کار از دیدگاه کارشناسان عبارت از استفادهای است که انسان از نیروهای مادی و معنوی خود در راه تولید ثروت یا ایجاد خدمات میکند[1] و فرهنگ کار مجموعه رفتارهای درونی شده مطلوب[2] و ارزش ها و هنجارهایی که اعضای یک گروه از آن پیروی می کنند و کالاهای مادی تولید می کنند.[3] از آنجایی که فرهنگ هر چیزی در درجه اول مبتنی بر بنیادی ترین نرم افزار هویت بخش و هدایت گر کنش ها و رفتارهای انسانی هست و در مرحله بعد همراه با ایدئولوژی یا نظام بایدها و نبایدهایی است که منبعث از آن جهان بینی و ارزش هاست[4] و در نهایت به هنجارها و الگوهای رفتاری بـرآمده از ارزش ها ختم می شود که به این سه مرحله با تمرکز به فرهنگ کار در سیره و روایات اهلبیت علیهم السلام اشاره می شود.
مبانی و بنیادهای نظری فرهنگ کار در سیره اهل بیت (علیهم السلام)
در سیره اهل بیت علیهم السلام به دست آوردن روزی حلال، بهترین و برترین عبادت است. چنانکه پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: عبادت و بندگی ده جزء دارد و نه جزء آن به دست آوردن روزی حلال است.[5] طلب روزی حلال انسان را در دینش یاری مِی رساند.[6] و برترین کارها، کاری است که برای خدا باشد.[7]
همچنین معتقدند که در قیامت آتش با دستان کارگر تماس پیدا نمی کند. [13] و کار نیکو مایه شرافت و بزرگی و پاداش نزد خداوند[14] و شعار مومن[15] و تنبلی و بی حوصله بودن کلید هر بدی هست. [16]
آن ها تلاش گری و کار را جهت عمل به تکلیف انجام می دهند نه از این بابت که به رازقیت خداوند شک داشته باشند [17] و کار کردن برای کسب درآمد یک وظیفه ی الهی است[18] و روزی ضمانت شده مبادا انسان را از کار واجبی باز دارد.[19] زیرا آنچه قسمت از روزی هر کس باشد می رسد و آنچه قسمت نباشد دست یافتنی نیست.[20]
ائمه علیهم السلام با یک نگاه جامع به تقسیم اوقات شبانه روز به چهار بخش توصیه بنیادی دارند و می فرمایند؛ ساعتی برای مناجات با خدا، و ساعتی برای امر زندگی؛ و ساعتی برای همنشینی با برادران و معتمدانی که عیب های شما را به شما بشناسانند و در باطن به شما اخلاص داشته باشند؛ : و ساعتی برای پرداختن به لذت هایی که حرام نباشد.[21] همچنین شیوه استفاده از سرمایه های مادی در بنیادهای نظری فرهنگ کار به اندازه ای حائز اهمیت است که در حدیثی امام صادق علیه السلام بقای اسلام و مسلمین را متوقف بر مدیریت صحیح اموال و بودن آن را در دست کسانی که این مدیریت را بدانند می داند. [22]
مبانی زمینه ای فرهنگ کار در سیره اهل بیت علیهم السلام
مبانی زمینه ای فرهنگ کار عبارت از بایدها و نبایدهایی که در زمینه تحقق و فرهنگ سازی فرهنگ کار نقش اساسی و تعیین کننده ای دارد.پیامبر (صلی الله علیه و آله) در رابطه با مبانی زمینه ای فرهنگ کار و تمهید کسب و کار مطلوب، استواری کارها را شرط می داند. و می فرماید: برترین کارها، استوارترین آنهاست.[27] و خداوند تعالی دوست دارد که هرگاه فردی از شما کاری کند، آن را محکم و بی عیب انجام دهد.[28] شایسته سالاری و علاقه به کار نیز از زمره ی مبانی زمینه ای است چنانکه می فرماید: همه ی شما کار و کوشش نمایید، ولی متوجه باشید که هر کس برای کاری که آفریده شده لایق تر است و آن را به سهولت و آسانی انجام می دهد.[29]
و بنا به فرمایش امام صادق (علیه السلام) انتخاب شغل و کسب و کار بر اساس قابلیت و شایسته سالاری و علاقه می بایست صورت گیرد چنانکه می فرماید: روزی بعضی مردم در تجارت و روزی برخی در شمشیر و روزی پاره ای دیگر در زبانشان است. [30]
همچنین امام علی (علیه السلام) در زمینه تمهیدات اساسی برای کسب و کار مطلوب می فرماید: ای جماعت بازرگانان، پیش از شروع سب و کار از خداوند خیر و نیکی طلبید و با آسانگیری در معامله از خداوند برکت جویید، به خریدار نزدیک شوید، به زیور بردباری آراسته شوید، از قسم خوردن بپرهیزید، از دروغ گفتن دوری کنید، از ستم کردن و اجحاف بترسید، با مظلومان به انصاف و عدالت رفتار کنید و پیرامون ربا نگردید و پیمانه و ترازو را کامل کنید و چیزی از حق مردم فرو نگذارید و روی زمین در گرداب فساد و تبهکاری فرو مروید.[31]
در فرمایش دیگر به یکی از اصحاب می فرماید: هرگاه کاری کردی، از روی آگاهی و خردمندی انجامش ده و از اینکه کاری را بدون اندیشه و آگاهی انجام دهی بپرهیز، زیرا خداوند جل جلاله می فرماید: و مانند آن زنی مباشید که رشته ای را محکم تافته بود پنبه کرد.[32] همچنین به تقوای الهی و نظم در کارها سفارش می فرمایند.[33]
رفتارهای اقتصادی اهلبیت(علیهم السلام)
رفتارهای اقتصادی اهلبیت در عرصه ی اقتصادی که بر اساس مبانی بنیادی و زمینه ای فرهنگ کار شکل گرفته است موارد بی شماری را شامل می شود که به طور مختصر به چند مورد اشاره می گردد.از جمله رفتارهای اقتصادی پیامبر اشتغال به شغل چوپانی است. [34] همچنین امام صادق(علیه السلام) به نقل از پدر بزرگوارش امام باقر (علیه السلام) نقل می کنند که: «پیامبر اعظم(ص)، یکی از راه های عمومی را که آب، آن را خراب کرده بود، با چیدن سنگ تعمیر کرد. [35] آنچنان استوار و محکم کار را انجام داده است که انسان ها و چهارپایان تا این لحظه از آن استفاده می کنند».
در مورد رفتارها و فعالیت های اقتصادی امام علی (علیه السلام) باید گفت که وجود موقوفات فراوان حضرت نشان از کار و تلاش فراوان اقتصادی حضرت در مدینه و اطرافش هست[36] که فعالیت و کار اقتصادی آن ها را ایجاد کرده است.
در نقل رفتار اقتصادی امام صادق (علیه السلام) ابو عمرو شیبانی نقل می کند؛ حضرت را دیدم که در دستش بیلی بود و ازاری ضخیم بر تن داشت و در بوستان خود کار می کرد و عرق از پشت او سرازیر بود. عرض کردم: فدایت شوم! اجازه بدهید من به جای شما کار کنم. فرمود: من دوست دارم که مرد برای تأمین معیشت خود در گرمای آفتاب اذیّت شود.[37]
پی‌نوشت:
[1] . توسلی، 1357، ص 9
[2] اسمیت و نوبل، 2004، ص 95 به نقل از؛ کرامت الله اکبری، بررسی عوامل موثر بر فرهنگ کار، پژوهشنامه علوم انسانی، ص 182
[3] گیدنز، آنتونی، 1373، جامعه شناسی، ترجمه ی منوچهر صبوری، تهران، نشر نی، ص 36
[4] . شرف الدین، 1393: 28
[5] . مجلسی، 1363، ج 74:27 و حر عاملی ، 1384هـ : 197
[6] . مجلسی، 1403، ج 68، 138
[7] . محمدی ری شهری، 1367، ج 9، ص 4064،ش 14314
[8] . فروع کافی جلد 5 صفحه ی 89
[9] . محمدی ری شهری، 1367، ج11، ص5177، ش17627
[10] . محمدی ری شهری، 1367، ج 5،ص 2178،ش 7551
[11] . صدوق، 1404، ج3، ص191
[12] . آرام، 1380، ج 5، ص 588
[13] . ابن اثیر، 1415، ج 2، ص269- فرید، 1367، ج3، ص 21
[14] . تمیمی آمدی، 1366، ص153
[15] . تمیمی آمدی، 1366، ص151
[16] . مجلسی، 1403، ج 57، ص187
[17] . الکافی ج 5 ، ص 77
[18] . مجلسی، 1363، ج 103، 17
[19] . حرانی، 1404، ص 489، نیز: محمدی ری شهری، 1367، ج 5، ص 2044، ش 7161
[20] . محمدی ری شهری، 1367، ج5، ص2044، ش7130
[21] . حرانی، 1404، ص 302
[22] . حر عاملی، 1384 هـ ، ج 11، 521
[23] . محمدی ری شهری، 1367، ج3، ص 1124، ش3660
[24] . همان، ش 3661
[25] . مجلسی، 1363، ج 73، 365
[26] . کلینی، 1378، ج 5، 161
[27] . محمدی ری شهری، 1367، ج 9،ص 4064، ش14312
[28] . پاینده، 1383، 305
[29] . فرید، 1367، ج 3، ص 1
[30] . کلینی، 1365، ج5، ص305
[31] . صدوق، 1400، بیروت، 497
[32] . آرام، 1380، ج1، ص200
[33] . فیض الاسلام، 1368، ص977
[34] . میزان الاعتدال ،ج3 :293
[35] . حلیه الابرار ،ج1 :329
[36] احمدعلی یوسفی، سیره اقتصادی امام علی (ع)، مجله مطالعات تفسیری – 1389، شماره 3 .
[37] . کافی: ج5، ص77 ، وسائل الشیعة : ج 12، ص 24
