شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر مشکینی تفسیر روانمؤلف: علی مشکینی
تولد: ۱۳۰۰ ش
وفات: ۸ مرداد ۱۳۸۶
مذهب: شیعه اثنی عشری
زبان: عربی
تعداد مجلدات:
مشخصات نشر: قم، دار الحدیث، ۱۳۹۲ش، چاپ جدید.
معرفی مفسر و تفسیر
آیت الله علی اکبر فیض، معروف به مشکینی در سال ۱۳۰۰ هجری شمسی در روستای آلنی از توابع شهر خیاو اردبیل، که بعدها نام آن به مشکین شهر تغییر یافت، در خانواده ای روحانی به دنیا آمد. هنگامی که همراه با پدر در نجف اشرف مقیم بود، به مکتب خانه رفت و سپس همراه پدر به وطن بازگشت و مقداری از مقدمات علوم دینی را نزد او فرا گرفت. با رحلت پدر، و به سفارش وی، برای تحصیل علوم دینی به شهرستان اردبیل سفر کرد و مقداری از صرف و نحو را در آنجا فرا گرفت. سپس برای ادامه تحصیلات علوم دینی به شهر قم رفت.مشکینی در قم شاگرد آیات عظام حجت کوه کمری، بروجردی و سید محمد محقق داماد بود. در سال ۱۳۳۷ش دویست طلبه و استاد حوزه در نامه ای به آیت الله بروجردی خواستار سازماندهی آموزشی در حوزه علمیه قم و اضافه شدن دروس دیگری همچون اخلاق به برنامه های تحصیلی طلاب شدند.
این نامه با دست خط مشکینی نوشته شده بود. در دهه ۱۳۴۰ش مشکینی از مؤسسین مدرسه حقانی شد و دروس اخلاق و مکاسب را در آنجا تدریس می کرد. وی در آن دوران رسائل و مکاسب شیخ مرتضی انصاری را خلاصه کرد و با سبک و سیاق متفاوت با سایر مدارس حوزه علمیه در اختیار طلاب آن مدرسه قرار داد. پس از مرگ آیت الله بروجردی، مشکینی به فعالیت های سیاسی و شبه سیاسی روی آورد که به ویژه پس از قیام پانزده خرداد و سخنرانی آیت الله خمینی به اوج خود رسید.
مشکینی پس از آن به همراه تعداد دیگری از استادان حوزه حلقه ای «یازده نفره» را شکل دادند که برای «اصلاح حوزه» فعالیت می کردند و دغدغه های سیاسی را در بحث های دینی و علمی خود مطرح می کردند. دیگر اعضای این حلقه، آیت الله حسینعلی منتظری، عبدالرحیم ربانی شیرازی، علی قدوسی، محمد خامنه ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، احمد آذری قمی، ابراهیم امینی، محمدتقی مصباح یزدی و مهدی حائری تهرانی بودند. مشکینی با وجود این که در درس آیت الله خمینی حاضر نمی شد از علاقه مندان او بود و یکی از دوازده نفری (آیات منتظری، نوری همدانی، فاضل لنکرانی، صالحی نجف آبادی، ربانی شیرازی، جنتی، خزعلی، امینی، شاه آبادی، صلواتی و انصاری شیرازی) بود که اعلامیه مرجعیت امام خمینی(رحمه الله) را در سال ۴۹ش پس از مرگ آیت الله محسن حکیم منتشر کردند.
وی در همین سال بر کتاب شهید جاوید صالحی نجف آبادی تقریظی نوشت که بعد از مدتی با اعتراضات شدیدی که به این کتاب شد، ناچار شد که به ظاهر تقریظ خود را پس بگیرد. شهید جاوید روایت متفاوتی از قیام حسین بن علی با تحلیلی تاریخی ارائه می داد. مشکینی به همراه آیت الله منتظری و بهشتی در تدوین قانون اراضی شهری در سال های ۶۰-۵۹ش نقش داشت. در این قانون که برای جلوگیری از بورس بازی زمین به صورت کالا و سوق سرمایه ها به بخش های تولیدی و زیربنایی» تنظیم شده بود، تمام زمین های موات شهری در اختیار دولت جمهوری اسلامی برای توزیع به کشاورزان قرار می گرفت. در مسئولیت های گوناگونی به ایفای نقش پرداخت که برخی از آنها به شرح زیر است: عضویت در خبرگان تدوین قانون اساسی؛ مسئولیت گزینش و اعزام قضات، ریاست مجلس خبرگان رهبری در هر سه دوره، امامت جمعه قم، عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ریاست شورای بازنگری قانون اساسی. در اواخر حیات به شکل خاصی شیوه گذشته خود را تغییر داده بود. وی در نماز جمعه ۲۲ خرداد ۸۳ مدعی شد که امام زمان نمایندگان مجلس هفتم را انتخاب کرده است.
مشکینی که به بیماری خونی مزمنی دچار بود، در بیمارستان بقیه الله بستری شد. سرانجام عصر روز دوشنبه ۸ مرداد ۱۳۸۶ درگذشت.
از مهم ترین آثار علمی او به اصطلاح الأصول، مصطلحات الفقه، الفقه الماثور دوره فقه به طرزی نوین، دروس فی الأخلاق یک دوره اخلاق عربی، ازدواج در اسلام، المنافع العامه شرح کتاب احیاالموات شرایع، مفتاح الجنان کتاب دعا تکمیل مصباح المنیر، المواعظ العددیه، واجب و حرام احکام الزامی دوره فقه، قصار الجمل احادیث کوتاه تحت عناوین لغوى دو جلد، ترجمه قرآن کریم به زبان فارسی، الهدى الى موضوعات نهج البلاغه، المبسوط (تفسیر سوره آل عمران).
جایگاه تألیف این تفسیر درس های مفسر است. ایشان از سال های دور در حوزه علمیه قم برای طلاب به تدریس تفسیر قرآن می پرداخت و یکی از کسانی است که فرهنگ تدریس تفسیر را در دوره معاصر نهادینه و شاگردان بسیار تربیت کرد و آثار گوناگونی در حوزه تفسیر ترتیبی، (مانند تفسیر مبسوط، تفسیر روان، تفسیر موضوعی «خلقت انسان» و ترجمه قرآن)، به نگارش در آورد.
آیت الله مشکینی و مباحث قرآنی
آیت الله مشکینی، در کنار بیش از بیست کتاب مختلف، به مباحث قرآنی و تفسیری پرداخته است. ایشان چهار اثر قرآنی دارد: تفسیر روان، تفسیر سوره آل عمران (تفسیر المبسوط)، تفسیر سوره صاد که بخشی از مسائل حکومتی هم در آن آمده است، «تفسیر سوره صاد» قبل از پیروزی انقلاب نوشته شده است و شاید «تفسیر سوره آل عمران» هم مربوط به همان زمان باشد. از متن «تفسیر سوره صاد» بر می آید که مخاطبان آن، عموم مردم و نیز طلاب و حوزویان این شهر بوده است. ایشان ماه رمضانی را قبل از انقلاب مهمان مردم شهر زنجان بودند و از این فرصت استفاده کردند و تفسیر سوره «صاد» را بیان داشتند. سپس یادداشت های آن جلسات، به صورت کتاب در آمده است.در این تفسیر، چون پیش از انقلاب بوده است، به مناسبت به بحث های روز اشاره کرده اند و گاهی با کم ترین ارتباط با آیه، آن چه بیانش را برای مردم لازم می دانستند، دور از توجه مأموران دولتی، در لباس تفسیر بیان کرده اند.
از سوی دیگر در موضوع قرآن کریم نیز، پس از تفسیر می توان به ترجمه قرآن ایشان اشاره کرد که در سال های آخر عمرشان تألیف شده، چنانکه تفسیر روان ایشان چنین بوده و متأسفانه «تفسیر روان» به پایان هم نرسید. در زمان حیاتشان، تا جزء هجده قرآن، در پنج جلد نوشته شد و به وسیله فاضل محترم حسین استاد ولی - که ویراستار ترجمه قرآن ایشان هم بودند - تصحیح و آماده انتشار شد. سپس با تصمیم بنیاد آیت الله مشکینی، مقرر شد ادامه تفسیر (با شیوه ای که در آغاز جلد ششم اشاره شده است) به وسیله آیت الله استادی نگارش و تکمیل مانند تفسیر جلالین به روش قبلی انجام شود.
از سوی دیگر بسیاری از آثار آیت الله مشکینی، در پاسخ به نیازهای حوزه و بعضا جامعه نگارش یافته است. مثل تلخیص رسائل و اصطلاحات الاصول. تفسیر و ترجمه قرآن که ساده سازی و فهم بیشتر قرآن را دارد. از این رو، ایشان برای این که خود بیشتر از قرآن بهره مند شود و به دیگران نیز فیض برساند، بخشی از فرصت های خود را به این کار اختصاص داد.
تفسیر «سوره آل عمران» با نام «تفسیر المبسوط»، تفسیری علمی - و آکادمیک است و به زبان عربی تألیف شده و به جز برخی مباحث آن کوتاه و فشرده و با ادبیات حوزوی مناسبت دارد. این تفسیر، حاصل تدریس مؤلف گرامی آن در جمع شاگردان و علاقه مندان از میان طلاب و نگارش است که در شهر مقدس قم، آغاز گردیده است و نخستین جلد آن، در سال ۱۳۹۹ ق به چاپ رسیده است. (1)
بخش نخست تفسیر روان را ترجمه آیات تشکیل می دهد، ترجمه ای که می تواند به طور مستقل چاپ شده و مورد توجه قرار گرفته و یکی از ترجمه های فارسی قرآن دوران معاصر محسوب گردد.
ترجمه، آوردن معانی برابر کلمات قرآن به زبان دیگر است. ولی حقیقت آنست که آوردن کلمات و جملاتی که گویای معانی بلند و بلیغ قرآن باشد، امری بسیار مشکل و دشوار است. بدین روی بیشتر ترجمه های موجود آمیخته با تفسیر است. زیرا چنین امکانی نیست که دقیقا معانی و مفاهیم سخنان خداوند را در محدوده واژگان معین در برابر قرآن و در قالب پیام قرآن قرار دهیم بدون آنکه کلماتی در توضیح آن نیفزاییم. این دشواری در باب ترجمه مثال ها، تشبیهات و مفاهیم اعتقادی افزون تر می گردد، بدین جهت در ترجمه آیت الله مشکینی ویژگی مهم این است که ترجمه، دارای روانی و روشن بودن مفاهیم و پیام آیه است که مفستر با افزودن برخی توضیحات، خلاصه دیدگاه خود را در تفسیر آیه و مجموع بحث ارائه می دهد و ضمایر و قیود کلام را مشخص می کند و در غالب و شکل بندی جملات عربی قرار نمی گیرد، بدین جهت این ترجمه از نظر شیوه ارزیابی ترجمه ها، قابل توجه است.
روش نگارش این تفسیر چنین است که پس از ذکر نام سوره و احیانا تعداد آیات و مدنی و مکی بودن سوره، آیه یا چند آیه هم موضوع و وابسته به یکدیگر را نگاشته، سپس زیر عنوان «خلاصه» ترجمانی از آیه را به ترتیب آیات بیان می کند. و آن گاه با عنوان: «شرح» آیات کریمه را تفسیر می کند.
در این بخش، رابطه آیه پیشین را با آیات پسین شرح داده و سپس آیه را به چند جمله مجزا از یکدیگر در آورده و هر یک از آن قسمت ها را از نظر قواعد ادبی صرف و نحو، بلاغت، و لغت مورد بحث قرار می دهد، آنگاه به تبیین و توضیح مفاد آیه می پردازد. اما ویژگی این تفسیر در گرایش به تفسیر اخلاقی و تربیتی است.
منظور از این روش، در گرایش تربیتی، تبیین موضوع و آوردن دلیل برای اثبات موضوعی اخلاقی و تربیتی و پاسخ به شبهات احتمالی است.
هدف این روش اثبات و روشن کردن موضوعی انسانی و تربیتی است. این موضوعات که به مناسبت تفسیر آیه مطرح می شود، گاه در قالب سئوال و شبهه ای بیان می گردد، و گاه برای توضیح موضوعی قرآنی. فاضل نراقی با استناد به آیه ۳۱ سوره نساء می گوید: شریعت حکم کرده که اجتناب از گناهان کبیره، کفاره گناهان صغیره است. اجتناب از کبیره، زمانی کفاره صغیره می شود که با اراده و قدرت آن را برای خدا ترک کند؛ نه آنکه قدرت بر آن نداشته باشد، یا از راه ترس مردم یا حفظ آبرو یا به جهت عدم شوق و رغبت، آن را انجام بدهد، چنین اجتنابی کفاره گناه صغیره نمی شود.(2)
آیت الله مشکینی در تفسیر آیه شریفه در توجه به خاطره بیان کرده است: «وَ قَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَأْتِینَا السَّاعَةُ قُلْ بَلَى وَ رَبِّی لَتَأْتِیَنَّکُمْ عَالِمِ الْغَیْبِ لَا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَ لَا فِی الْأَرْضِ وَ لَا أَصْغَرُ مِنْ ذَلِکَ وَ لَا أَکْبَرُ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ» (3). در ابتدا به این نکته توجه می دهد که منظور از علم خداوند به کارهای خوب و بد انسان چیست؟ علمی بر اساس آن خداوند به نیکان و بدکاران پاداش و کیفر می دهد، که می گوید این آیه در سیاق آیاتی چون این آیه است: «لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا مَا فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشَاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» (4).
اما مشکل این است که چگونه خداوند با علم خود به درون انسان و آنچه در ذهن می گذرد که بسا اختیاری هم نیست، کیفر می دهد که از ملکات نفسانی و خواطر شیطانی است؟ آیا ممکن نیست که گفته شود این آیات ناظر به اعمال انسان است و نه خواسته ها و نیت او؟
بنابراین، آیت الله مشکینی در تفسیر مبسوط کاملا به روش حوزوی و با استناد به اخبار و احادیث و نیز به روش استنادی و نقل ادله در شکل مدرسی آن است. چنانکه در این تفسیر در کنار این گرایش، پاسخ به شبهات و اشکالات و طرح مسائل کلامی هم دیده می شود. در تفسیر سوره «ص» در کنار گرایش اخلاقی، مسائل اجتماعی دیده می شود.
پی‌نوشت‌ها:
1- این اثر در تاریخ 1358/6/5، مطابق سوم رمضان ۱۳۹۹ ق در مطبعه علمیه قم چاپ و منتشر شده است.
2- نراقی، ملا احمد، معراج السعاده، تصحیح موسوی کلانتری دامغانی، تهران، ۱۳۷۸ش، ص 663
3- سوره سبأ، آیه 3
4- سوره بقرة، آیه ۲۸۴
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 523-518
