شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر القرآن الحکیم، معروف به تفسیر خفاجیمؤلف: محمد عبدالمنعم الخفاجی
تولد: ۱۳۳۴ق/۱۹۹۵ م
وفات: ۱۴۲۷ ق/۲۰۰۶م
مذهب: سنی شافعی
زبان: عربی
مشخصات نشر: قاهره، دارالعهد الجدید، چاپ اول، بی تاریخ، قطع وزیری.
معرفی مفسر و تفسیر
خفاجی، از نویسندگان پرکار، روشنفکر و ادیب و قرآن پژوه معاصر کشور مصر است وی هر چند متخصص در ادبیات عرب و آثار و تألیفات او گواه بر آن است، اما در زمینه مختلف مباحث اجتماعی، تاریخ اسلام و فنون مختلف کتاب تألیف کرده است. و عمر 91 ساله خود را وقف شناسایی و شناساندن ادبیات و شعر عرب نمود. تحصیلات خفاجی در جامعة الازهر و اشتغال وی در کشورهای مختلف سعودی، لیبی و مصر اسیوط بوده است. او در سال ۱۹۱۵م در تلبانة مرکز المنصورة، کشور مصر تولد یافت. زندگی علمی او در مکتب خانه روستا آغاز شد. در آنجا اصول خواندن و نوشتن و ریاضیات را فرا گرفت.تحصیلات خود را در المنصورة به پایان برد و در سال ۱۹۳۶ میلادی (۱۳۱۵) به دانشکده زبان عربی در دانشگاه الأزهر رفت. در سال ۱۹۴۵ میلادی دکترای خود را از دانشگاه الأزهر گرفت، او به عنوان استاد و رئیس دانشکده لغت عربی دانشگاه الأزهر برگزیده شد و عضو مجلس جامعة الأزهر تعیین گردید، همچنین وی به عضویت مجلس الأعلى فنون وآداب، برگزیده شد (۱۹۴۸م) و در مجالس تخصصی ملی و منطقه ای برگزیده شده و برخی از جمعیت های فرهنگی مانند ادارة اتحاد الکتاب، و فرهنگستان و رئیس مجلس إدارة رابطة الأدب الحدیث عضویت داشت. از آنجا که ادیب و شاعر بود، دارای دیوان های گوناگون شعری مانند: نعم من الخلد ۱۹۷۴ - أشواق الحیاة ۱۹۷۸ - صلوات على الضفاف ۱۹۸۰ م داشت. خفاجی از نویسندگان پرکار جهان عرب و کشور مصر و دارای بیش از پنجاه کتاب در حوزه های نقد ادبی، تاریخی، و فرهنگی از قبیل: قصة الأدب فی الأندلس - قصة الأدب فی الحجاز - قصة الأدب فی المهجر - قصة الأدب فی مصر - ابن المعتز - مصادر المکتبة الأدبیة - التراث الأدبی فی التصوف الإسلامی، الصوفی المتجدد - دراسات فی الشعر المعاصر - أصول النقد - الأصالة والتجدید فی روائع الشعر العربی - الفکر النقدی والأدبی فی القرن الرابع الهجری - الحیاة الأدبیة فی مصر فی العصر المملوکی و العثمانی الإسلام وحضارة المستقبل تفسیر القرآن الکریم فی در سیزده جزء است.
موسوعة ألفاظ القرآن الکریم. همچنین او در کار گروهی تفسیری که وزارة الأوقاف و المجلس الأعلى للشئون الإسلامیة مصر در سال ۱۹۶۹م تألیف کرد مشارکت جست و یکی از مؤلفان آن بود. در فراهم کردن تفسیر القرآن الکریم که مجمع البحوث الإسلامیة الأزهر در سال ۱۹۷۶م ارائه داد، نقش مهمی داشت. تصحیح و آماده سازی برخی از کتاب های قرآنی پیشینیان مانند إعجاز القرآن باقلانی، دلائل الإعجاز و أسرار البلاغة عبدالقاهر جرجانی، سر الفصاحة ابن سنان خفاجی را به عهده گرفت و در شرح زندگی خود کتابی با عنوان «مواکب الحیاة» در سال ۱۹۸۱م نوشت. و در نهایت صبح روز چهارشنبه ۸ صفر ۱۴۲۷ق (۸ مارس ۲۰۰۶م/ ۱۸ اسفند ۱۳۸۵) در ارض فیصل در استان جیزه چشم بر جهان بست.
تفسیر وی، هر چند به اتمام نرسید، اما همین مقدار از تفسیر او جنبه اجتماعی و تربیتی و کاملا نشان از وسعت فکر و تلاش ادبی او دارد و در راستای پاسخگویی به نیازهای انسان معاصر نگاشته شده است، بدین جهت به نیازهای روحی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه اسلامی می پردازد و در این زمینه، آیات قرآنی را با توجه به تحولات و مشکلات جهان اسلام تفسیر می کند.
وی در مقدمه تفسیر خود، تصریح می کند که من نمی خواهم تفسیری بر تفسیرها بیافزایم و در همان راهی که دیگر مفسران، در توضیح معانی کلمات و بحث های ادبی پیموده اند، گام بردارم، بلکه هدف من، ارائه پیام قرآن متناسب با نیازهای فکر و پاسخ گویی به سئوالات انسان معاصر و ارائه جواب به اشکالات آنهاست. بر این اساس، می توان گفت تفسیر وی، متأثر از تحولات عصر و نمونه ای روشن از تفسیر عصری و پاسخگویی به شبهات و یا طرح برخی آرای علمی است.
مفسر، مقدمه ای در ازدامن در تفسیر پی افکنده و بحث های تازه ای در قالب علوم قرآنی و مقدمات تفسیر طرح کرده است. برخی از این موضوعات عبارتند از: تأثیر قرآن در زبان و ادبیات عرب، رأی جدید در آغاز سوره های قرآن، روش شناخت قرآن و بحثی در اعجاز ادبی و بحث های گوناگون دیگر.
روش مفسر در شروع مباحث تفسیری چنان است که در آغاز، بحثی درباره فضای کلی سوره و موضعات اساسی آن دارد، سپس به تبیین پیام آیه می پردازد و آنجا که نیاز نباشد، تنها به نقل اقوال مفسرین پیشین، مانند: طبری، زمخشری و رازی بسنده می کند.
از آنجا که این تفسیر با توجه به علاقه و مطالعات مفسر گرایش ادبی دارد، در میان بحث های کلاسیک ادبی، به علم بلاغت، بیش از سایر دانش ها تکیه می کند، اما روش او جنبه تحلیلی و توصیفی دارد و از نظر شیوه ارائه، بسیار جذاب و خواندنی است و از بحث های کسل کننده و به دور از اهداف هدایتی قرآن، خالی است.
از نکات برجسته تفسیر، اهتمام در نقل وقایع و حوادث مرتبط به آیه و سیر رشد ملت ها و چگونگی پدید آمدن گرایش های فکری و فرهنگی اقوام پیشین و تحلیل آنها به مناسبت آیه است. وی در نقل مباحث کلامی، از تعصب های مذهبی به دور است و در مباحث اعتقادی، تا آن جا که فضای فکری او اجازه می دهد با روحیه باز و با آزاداندیشی به نقد عقاید اشاعره و سلیقه می پردازد؛ بدون آنکه بخواهد کسی را مؤاخذه کند و یا در زمینه عقیده ای، جنجال به وجود آورد.
آن چه از این تفسیر به دست ما رسیده ۱۳ مجلد تا سوره نحل است، اما بنابر آنچه در مقدمه تفسیر آمده تمام کتاب نگارش یافته هر چند بیش از آن نشر نیافته است.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 420-417
