رويکردهاي مذهبي در تاريخ معاصر ايران به زن (3)
نويسنده: مهدي مهريزي
رويکرد کلامي - اجتماعي (از دهه ي چهل به بعد)
- دفاع از هويت انساني زن و برابري وي با مرد بر پايه ي قرآن و برهان و عرفان؛
- اعتقاد به تفاوت هاي زنان و مردان در عرصه ي رواني و جسمي و تدبيري؛
- تبيين کلامي تفاوت هاي فقهي و حقوقي ميان زنان و مردان؛
- دفاع از جواز مشارکت اجتماعي زنان و تأکيد بر رجحان آن.
اينک پس از اين گزارش مختصر، بحث درباره ي اين طرز تفکر را با گزارش نسبتا تفصيلي اهم آثار و ديدگاه ها و روش و منهج آنان ادامه مي دهيم:
1. آثار علامه طباطبايي (1281-1361 ش). علامه طباطبايي در تفسير گرانقدر الميزان جلدهاي دوم و چهارم به پاره اي از مباحث مربوط به زنان پرداخته است. تفسير الميزان در فاصله ي سال ها 1375 - 1393 ق تحرير و چاپ شده است. (1) علامه در جلد دوم، ص 260 - 278 با عنوان المرأه في الاسلام [زن در اسلام] نخست گزارشي از وضعيت زن در امت هاي غير متمدن و سپس تمدن هاي پيش از اسلام ارائه مي کند، همچنين وضعيت زن را در ميان عرب ها و دوره ي جاهليت گزارش مي کند و چنين نتيجه مي گيرد که در تمامي امت ها:
- زن را انساني در سطح حيوان يا انساني ناتوان مي دانستند.
- زن را از ابزار مورد نياز مردان مانند مسکن و برده و اسير در اختيار او مي دانستند.
- او را از تمامي حقوق محروم مي کردند.
- زن را در استخدام مرد مي دانستند.
پس از اين گزارش زن را در اسلام بررسي مي کند و مي گويد: از نظر اسلام زن انساني است مانند مرد که در جوهره ي انساني با او مشترک است و برتري جز به تقوا نيست (ص 269). گر چه در جاي ديگر تصريح مي کند که متوسط زنان از متوسط مردان در کمالات عقب ترند و آن را مستند به تفاوت هاي فيزيکي و عاطفي و عقلاني مي داند (ص 275).
در عرصه ي اجتماع نيز زن و مرد برابرند با اين تفاوت که زن مانند کشتزار است که بقاي نوع انساني به او بسته است و زن وجودي لطف و عاطفي دارد (ص 271). در ناحيه ي احکام و حقوق، زنان و مردان برابرند جز در مسأله ي حکمراني، قضاوت، جهاد، ارث، حجاب و پوشش، تمکين جنسي نسبت به شوهر (ص 272). در پايان به مبناي اين اختلاف خقوقي مي پردازد که فطرت زن و مرد آن را اقتضا مي کند (ص 273).
در جلد چهارم عمدتا به تبيين کلامي چند مبحث فقهي و حقوقي پرداخته است. در ص 178 - 198 به مسأله ي ازدواج و چند همسري و فلسفه ي آن در اسلام مي پردازد. در ص 212 - 233 تفاوت زن و مرد را در ارث به بحث مي گذارد. در ص 346 - 347 از مسأله ي قواميت مردان بر زنان سخن مي گويد.
2. حقوق زن در اسلام و جهان، نوشته ي يحيي نوري. چاپ اول اين کتاب در شهريور 1340 به انجام مي رسد. از آن پس چند نوبت ديگر تجديد چاپ مي شود. در اين کتاب نويسنده ضمن دفاع از مقام زن در اسلام (ص 49 - 58) نخست به تفاوت هاي جسمي و روحي زن و مرد مي پردازد (ص 66 - 80)، آن گاه به مسأله ي اختلافات حقوقي و تکاليف اين دو رو مي کند. وي نخست تلاش مي کند دايره ي اختلافات را محدود سازد و حتي برخي اقوال غير مشهور را نقل مي کند مانند جواز مرجعيت زنان براي تقليد (ص 82)، جواز امامت زنان براي زنان در نماز (ص 84) و در موارد اختلاف به بيان فلسفه و حکمت آن مي پردازد و به ويژه در مواردي به صورت مسبوط اين فلسفه و حکمت ها را بازگو مي کند، مانند حق طلاق مرد (ص 217 - 255) و تعدد زوجات (ص 174 - 916) و ازدواج موقت (ص 197 - 219).
نويسنده در چاپ سوم 1343 ش مقدمه اي مبسوط در هفتاد صفحه برکتاب اضافه مي کند.
3. آثار استاد شهيد مرتضي مطهري (1395 - 1358 ش). علامه مطهري در دهه ي پنجاه، اين تفکر را در جامعه ي ايران عمومي مي کند. به گمان نگارنده استاد مطهري بهترين مقرر ديدگاه هاي علامه ي طباطبايي است، البته از ابداعات و ابتکارات ايشان هم در اين زمينه نبايد گذشت. استاد مطهري در سال هاي 45 - 1346 سلسله مقالاتي را در مجله ي زن روز به چاپ مي رساند با عنوان زن در حقوق اسلامي که بعدها در سال 1353 با عنوان نظام حقوق زن در اسلام منتشر مي شود. (2)
همچنين در سال 1348 کتاب مسأله ي حجاب را به چاپ مي رساند (3) و نيز در سال 1349 نقدها بر مسأله ي حجاب را پاسخ مي دهد که پس از انقلاب به چاپ مي رسد. اين اثر به جهت ديدگاه هاي ناقد در بخش قبل معرفي شد.
استاد مطهري در کتاب نظام حقوق زن در اسلام از هويت انساني زن با تکيه بر آيات قرآن بحث مي کند و مانند علامه طباطبايي آن را به اثبات مي رساند (ص 139 - 174)، البته از تفاوت هاي زن و مرد در سه عرصه ي جسمي و رواني و احساسات ديگر نيز سخن مي گويد و آن را باور دارد و مبناي تفاوت احکام مي داند (ص 197 - 222) و در ادامه به تبيين کلامي مسأله ي مهر و نفقه (ص 222 - 274) و مسأله ي ارث (ص 275 - 360) و حق طلاق (ص 287 - 360) و تعدد زوجات (ص 361 - 455) مي پردازد. البته در لا به لاي از مسأله ي اسلام و مقتضيات زمان و چگونگي انطباق احکام اسلامي با تحولات زمانه نيز بحث کرده است (ص 101 - 137).
در کتاب مسأله ي حجاب نخست به تبيين کلامي تفاوت حجاب زن و مرد پرداخته و تحلل هاي رقيب را نقادي مي کند و آن گاه با بررسي فقهي و اجتهادي از لزوم نداشتن پوشش صورت زنان و دو دست تا مچ بحث مي کند. در کتاب پاسخ هاي استاد نيز عمدتا تأکيد بر ديدگاه هايي است که در مسأله ي حجاب يا نظام حقوق زن بدان پرداخته و از پاره اي ديدگاه ها رفع ابهام مي کند. (4)
4. آثار دکتر علي شريعتي (1312 - 1386 ش). دکتر علي شريعتي در دهه ي شصت در چند نوشته و سخنراني به مسأله ي زن پرداخته و در اين آثار از هويت انساني زن از نگاه اسلام و وجود الگوهاي برتري چون حضرت فاطمه (س) و زينب (س) سخن مي گويد. آنچه از وي در اين زمينه جاي مانده عبارت است:
- فاطمه فاطمه است، تحرير و تکميل سخنراني 1350/6/26 در حسينه ي ارشاد؛
- انتظار عصر حاضر از زن مسلمان، تحرير سخنراني در 1351/4/4 در حسينيه ي ارشاد؛
- سمينار زن، سخنان وي در ايام فاطميه سال 22 و 23 و 24 تيرماه 1351؛
- حجاب، گفتگويي در سال 1355؛
(اين چهار مبحث، در جلد 21 از مجموعه آثار با عنوان زن منتشر شده است. البته کتاب فاطمه فاطمه است نيز به صورت مستقل بارها به چاپ رسيده است).
- زن در چشم و دل محمد (ص) (اين نوشته در کتاب حريت و حقوق زن در اسلام که حاوي چند مقاله از چند نويسنده است در آبان 1357 از سوي نشر ميلاد به چاپ رسيده است).
شريعتي چنان که در بخشي از اين نوشته هايش اشاره مي کند مي خواهد الگويي براي اکثر زنان جامعه ارائه کند که نمي خواهد زير بار فرهنگ تحميلي غرب يا فرهنگ کهن سنتي و جاهلي باشند. (5)
5. امام خميني ( 1281 - 1368 ش). از امام خميني اثر و نوشته اي مستقل در باب زن بر جاي نمانده است، آنچه از ايشان در دست است مجموعه اي از سخنراني ها و مصاحبه ها و نامه ها يا قطعه هايي در برخي آثار چون کشف الاسرار است که در دو دوره ي تاريخي خلق شده اند، يکي پيش از انقلاب اسلامي و ديگري در دوران انقلاب اسلامي يعني از سال 1357 تا هنگام ارتحال 1368.
اين مجموعه را مؤسسه ي تنظيم و نشر آثار امام خميني در دفتر هشتم از مجموعه ي تبيان با عنوان جايگاه زن در انديشه ي امام خميني گرد آورده و در سال 1374 به چاپ رسانده است. البته بخشي از اين مجموعه پيش از اين با عنوان هاي ديگري چون سيماي زن در کلام امام خميني به چاپ رسيده است.
آنچه از مجموعه ي اين گفته ها و نوشته ها بر مي آيد اين است که امام خميني علاوه بر تأکيد بر هويت انساني زن و برابري وي با مرد در کمالات انساني تلاش مي کند موانع مشارکت اجتماعي زنان را از سر راه بردارد او را در عرصه هاي اجتماعي - سياسي و علمي فعال و با نشاط گرداند و البته اين همه با تأکيد بر نقش مادري و حفظ خانواده به عنوان بنياد اساسي جامعه صورت مي گيرد. در باب تجزيه و تحليل ديدگاه هاي حضرت امام مقالات و کتاب ها و پايان نامه ها و چند همايش نيز برگزار شده است. (6)
6. آيت الله جوادي آملي. ايشان در سال 69 - 8631 درسي را براي محصلان جامعه الزهرا (س) در قم القا فرمود و در آن پاره اي از مسائل مربوط به زن را تجزيه و تحليل کرد.
اين مجموعه سخنراني ها با عنوان زن در آينه ي جمال و جلال الهي پس از تحرير و بازنويسي در سال 1369 به چاپ رسيد.
ايشان را مانند استاد مطهري بايد ادامه ي انديشه هاي علامه طباطبايي به شمار آورد، گر چه استاد جوادي آملي در بحث هويت انساني زن مسأله را گامي به جلوتر برد و فراتر از قرآن به فلسفه و عرفان نيز استناد مي کند تا هويت انساني زن را در پرتو اين دو دانش و صاحبان اين علوم نيز آشکار سازد، چنان که در بحث تبيين کلامي تفاوت هاي فقهي و حقوقي مواردي را بيشتر از آنچه در کلام علامه طباطبايي و شهيد مطهري طرح شده بود مورد بررسي قرار مي دهد و اين موارد عبارتند از: سن بلوغ دختران (352-355)، مرجعيت زنان (ص 381 - 383)، وجوب قضاي نماز و روزه ي پدر بر پسر (ص 41 - 411)، پيامبري زنان (ص 231)، قضاوت زن (ص 383)، شهادت زنان (ص 346 - 347)، تفاوت ديه (ص 401 - 404)، تفاوت ارث (ص 404).
البته بايد از برخي آراي جديدي که ايشان در اين کتاب عرضه داشته اند نيز ياد کرد: مرجعيت زنان را براي زنان روا مي دانند (ص 376)؛ نبوت انبائي زنان را مي پذيرد و تنها نبوت شريعي را مختص مردان مي داند (ص 231)؛ امامت زنان را براي زنان جايز مي شمرد (ص 376)؛ قضاي نماز و روزه ي مادر را بر پسر بزرگ تر واجب مي داند (ص 411).
در پايان اين بحث بايد از کتابي ديگر نيز ياد کرد که همين طرز تفکر را دنبال کرده و پيش از همه اين آثار منتشر شده است، البته مباحث ديني را در مطاوي بحث گنجانده و از آن دفاع کرده است.
حقوق زن در اسلام و اروپا، نوشته ي حسن صدر، اين کتاب در سال 1319 ش منتشر شده و در سال 1327 انتشارات فراهاني آن را تجديد چاپ مي کند. نويسنده بخش عمده ي کتاب را به بررسي هاي تاريخي در فرهنگ و سرزمين هاي غير اسلامي و نيز بررسي هاي حقوق ساير کشورها اختصاص داده و در لا به لا به ديدگاه هاي اسلام مي پردازد و از آن دفاع مي کند. وي در باب شخصيت زن معتقد است در اين زمينه دو ديدگاه رايج است: يکي ضعف و ناتواني زنان را امري ذاتي مي داند و ديگري آن را امري تاريخي و فرهنگي دانسته که بر زن تحميل شده است (ص 262 - 263). لکن نويسنده معتقد است هر دو رأي بر خطايند، چرا که بايد گفت زن و مرد بايد چنين باشند و نبايد پنداشت که يکي قوي و ديگري ضعيف است تا دنبال ريشه و منشأ آن باشيم، مي نويسد:
ساختمان جسمي و عقلي، مادي و معنوي اين دو طبقه و مأموريت و وظيفه و خصايت آنها در گيتي به کلي با يکديگر متفاوت و متخالف است. زن با خاصيت هاي مخصوص و براي منظور و مقصود خاصي ساخته شده، مرد براي وظيفه ي ديگري و به طرز و طور ديگري آفريده شده است (ص 264 - 265).
همچنين وي معتقد است خداوند حوا را از پهلوي آدم ساخت (ص 73)، لکن معتقد است زن در خانواده عامل مؤثري به شمار مي رود و بلکه مي تواند در اغلب شئون اجتماعي با مرد تشريک سعي کند (ص 72)، چنان که معتقد است زنان بايد مورد تعليم و تربيت قرار گيرند و گر نه عقل و شعوري که خداوند مثل مرد به او داده عبث و بيهوده است (ص 72). وي همچنين جواز طلاق در اسلام و اختيار داراي مرد را تبيين کرده و حکمت آن را بازگو مي کند (ص 231 و 238) و از تعدد زوجات (ص 202 - 207) و نيز قانون ارث (ص 260) در اسلام دفاع کرده است.
در پايان مي توان آرا و ديدگاه هاي اين رويکرد را چنين تلخيص کرد: اعتقاد به هويت انساني برابر زن و مرد؛ اعتقاد به تفاوت هاي زن و مرد در برخي حوزه ها چون تفاوت هاي جسمي و رواني و احساسات [به تعبير ديگر اين گروه دايره ي تفاوت ها را کمتر از رويکرد نخست مي دانند]؛ اعتقاد به جواز و بلکه رجحان مشارکت اجتماعي زنان؛ تبيين کلامي تفاوت هاي حقوقي زن و مرد.
منهج و روش اين رويکرد
پي نوشت :
1. دائره المعارف تشيع، ج 4، ص 576.
2. نظام حقوق زن در اسلام، ص 26 - 29؛ مجموعه آثار، ج 19، ص 37 -40.
3. فهرست کتاب هاي چاپي فارسي، ج 4، ص 4728.
4. جهت آشنايي بيشتر با ديدگاه هاي استاد مطهري در مسأله ي زن بنگريد: مهدي مهريزي، زن و فرهنگ ديني، ص 149- 157.
5. مجموعه آثار، ج 21، ص 4.
6. بنگريد: مجموعه مقالات کنگره ي بين المللي جايگاه و نقش زن از ديدگاه امام خميني، 2 جلد، مهر ماه 1378؛ سيد ضياء مرتضوي، امام خميني و الگوهاي دين شناختي در مسائل زنان، دفتر تبليغات اسلامي، قم، 1318؛ ويژه نامه ي پيام زن، ش 91؛ فاطمه صفوي، مدل اجتماعي جايگاه و نقش زن مسلمان در جامعه ي اسلامي بر اساس ديدگاه امام خميني، پايان نامه ي کارشناسي ارشد، دانشکده ي علوم اجتماعي دانشگاه تهران، 1369 - 1370.
/س
