ابوسعيد سجزی رياضيدان و منجم ايران (2)

سجزي و فلسفه رياضي

امروزه غالبا رياضيدانان صرفا در شاخه‏اي خاص از رياضي تبحّر پيدا مي‏كنند و اطلاعات آنها در ديگر شاخه‏هاي رياضي از حدّ يك فراگير معمولي رياضي فراتر نمي‏رود. البته تعداد بسيار اندكي از رياضيدانان نيز هستند كه به مسايل فلسفي رياضي توجه مي‏كنند. مثلاً سؤال از وجود واقعي يا ذهني ذوات رياضي نظير اعداد ، سؤال از معني « بي نهايت » در حساب ديفرانسيل و انتگرال از اين دست است:
فلسفه رياضي مطالعه و بررسي مسايل هستي شناختي، معرفت شناختي و روش شناختي موضوعات رياضي و كاربرد آن.
اين مسايل خصوصا به واسطه توسعه حساب ديفرانسيل و انتگرال و بحران در مباني رياضي و به واسطه پارادوكس‏هاي نظريه مجموعه‏ها در اوايل قرن بيستم به طرز روز افزوني مورد توجه قرار گرفته است و رياضيدانان و فلاسفه را بر آن داشته تا روشها و پيش فرضهاي رياضيات را مورد بحث و بررسي قرار دهند.
در دوره اسلامي با دسته‏هاي مختلفي از فلاسفه و رياضيدانان مواجه هستيم. كساني نظير ابوعلي سينا و اخوان الصفا رياضي و طبيعيات را هم بخشي از طرح كلي حكمت نظري مي‏دانند و طرح و بحث آنان از رياضي و طبيعيات كاملاً در چارچوب ديدگاه كلي آنان و با همان مفاهيم صورت مي‏گيرد. از اين جهت بهتر است آنان را فيلسوف (يا به تعبير دقيق‏تر حكيم) بناميم. امّا عده‏اي ديگر بوده‏اند كه حكيم نبوده‏اند و طرح كلي فلسفي را دنبال نمي‏كرده‏اند، بلكه رياضيدان و «مهندس» بوده‏اند؛ به رياضيات، نجوم و فنون مربوطه اشتغال داشته‏اند بدون آنكه بخواهند لزوما در پي معنا و طرحي در وراي روابط ظاهري ميان ذوات هندسي يا جبري باشند. غالب رياضيدانان دوره اسلامي و حتّي اكثريت رياضيدانان برجسته اين دوره را مي‏توان جزء اين دسته دانست. امّا تعداد انگشت شماري از آنان به مسائل فلسفي روش‏شناسي رياضي توجه داشته‏اند كه سجزي از آن دسته است. سجزي از معدود رياضيداناني است كه به نكات فلسفي موضوعات مورد علاقه خود نيز توجه داشته است. رشدي راشد، در اين زمينه اظهار مي‏دارد:
احمد بن <محمد <بن عبدالجليل سجزي يكي از رياضيدانان مشهور پايان قرن دهم ميلادي است. او كه تنها به واسطه مقامات و مراتب رياضي خويش در نزد مورخان شناخته شده است، با اين حال نسبت به مسائل فلسفي كه تجربه خاص وي <رياضيات <در او بر مي‏انگيخت، بي‏تفاوت نبود. سجزي، علاوه بر رساله‏اي كه ما در اينجا بدان پرداخته‏ايم <رسالة في كيفية تصور الخطّين...>، مؤلف متني معتبر و بديع فلسفي در فلسفه رياضيات تحت عنوان رسالة في تسهيل السبل اللاستخراج الاشكال الهندسيه مي‏باشد... وانگهي كم نيست كه سجزي در طي تحريرات رياضي خويش به دامنه فلسفي يك نتيجه يا يك شيوه خاص توجه مي‏نمايد.28
كروزه نيز نظر مشابهي را ابراز مي‏دارد:
سجزي... يكي از رياضيداناني است كه در مورد حرفه تخصصي خويش ـ رياضيات ـ به تعمق وتفكر پرداخته و توانسته است متن‏هاي معتبري در فلسفه رياضيات به رشته تحرير درآورد.29
تاكنون دو متن با دامنه فلسفي از ميان رسائل سجزي شناسايي شده است والبته به دليل اينكه تحقيقات درباره سجزي هنوز در ابتداي راه است، در حال حاضر دقيقا نمي‏توان گفت كه حساسيت سجزي بر روي نكات فلسفي تا چه حدّ بوده است. همان طور كه گفته شد تاكنون در مورد دو متن از رسائل سجزي از اين لحاظ تحقيق شده است. مورد اول چاپ انتقادي و ترجمه اثر بديع و مهمّ سجزي رسالة في تسهيل السبل للاستخراج الاشكال الهندسيه، توسط دكتر هوخندايك و محمد باقري به انگليسي و فارسي در سال 1375 ش / 1996 م است. هوخندايك پژوهشگر نكته سنج معاصر تاريخ رياضيات در مقدمه‏اي كه بر اين كتاب نوشته است، تأكيد مي‏كند:
تا آنجا كه اطلاع داريم، اين متن تنها رساله هندسه‏داني از دوره اسلامي در شيوه‏هاي حل مسأله، <يعني روش در رياضي> به طور كلي است30.
مترجم انگليسي مقايسه‏اي ميان سجزي و جورج‏پوليا31، مؤلف كتابهاي مشهور چگونه مسأله را حل كنيم32 و خلاقيت رياضي33 و كتب ديگر در زمينه روشهاي حل مسأله و روش‏شناسي كلي رياضي انجام مي‏دهد و با مقابله قسمتهايي از متن سجزي بامتن پوليا، نكته سنجي و ظرافت فكري فلسفي سجزي را در روش‏شناسي رياضي آشكار مي‏كند.
رشدي راشد رساله ديگر سجزي قول احمد بن محمد بن عبدالجليل سجزي في كيفية تصور الخطين اللذين يقربان ولايلتقيان باخراجها دائما إلي ما لا نهاية را بررسي نموده و نكته سنجيهاي فلسفي او را استخراج كرده است در اين رساله، همانطور كه از عنوان آن نيز برمي‏آيد، سجزي به طور خاص به مفهوم فلسفي «بي‏نهايت» مي‏پردازد و بدين ترتيب حوزه عمل خود يعني رياضيات را با فلسفه و تفكر فلسفي پيوند مي‏دهد. رشدي راشد اين رساله را به همراه شرح و تعليق آن و نيز مقاله‏اي درباره با انديشه فلسفي سجزي و ابن ميمونه در رياضيات بر اساس همين رساله سجزي و رساله‏اي از ابن ميمونه را براي اولين بار به چاپ رسانده است. از اين رساله يك نسخه خطي در كتابخانه آستان قدس رضوي موجود است.
به عقيده رشدي راشد، سجزي در اين رساله به بيان مجدد قضيه آپولونيوس در كتاب مخروطات پرداخته و آن «را با زبان كمي تغيير داده شده فلسفه ارسطويي تبيين نموده است34». آپولونيوس در قضيه 14 كتاب دوم مخروطات قصد دارد ثابت كند كه مجانبها و هذلولي تا بي‏نهايت به هم نزديك مي‏شوند بدون اينكه به هم برسند.

سجزي و نجوم

بخش اعظم اشتهار سجزي در نجوم به اختراع اسطرالاب زورقي مربوط مي‏شود. سجزي در رصدهايي كه عبدالرحمان صوفي، منجم بزرگ در شيراز انجام داد، همكاري داشته است. «در بين رياضيدانان و منجمان دوره اسلامي، نخستين كسي كه عملاً عقيده به حركت وضعي كره زمين را بكار بست ابوسعيد سجزي بود، وي اسطرلاب زورقي را با اين فرض كه كره زمين متحرك و كرات سماوي به استثناي سيارات هفتگانه ثابت باشند، اخترع كرد35». ابوريحان بيروني در كتاب استيعاب الوجوه الممكنة في صنعة الاسطرلاب در تحسين و تمجيد از سجزي چنين آورده است:
از ابوسعيد سجزي اسطرلابي از نوع واحد بسيط ديدم كه از شمالي و جنوب مركب نبود و آن را اسطرلاب زورقي مي‏ناميد و او را به جهت اختراع آن تحسين بسيار كردم، چه اختراع آن متكي بر اصلي است قائم به ذات خود و مبني بر عقيده مردمي است كه زمين را متحرك دانسته و حركت يومي را به زمين نسبت مي‏دهند و نه به كره سماوي و بدون شك اين شبهه‏اي است كه تحليلش دشوار و رفع و ابطالش مشكل است. مهندسان و علماي هيأت كه اعتماد و استناد ايشان بر خطوط مساحيّه است، در نقض آن شبهه چيزي (گفتني) ندارند36.
عقيده سجزي به حركت وضعي كره زمين در نيمه دوم قرن چهارم هجري بيان شده است، يعني در روزگاري كه شاهد سيطره عقيده ثبوت و سكون زمين در نزد تمام علما و حكما بود، به اين ترتيب، نه در زمان وي و نه در قرنهاي پس از وي مورد قبول عموم قرار نگرفت. ابوعلي حسن بن علي مراكشي از علماي سده هفتم هجري ـ سه قرن پس از سجزي ـ در كتاب جامع المباني و الغايات في علم الميقات درباره فرض سجزي مبني بر متحرك بودن زمين و ساخت اسطرلاب زورقي بر پايه اين فرض مي‏نويسد:
«ابوريحان بيروني گفته است كه مخترع اين اسطرلاب ابوسعيد سجزي بوده و آن اسطرلاب مبني بر اين فرض است كه كره زمين متحرك و كره سماوي، به استثناي سيارات هفتگانه، ثابت است. بيروني گفته است كه اين شبهه‏اي است كه حل آن دشوار است و از او عجيب كه چگونه چيزي را دشوار دانسته كه فساد آن بي‏اندازه آشكار است و اين امري است كه ابوعلي بن سينا بطلان آن را در كتاب شفا و رازي بطلان آن را در كتاب ملّخص و بسياري از كتابهاي ديگرش بيان كرده است37
ملاحظه مي‏شود كه عقيده سجزي به حركت وضعي زمين تا چه اندازه در آن اعصار عجيب و غير منتظره بوده است كه حتّي ابوعلي مراكشي، ابوريحان بيروني را به دليل آنكه عدم بطلان اعتقاد و فرض سجزي را «دشوار» دانسته و او را محكوم نكرده است، ملامت مي‏كند و با وجود آنكه نسبت به سجزي سه قرن متأخرتر است، اما همچنان تحت سيطره عقيده رايج آن دوران كه البته بزرگاني همچون ابوعلي سينا و زكرياي رازي نيز بر آن عقيده بوده‏اند، قرار دارد و اين امر حكايت از نوآوري و خلاقيت ذهن و انديشه سجزي دارد.
مي‏دانيم كه امروزه نظريه كپرنيكي خورشيد مركزي يك نظريه‏پذيرفته شده و رايج است و اعتقاد به حركت وضعي زمين به عقيده‏اي رايج و جا افتاده در ميان عموم تبديل شده است. اهميت كار سجزي از آنجا مشخص مي‏گردد كه وي چند قرن قبل از كپرنيك اين عقيده را ابراز مي‏دارد و بر اساس آن اسطرلابي را اختراع مي‏كند. بدين ترتيب، وي در جنبه كاربردي بخشيدن به عقيده‏اش موفق بوده، لازم است توجه كنيم كه در آن زمان نظريه بطلميوس زمين مركزي نظريه‏اي رايج، پذيرفته شده و غير قابل خدشه تلقي مي‏شد و طبيعي است كه نظر سجزي بسيار غير معمول جلوه گر شود چنانكه از سوي جزم انديشان عقيده‏اي «فاسد» و «باطل» واز سوي منصفان «شبهه» خوانده شود، البته سجزي چنان با قوّت اين انديشه را عرضه كرده و بدان جنبه كاربردي بخشيده است كه به قول ابوريحان «مهندسان و علماي هيأت» در نقض آن شبهه چيزي (گفتني) ندارند.. و اگر نقض اين اعتقاد و تحليل اين شهبه امكان‏پذير باشد موكول به رأي فلاسفه طبيعي‏دان است»38
سجزي داراي تأليفات ارزشمندي در زمينه‏هاي نجوم، احكام نجومي و آلات نجومي است. رسايل وي در اين زمينه بسيار مفصل‏تر از كتب رياضي اوست. سزگين فهرست برخي از اين آثار او را در جلد ششم GAS آورده است كه به شرح زير است:
1 ـ كتاب تركيب الافلاك. نسخه‏ها: لاله لي 2707؛ 371؛ بياضه 4/4627 ( a92 ـ b80 ) ؛ ليدن 1/2451 (26 ـ 1)؛ تهران، مجلس 174؛ مشهد، آستان قدس 7503؛ موزه لنينگراد 3/3692 (26 ـ 13)
2 ـ رسالة في كيفية صنعة آلات النجوميه. نسخه: سراي، احمد III ، 3342 ـ( b129 ـ a123 )
3 ـ في كيفية صنعة جميع الاسطرلابات. نسخه: سراي، احمد III ، 3342 (b153 ـ b129 )
4 ـ رسالة إلي ابي محمد عبداللّه ابن علي الحاسب عن العمل بالاسطرلاب المسرطا نسخه: مشهد، آستان قدس 5286.
5 ـ رسالة الاسطرلاب. شيراز، كتابخانه ملي (نشريه V ، 251 )
6 ـ كتاب العمل بالصفيحة الآفاتيه. نسخه: دمشق، ظاهريه 9255
7 ـ رساله في سمت القبله. نسخه: تهران، دانشگاه تهران 5469
8 ـ رساله في شكل القطاع. نسخه: سراي، احمد III ، 3342
9 ـ كتاب الاسطرلاب الزورقي
10 ـ كتاب في قوانين مزاجاة الاسطرلاب الشمالي مع الجنوبي
11 ـ رساله في عمل الاسطرلاب

سجزي و تنجيم

خانم دكتر سمپلونيوس اظهار مي‏دارد كه حوزه اساسي فعاليت علمي سجزي تنجيم (احكام نجوم) است. سجزي با آثار و منابع پيشين در اين زمينه آشنايي گسترده‏اي داشته است و در آثار تأليفي وي علاوه بر شرح و بسط نظر پشيان، نظرات انتقادي خودش را نيز ملاحظه مي‏كنيم39.
سجزي رسائل متعددي در نجيم دارد كه متعددتر و مفصل‏تر از آثار نجومي وي است. فهرست اين آثار مطابق فهرست ارائه شده توسط سزگين در جلد هفتم GAS عبارت است از:
1 ـ كتاب المدخل إلي علم احكام النجوم. نسخه‏ها: حميديه 837 ( a16 ـ b1 )؛ رئيس الكُتّاب 1/570 ( a15 ـ b1 ) اِسات 1/1998 ( a14 ـ b1 )؛ پاريس 6686 (18 ـ 2)؛ كتابخانه بريتانيا، 1346 (17 ـ 3)، دوبلين، چستر بيتي 4079؛ تهران، كتابخانه ملي 1/1634 (19 ـ 1)؛ مشهد 1/6350 (27ـ1).
2 ـ تحصيل القوانين للاستنباط الاحكام. نسخه‏ها: حميديه 2/837 ( a18 ـ a16 )؛ رئيس الكُتاب 2/570 ( a17 ـ a15 )؛ اِسات 2/1998 ( a16 ـ b14 )؛ پاريس 6224 (30 ـ 29)؛ و 6686 (22 ـ 18)؛ كتابخانه بريتانيا، ـــ، 2/7490 (208 ـ 205)؛ و 2/1346 (19 ـ 17)؛ دوبلين، چستربيتي 4079؛ تهران، كتابخانه ملي 2/1634 (21 ـ 19)؛ تهران، كتابخانه مجلس 174 ( b12 ـ a11 )؛ آستان قدس 2/6350 (35 ـ 27).
3 ـ منتخب كتاب المواليد (لأبي مشعر)
4 ـ كتاب الزائرجات في الهيلاج و الكدخداه نسخه‏ها: حميديه 3/837 ( a22 ـ 19)، رئيس الكتاب 4/570 ( a28 ـ b25 ) اِسات 4/1998 ( a26 ـ b23 )؛ پاريس 6686 (31 ـ 23)؛ كتابخانه بريتانيا، 4/1346 (30 ـ 27)؛ دوبلين، چستربيتي 4079؛ تهران، كتابخانه ملي 3/1634 (24 ـ 21)؛ تهران، كتابخانه مجلس 172 ( b15 ـ b12 )؛ مشهد: آستان قدس 3/6350 (42 ـ 35).
5 ـ جوامع كتاب تحويل سني المواليد (لأبي مشعر)
6 ـ كتاب المزاجات الكواكب في اجتماعها و افتراقها في مواصفها من الفلك. نسخه‏ها: حميديه 6/837 ( a75 ـ 63) و 5/570 ( b58 ـ b28 )؛ اِسات 5/1998 ( b53 ـ b26 )؛ پاريس 6686 (75 ـ 63)؛ كتابخانه بريتانيا 6/1346 (70 ـ 58)؛ دوبلين، چستربيتي 4079، تهران: كتابخانه مجلس 174 ( a56 ـ a55 )؛ و 1508؛ و 6399 (553 ـ 522)؛ مشهد: آستان قدس 7/6350 (138 ـ 60).
7 ـ كتاب الاسعار. نسخه‏ها: حميديه 7/837 ( a77 ـ b75 )؛ رئيس الكتاب 7/570 ( b70 ـ a69 )؛ اِسات 7/1998 ( a68 ـ b66 )؛ پاريس 6686؛ كتابخانه بريتانيا 10/7409 (211 ـ 208) چستر بيتي 4079؛ تهران. كتابخانه ملي 2/1147؛ 6/1634؛ تهران، كتابخانه مجلس 174 ( a57 ـ a56 )؛ مشهد: آستان قدس 7/6350 (168 ـ 164) قاهره: دارالكتب 79(2 ـ 1).
8 ـ كتاب الاختيارات. نسخه‏ها: حميديه 8/837 ( a85 ـ b77 )؛ رئيس الكتاب 8/570 ( b78 ـ a71 )؛ اِسات 8/1998 ( a76 ـ b68 )؛ اَيا صوفيه 3/2672 ( a63 ـ a55 )؛ پاريس 6686 (84 ـ 77)؛ كتابخانه بريتانيا 8/1346 (81 ـ 72)؛ دوبلين، چستر بيتي 4079؛ تهران، ملي 7/1634؛ تهران، مجلس 174 ( a64 ـ a57 )؛ مشهد: آستان قدس 8/6350 (185 ـ 168)؛ قاهره: دارالكتب 79 (10 ـ 3).
9 ـ منتخب من كتاب الألوف (لابي مشعر)
10 ـ كتاب المعاني في احكام النجوم. نسخه‏ها: حميديه 10/837 (116 ـ 97)؛ رئيس الكتاب 10/570 ( b114 ـ a82 )؛ اِسات 10/1998 ( a108 ـ b88 )؛ پاريس 6686 (119 ـ b95 )؛ كتابخانه بريتانيا 10/1346 (113 ـ 92)؛ دوبلين: چستربيتي 4079؛ و 10/4512 ( b174 ـ a174 )؛ تهران، ملي 9/1634؛ تهران، مجلس 174 ( a85 ـ a75 )؛ و 6399 (444 ـ 429) مشهد 10/6350 (257 ـ 214)؛ قاهره دارالكتب 79 (40 ـ 21)؛ تونس: ملي 3/08910 ( a101 ـ a78 ).
11 ـ كتاب الدلايل في احكام النجوم. نسخه‏ها: حميديه 11/837 ( a132 ـ 117)؛ رئيس الكتاب 11/570 ( b130 ـ b114 ) اِسات 1998 ( a121 ـ a109 )؛ پاريس 6686؛ كتابخانه بريتانيا 8/7490 (205 ـ 186)؛ و 11/1346 (128 ـ 113)؛ دوبلين، چستربيتي 4079، و 11/4512 ( a183 ـ b174 )؛ تهران، مجلس 174 ( a108 ـ a85 ) و 1/2723 (48 ـ 1)؛ و 1/6361 (65 ـ 2)؛ تهران، دانشگاه 482(153 ـ 112)؛ تهران، ملي 1634؛ مشهد: آستان قدس 11/6350 (291 ـ 257)؛ قاهره: دارالكتب 79 (54 ـ 40).
12 ـ كتاب المعرفة فتح الابواب. نسخه‏ها: رئيس الكتاب 12/570 ( a133 ـ b130 )؛ اسات 12/1998 ( a123 ـ a121 ) پاريس 6686 (139 ـ 136) دوبلين، چستربيتي 4079؛ و 12/4512 ( a184 ـ b136 )، قاهره: دارالكتب 79 (58 ـ 56)؛ تهران، مجلس 2/2723 (55 ـ 48) و 2/6361 (74 ـ 65)، مشهد: آستان قدس 12/6350 (295 ـ 291).
13 ـ كتاب حلول الكواكب البروج الاثني عشر. نسخه‏ها: حميديه 12/837 ( a140 ـ b132 )؛ رئيس الكتاب 13/570 ( b142 ـ a133 )، اِسات 13/1998 ( b129 ـ a123 )؛ پاريس 6686 (162 ـ 139)؛ كتابخانه بريتانيا 13/1346 (140 ـ 131) دوبلين: چستربيتي 4079؛ و 4512( a185 ـ a184 )؛ قاهره: دارالكتب 79 (65 ـ 58).
14 ـ كتاب زرتشت في صور درجاة الفلك
15 ـ معرفة اوقات الطلسمات علي قول القدما. نسخه‏ها: قاهره: دارالكتب 79 (79 ـ 77)؛ كتابخانه بريتانيا 15/1346 (155 ـ 153).
16 ـ كتاب الامطار
17 ـ كتاب القرانات و التحاويل سنيّ العالم. نسخه‏ها: 14 آبچنيتن، نورعثمانيه 1/2795 ( a65 ـ 1)؛ پاريس 2581 (65 ـ 1).
18 ـ كتاب المسائل في اسرار علم النجوم. از آن در كتاب الدلايل في احكام النجوم نسخه حميديه،ُ ص 185 ياد شده است.
19 ـ كتاب الاوقات. از آن در كتاب القرانات، نسخه نور عثمانيه 2795، صص b3 و b11 ياد شده است.
جامع شاهي مجموعه‏اي از آثار سجزي در تنجيم است كه نسخه‏اي از آن در كتابخانه ملك موجود است. ويليام تامسون40 به نسخه‏اي از آن به شماره 766 در موزه بريتانيا، ص 527 اشاره مي‏كند41.
لازم به ذكر است كه بيروني در استيعاب خود علاوه بر اسطرلاب زورقي از دو نوع اسطرلاب ديگر ياد مي‏كند كه به وسيله سجزي به شكلهاي ماهي و شقايق دريايي ساخته شده‏اند. در حال حاضر دكتر لورچ42 به تحقيق درباره رساله پر اهميتي از سجزي درباره اسطرلاب مشغول است ولي هنوز نتايج تحقيقات خود را منتشر نكرده است.

نتيجه

چنانكه از رسايل سجزي كه تاكنون به دست ما رسيده است و اقوالي كه از ديگر علماي بزرگ هم عصر وي در اختيار داريم، و نيز از طريق پژوهشهايي كه به تناسب، پژوهشگران در مورد متون سجزي به انجام رسانده‏اند، حقايق روشني درباره شخصيت علمي سجزي آشكار شده است. با توجه به اينكه پژوهش درباره سجزي همچنان ادامه دارد انتظار مي‏رود در آينده‏اي نزديك اطلاعات بيشتري در اين زمينه فراهم گردد.
با معرفي و تحليل و بررسي برخي از كارهاي انجام شده، تا آنجا كه اين تحقيق مختصر به ما امكان داده است، نشان داده‏ايم كه سجزي در هر سه حوزه كاري خود يعني رياضيات، فلسفه رياضي و نجوم نوآوري داشته و سهمي درخور در توسعه مرزهاي دانش بشري ايفاء نموده است.
در رياضيات، سجزي توسيع دهنده «هندسه جبري» عرضه شده در كتاب دوم اصول اقليدس به هندسه سه بعدي است. وي به اعتقاد اكثر پژوهشگراني كه در زمينه جبر هندسي او تحقيق كرده‏اند وي مبدع هندسه چهار بعدي است. سجزي براي نخستين بار از روش هندسه ثابت براي تثليث زاويه بهره گرفت.
سجزي در نجوم مخترع اسطرلاب زورقي، بر مبناي فرض حركت وضعي زمين، است كه در نوع خود و در عصر او بي‏نظير است و درواقع قرنها قبل از كپرنيك عقيده حركت وضعي زمين را اساس ساخت اسطرلاب خويش قرار داده است.
وي در فلسفه رياضي تنها نويسنده در شيوه‏هاي حل مسأله، در ميان رياضيدانان دوره اسلامي است و برخلاف عادت مرسوم رياضيدانان عصر خويش، به همراه تعداد انگشت شماري از رياضيدانان مسلمان مثل ابن‏سنان، سلف وي و ابن هيثم، خلف خود، به مسائل فلسفي دخيل در موضوعات رياضي توجه داشته است.
در خاتمه جا دارد اظهار اميدواري كنيم كه با فعاليت پوياي پژوهشكده‏ها و مؤسسات پژوهشي تاريخ علم ايران و نيز با حمايت مسؤولين بومي، خصوصا دانشگاه زابل، باب جديدي در تحقيق و پژوهش درباره سجزي، رياضيدان شهير ايراني قرن چهارم گشوده گردد. ولولا فضلُ اللّه عليكم و رحمة ما زكي مِنكم مِن احدٍ ابدا.

پی نوشت ها :

* عضو هيأت علمي دانشگاه زابل.
1 ـ سجزي، 1375، مقدمه، صفحه هفت.
2 ـ قرباني، 1375، ص 253.
3 - YVONN E Old-Syamplonius
4 - Hogcndijk
5 ـ براي اطلاعات بيشتر درباره قضيه شكل القطاع و «قضيه سينوسها در مثلث كروي»، «قضيه سينوسها در مثلث سطح و شكل منحني رجوع شود به [قرباني، 1374، صص 224 ـ 204]
6 ـ قرباني، 1375، ص 118.
7 ـ سجزي، 1375، مقدمه ص هفت.
8 ـ كوزه، 1999، ص 131
9 ـ سجزي، 1375، مقدمه ص شش.
10 - Rozenfel'd
11 - Sofarov
12 - Slavalin
13 ـ روز نفلد...، 1985، به نقل از هوخندايك، 2000، ص 1.
14 ـ قرباني، 1375، ص 252.
15 - P.Crozet
16 - CRNS
17 ـ كروزه، 1993، صص 286 ـ 251.
18 ـ سمپلونيوس، DSB ، ص 431.
19 ـ سجزي، 1375، مقدمه ص شش.
20 ـ رئيس مركز ملي تحقيقات علمي فرانسه ( CRNS ).
21 ـ اين مقاله ابتدا در سال 1986 در كنفرانس در مركز تاريخ علم و فلسفه عربي در فرانسه ارائه شده است.
22 ـ براي اطلاعات بيشتر راجع به تثليث زاويه و هندسه متحرك رجوع شود به [قرباني 1374، صص 306 ـ 289 و صص 6 ـ 24].
23 ـ براي اطلاعات بيشتر پيرامون تثليث زاويه و هندسه متحرك رجوع شود به [قرباني، 1374، صص 306 ـ 289] و [قرباني، 1370، صص 6 ـ 24].
24 ـ هوخندايك، 1984، صص 221 ـ 218 و انبوبا، ص 266.
25 ـ كتاب احمد بن محمد بن عبدالجليل سجزي في... الهندسه، ترجمه فارسي از محمد باقري، ترجمه انگليسي ازيان. پي. هوخندايك، فاطمي، 1375.
26 ـ سجزي، مجموعه رسائل الهندسيه، چاپ از فؤاد سزگين با مقدمه يان. پي. هوخندايك، فرانكفورت، آلمان 2000 ميلادي.
27 - A.Sedillot .
28 ـ رشدي راشد، 1986، ص 8 ـ 267.
29 ـ كروزه، 1999، ص 132.
30 ـ سجزي، 1375، مقدمه ص شش.
31 - G. Polya .
32 و 33 ـ هر دو كتاب فوق به فارسي ترجمه شده است ـ اولي توسط زنده ياد احمد آرام، (انتشارات كيهان، 1366) و دومي توسط استاد پرويز شهرياري، (انتشارات فاطمي 1366).
34 ـ رشدي راشد، 1978، ص 268.
35 ـ قرباني، 1375، ص 252.
36 ـ بيروني در استيعاب به نقل از قرباني، 1375، ص 252.
37 ـ مراكش، به نقل از قرباني، ص 253. تأكيد از نگارنده است.
38 ـ ابوريحان بيروني در استيعاب، به نقل از قرباني، 1375، صص 3 ـ 252.
39 ـ سمپلونيوسن، 1980، ص 221.
40 - Willoam Thomson .
41 - Lorch .
41 ـ تامسون، 1930، ص 48.

منابع:
1 ـ سجزي، ابوسعيد، رساله سجزي در روش‏هاي حل مسائل هندسي، ترجمه انگليسي از يان. پي. هوخندايك، مترجم فارسي محمد باقري، تهران، انتشارات فاطمي 1375.
2 ـ قرباني، ابوالقاسم، تحقيقي در آثار رياضي ابوريحان بيروني، تهران، مركز نشر دانشگاهي 1374
3 ـ قرباني، ابوالقاسم، زندگينامه رياضيدانان دوره اسلامي، تهران، مركز نشردانشگاهي 1375
4 - Anboba. A. "Construction de l'heftagoon regulier par las Arabes au 4e Siecle de l'hegire, Revue de l'Histoire des sciences Arabes, VOl 2 , 1978 .
5 - Crozet, P. "L'Idee de dimension chez Al-Sijzi", Arabic sciences and Philosophy 3, combridge university Press, 1998
6 - Crozet,P. A Propos des figures dans Les manuscrits arabs de geometric: L'exemple de sigIzi, in yusuf Ibish, ed. Editiwg Islamic manuscripts on Science, London, 1999
7 - Roshed. R. "AL sijzi et Maimonoide; Commentaire mathematique et philosophique de la proposition 11 - 14 des Conique de App.lonius" Arch . Internat. Hist. Sci. 37(1987), No 119
8 - Samplonius, y. , "Al-sijzi" in Dictionary of Scientific Biography, 15 vds, New york: Charls Scribnes Sons, 1970-78
9 - Sezgin, F. Geschichte des Arabischen Schrifitums, Band V: Mathe matik Bis Ca. 430 H., Leiden, Brill 1974 .
10 - Sezgin, F., Geschichte des Arabischen Schrifthums, Band V11: Astrologie - meteorologie und verwondtes, Bis ca. 430H. Leiden Brill 1979 .
11 - Sezgin, F, Collection of Geometrical works by Al-sijzt, introduction by J.P. Hogendijk, Publications of the Institute for the History of Arabic Islamic Sciences, series c.vol. 64, Francfurt, Germany 2000 .
12 - Hogendijk, J.P. "Greek and arabic construetions of the regular heptagon" Archive for the history of exact science, 30 , 1984
13 - Hogendijk, J.P. "review of rosenfeld's" the geometric Algebra of as -sigzi" (Russian), mathsci Net Mathematical Reviews on the web, Ams 2000 .
* ارسال مقاله توسط عضو محترم سایت با نام کاربری : sm1372