمل مثلث حاد الزوايا من خطين مستقيمين مختلفين. (27 P )
14 ـ رسالة في تحصيل ايقاع النسب المؤلفه اثني عشرة في شكل القطّاع المسطّح بترجمة واحدة و كيفية الاصل الذي تتولد منه هذه الوجوه. ليدن، 168، صص 44 ـ 41.
15 ـ رساله في الشكل القطاع. اين رساله در سال 1948 م جزو الرسايل المتفرقه في الهيئة در حيدر آباد توسط انتشارات عثمانيه به چاپ رسيده است. (بانكيپور، 2468، صص b279 ـ b276 )
16 ـ تحصيل القوانين الهندسية المحدودة: سديو در سال 1838 م عنوان قضاياي آن را به فرانسوي ترجمه كرده است. يك نسخه خطي از آن در كتابخانه ملي پاريس به شماره 2458، صص 5 ـ 4 و نيز در ( b72 ـ 70 I ) موجود است.
17 ـ رساله في البرهان الهندسي (2060، صص a174 ـ b173 )
18 ـ رسالة في اخراج الخطوط من طوف القطور الدائرة إلي العمود الواقع علي خط القطر ( a66 ـ 64 D )
19 ـ خواص العمود في المثلث ( a67 ـ a66D ، b125 ـ b124I )
20 ـ المدخل إلي علم الهندسه ( b17 ـ b2D )
21 ـ رسالة في خواص مربع قطر الدائرة ( b31 ـ a31D ، b70 ـ a69I )
22 ـ رسالة في جواب مسايل الهندسه ( b60 ـ a53D و b123 ـ b110I )
23 ـ رسالة في مسائل المختارة ( b52 ـ a35D و b62 ـ a31I )
24 ـ رسالة في اخراج خط مستقيم إلي خط معطي من نقطة معطاة ( b64 ـ b61D و b79 ـ a75I )
25 ـ رسالة في معرفة الخطين المستقيم و المنحني (نيويورك، دانشگاه كلمبيا، 45)
26 ـ رسالة في صفة آلة تعرف بها الابعاد و عمل هذة الآلة (ليدن، 14، صص 226 ـ 223)
27 ـ تعليقات الهندسيه (دوبلين، چستربيتي، 3045، ص b89 ـ a74 )
28 ـ رسالة في كيفية تصور الخطين اللذين يقربان و لايلتقيان باخراجهما دائما الي ما لا نهاية، اللذين ذكرهما ابلونيوس الفاضل في المقالة الثانية من كتاب المخروطات: رشدي راشد سال 1987 م اين رساله را بررسي و تحليل كرده و به همراه ترجمه فرانسوي آن به چاپ رسانده است و مقاله‏اي پيرامون آن در كنفرانسي در مركز تاريخ علوم و فلسفه عرب ايراد نموده است و از چهار نسخه زير بهره گرفته است: (ليدن، 6/14 ـ دانشگاه كلمبيا، 12/45 ـ آستان قدس رضوي (مشهد)، 3/5521 ـ استانبول، رشيد افندي 7/1191)
29 ـ ثبت براهين بعض اشكال كتاب اقليدس في الاصول في الشكل الثاني من المقالة الاولي. (لندن، ، 1270، صص 100 ـ 87)
درباره بعضي شكل‏ها (قضاياي) بعضي از مقالات كتاب اصول اقليدس رساله‏هايكوچكي از سجزي در دست است كه اين رساله‏ها را مي‏توان در (استانبول، رشيدافندي، 1191، صص 106 ـ 84) يافت.
30 ـ استدراك و شكّ في الشكل الرابع عشر من المقالة الثانية عشرة من كتاب الاصول الاقليدس. ( a33 ـ a32D و a107 ـ b105I )
31 ـ رسالة في حلّ شك في الشكل الثالث و العشرين من كتاب الاصول. ( b34 ـ a33 D و b109 ـ a107I )
32 ـ رسالة في الجواب عن المسائل التي سُئل في حل الاشكال المأخوذة من كتاب المأخوذات الارشميدس. اين رساله مشتمل بر 15 مسأله هندسي است و سديو مقدمه و صورت مسايل آن را به زبان فرانسوي ترجمه كرده است.(پاريس، 2458، صص 9 ـ 5)
33 ـ برهان علي مسئلة من كتاب ارشميدس غير ما اورده هو. نسخه خطي اين رساله به شماره 6/1751 كتابخانه دانشگاه تهران موجود است.
34 ـ في عمل الاسطرلاب (سراي، احمد III ، 9/3342 ، ص 32)
35 ـ رسالة في خواص القطع الناقص. سجزي در كتاب تحصيل القوانين الهندسيه از اين رساله نام برده است.
در فهرست 37 تايي عرضه شده در سال 2000 توسط دكتر هوخندايك بر اساس عناوين موجود در اصل نسخه دوبلين، عناوين رساله‏هايي به چشم مي‏خورد كه در فهرست فوق ذكر نشده‏اند. عناوين مورد نظر عبارتند از:
36 ـ رسالة في أنّ الضلع غير مشارك للقطر المربع
37 ـ اصلاحه لاستخراج الموسّطين و قسمة الزاوية بثلاثة اقسام متساوية
38 ـ رسالته في جواب مسألة عددية و هي كيف نجد مربّعين مجموعها <كذا <مربّعا
39 ـ كتابه في تسهيل السبل الاستخراج الاشكال الهندسيه. از اين كتاب تنها يك نسخه در كتابخانه خصوصي نبي خان در لاهور پاكستان موجود است. اين كتاب توسط دكتر هوخندايك به انگليسي شرح و ترجمه شده و ترجمه فارسي آن توسط محمد باقري در 1375 چاپ شده است.
40 ـ كتابه في الدوائر المتماسه
41 ـ رسالته في استخراج عمل المثلث المتساوي الساقين علي خطّ مستقيم معطي بطريق كُلّي و بمصادرة كتاب أقليدس فقط دون الاشكال.
42 ـ كتابه في عمل البركار المخروطي بطريق الصناعي
43 ـ كتابه في المخروط و الكرة و الاسطوانه
44 ـ كتابه في خواص الشكل البيضي و العدسي
45 ـ رسالته الي ابي سهل ويجن بن رستم الكوهي في تبيين خواص القطع الناقص من قطوع الاسطوانه
46 ـ كتابه في اخراج الخطّين المستقيمين من نقطتين مفروضتين يحيطان بزاوية و اخراج ثلاثة خطوط من ثلاث نقط.
47 ـ برهان اشكال كتاب أبلوينوس في الدوائر المتماسّة، استخراجه.
48 ـ رسالته الي ابي عمر علي بن محمد بن اسحاق. أيّده اللّه في جواب مسألة طريقة من ضرب الكعبين من جهتي الهندسة والعدد.
49 ـ كتابه في انّ الاشكال كُلّها من الدائرة و الدائرة =... من الاشكال و افضلها و هي سبب الاشكال المسطحه

ادامه دارد ......
* ارسال مقاله توسط عضو محترم سایت با نام کاربری : sm1372