شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر شیخ هود بن محکم الهواری به نام تفسیر کتاب الله العزیزمؤلف: شیخ هودبن محکم الهواری
وفات: حدود ۲۸۰ق
مذهب: اباضی
زبان: عربی
تاریخ تألیف: قرن سوم
تعداد مجلدات: ۴ مجلد
مشخصات نشر: بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۰م، چاپ اول، تحلیل و تعلیق بلحاج بن سعید شریفی. قطع وزیری.
معرفی مفسر و تفسیر
شیخ هود بن محکم، از اهالی جنوب طرابلس لیبی و مناطق مرزی الجزائر و تونس و یکی از علمای اقدم اباضیه است. اباضیه یکی از فرقه های انشعابی خوارج است. آنان منسوب به «عبد الله بن اباض» (م ۸۴ ق) و در دامن خوارج و حروریه رشد کرده و از گروه هایی که در برابر حضرت علی (علیه السلام) ایستاده، و در جنگ نهروان شرکت کرده انشعاب یافته اند. اباضیه همانند شیعه امامت را از اصول می شمارند و تعطیل حکومت را جایز نمی دانند. در بخش عقاید، نزدیکی فراوانی به معتزله و شیعه دارند و از عدلیه به شمار می آیند. از مدرسه اباضیه تفسیرهای فراوانی به دست نیامده است. از پیشینیان این مذهب تفسیر عبدالرحمان بن رستم فارسی است که گفته شده نخستین تفسیر این مدرسه است که در عصر تابع تابعین به نگارش در آمده است. همچنین تفسیر یوسف بن ابراهیم وارجلانی که هیچ یک از این دو کتاب یافت نشده اند و تنها نام این دو تفسیر در کتاب ها باقی مانده است. از این دو تفسیر که بگذریم، تفسیر روایی هود بن محکم هواری به نام: «تفسیر کتاب الله العزیز» است. اما حجیم ترین تفسیر محمد بن یوسف اطفیش یسقنی جزائری است.تفسیر شیخ هود، در اواخر سال ۱۴۱۱ق به چاپ رسیده و پیش از آن مخطوط بوده است. ویژگی آن، مأثور بودنش است که متأثر از شرایط خاص آن دوره از تدوین تفسیر است. این تفسیر همانند تفاسیر آن عصر، بیانی و در شرح واژگان و نقل اقوال و روایات است و کمتر در آن بیان دیدگاه و تحلیل مباحث دیده میشود. از سوی دیگر، دیدگاه های کلامی اباضیه در آن به شکل کم رنگی بیان شده است. تفسیر موجز و به زبان عربی نگاشته شده است.
از طرف دیگر، چون در این دوره تلاش در جمع آوری احادیث تفسیری و غیر تفسیری بدون نقد و بررسی انجام می گرفته است، این تفسیر هرگونه خبری را گردآوری و از نقد و ارزیابی آن خودداری کرده است. حساسیتی نسبت به نقل اخبار اسرائیلی و ضعاف نداشته است. اصولا می توان گفت حساسیت به روایات اسرائیلی و راویان آن، از قرن هفتم به بعد ایجاد شده و پیش از آن نه تنها نقد روایات اسرائیلی جز در مکتب اهل بیت (علیهم السلام) سابقه نداشته بلکه راویانی چون کعب الأحبار و وهب ابن مغیره توثیق و تأیید و از موقعیت ممتازی در میان رجالیون برخوردار بوده اند. بنابراین، در این تفسیر چیزهایی نقل شده که بعدها درباره ضعف و ساختگی بودن آنها حساسیت ایجاد شده است؛ چنان که در دیگر تفاسیر روایی مانند: طبری، در المنثور و تفسیر منسوب به ابن عباس، این حساسیت وجود دارد و این تفسیر مورد نقد قرار گرفته است.
این تفسیر، در واقع گزیده تفسیر یحیى بن سلام بصری است، جز اینکه بخشی از آراء کلامی خود را در این تفسیر جای داده است. متأسفانه صفحاتی از مقدمه این کتاب از بین رفته است، اما آنچه باقی مانده، اشاره ای کوتاه به چند بحث علوم قرآنی، مانند: نخستین و آخرین سوره نازل شده بر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)، اختلاف قرائت، مسأله جمع و تدیون قرآن و همچنین بحث نهی از تفسیر به رأی است.
روش مفسر چنین است که در آغاز هر سوره، اطلاعات کلی مانند مکی و مدنی بودن و... را بیان می کند. سپس به مناسبت هر آیه، به تبیین معانی آیه با ذکر احادیث و مأثورات وارده می پردازد. طبعا در جاهایی که اثری در مجامع حدیثی نقل نشده، بحث بدون تفسیر مانده است.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 489-487
