شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر المظهریمؤلف: قاضی محمد ثناء الله عثمانی مظهری
تولد: ۱۱۴۳ ق
وفات: 1225ق / 1819 م
مذهب: حنفى اشعرى
زبان: عربی
تاریخ تألیف: ۱۱۹۶-۱۲۱۲ق
تعداد مجلدات: ۱۰جلدات
مشخصات نشر: پاکستان، کویته، مکتبة حبیبیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق، قطع رحلی، به اهتمام احمدجان بستی.
معرفی مفسر و تفسیر
قاضی محمد ثناء الله مظهری، از دانشمندان قرن یازده و دوازده اقلیم هریانای هند است که تحصیلات خود را در زادگاه شروع کرد، سپس به دهلی رفت و در خدمت اساتیدی، چون شاه ولی الله دهلوی صاحب الفوزالکبیر و مترجم معروف فارسی، تلمذ کرد. در رشته های: حدیث، فقه، تفسیر، علوم عقلی و معارف سیر و سلوکی، صاحب فن گشت و در این باره تألیفاتی عرضه کرد. وی در طریقت مسلک احمدیه یکی از فرقه های صوفیه قرار گرفت، گرچه پیش از آن، طریق انتخابی خود را نقشبندی تعیین کرده بود.مظهری این تفسیر کامل را با هدف ارائه تفسیری شرح نگارانه و بیانی، نگاشته است. از این روی، به اعراب، لغت، وجوه تفسیری، قرائت و ذکر مأثورات توجه وافر دارد. با آنکه در اعتقاد، صوفی است، اما نمی توان نشانه ای از شیوه های تفاسیر تأویلی صوفیانه و یا روش سیر و سلوکی و ارشادی خاص در آن یافت.
منابع این تفسیر، بیشتر، اقوال مفسران صحابه و تابعین و مفسران نامدار اهل سنت همچون طبری، زمخشری، بیضاوی، ابن جوزی و بغوی و به همان سبک رایج است.
شیوه شروع تفسیر، همچون بسیاری از تفاسیر، با ذکر اسم سوره، محل نزول، عدد آیات و رکعات آن انجام می گیرد. سپس با آوردن آیه یا قسمتی از آن، به بیان لغت، صرف و نحو، اقوال نحویین و دانشمندان علم بلاغت و وجوه تفسیری می پردازد. روش کلی تفسیر، بیان معانی آیه و توضیح مباحث اعتقادی، تاریخی، اخلاقی و... است. در بحث های کلامی از عقاید کلامی اهل سنت دفاع میکند و به نقد دیگر عقاید، مانند شیعه و معتزله می پردازد.
مظهری در بیان احکام فقهی، روش تفصیل را برمی گزیند و تنها به تفسیر آیات الاحکام بسنده نمی کند، بلکه استدلال می کند، آراء دیگر مذاهب را نقد میکند و بر مذهب حنفی تأیید می آورد. روش مظهری در نقل اسرائیلیات، نقد و تضعیف آن اخبار است.
همان طور که اشاره شد، روش مفسر، بیان معانی ظاهری قرآن و احیانا اشاره برخی از نکات تأویلی است و از بحث های عرفا و صوفیه در این تفسیر، آن گونه که در دیگر تفاسیر اصحاب اشارات و عرفا مشاهده می شود، خبری نیست. این روش نشان میدهد که صوفیه، همواره دو نوع تفسیر در نظرشان بوده است: یکی تفاسیری که توضیح مفاد ظاهر آیه باشد، و بر وفق مذاق عموم باشد و یکی تأویل و تبیین معانی باطنی.
درباره روش عرفانی این دسته از مؤلفان، اجمالا در ذیل تفسیر رحمه من الرحمان فی تفسیر القرآن محیی الدین ابن عربی و تفسیر المحیط الاعظم سید حیدر آملی، اشاره خواهد شد که می توانید به آن بحث مراجعه کنید.
گفتنی است که عالمان مسلمان شبه قاره هند در بنیان آثار قرآنی و تفسیری نقش قابل توجهی ایفا کرده و به زبان عربی، فارسی، اردو و انگلیسی و برخی زبان های محلی مانند پشتو و افغانی، تفاسیر فراوانی به صورت کامل و ناقص نوشته اند. اما با اینکه در آن قاره هیچ گاه دولتی عرب زبان حاکم نبوده و لغت رسمی آنان مانند زبان فارسی نبوده است - به جز در دوره محمد بن القاسم ثقفی - با این همه آثار فراوانی به صورت کامل به عربی نگاشته اند، که از آن جمله می توان تفسیر محمد بن أحمد بن محمد الشریحی کجراتی: کاشف الحقائق و قاموس الدقائق. (که نسخه خطی آن در مکتبة مجمع الآسیوی الملکی) تفسیر سید محمد حسن گیسو دراز (متولد ۷۲۱ق، متوفای ۸۲۸ق). التفسیر الملتقط. نسخه خطی در مکتبة ناصریة لکنؤ، و کتابخانه ملی هند. تفسیر علاء الدین أحمد مهائمی شافعی، (۷۷۶ق، ۸۳۵ق). با عنوان تبصیر الرحمن و تیسیر المنان بعض ما یشیر إلى إعجاز القرآن. تفسیر القرآن حسن محمد - شیخ عبد الوهاب البخاری الأشی (۸۶۹ق، ۱۳۳ق). و التفسیر المحمدی شیخ مبارک بن میانجو کجراتی (۹۲۳ق، ۹۸۲ق). و شیخ مبارک بن خضر ناگوری (۹۱۱ق، ۱۰۰۱ ق) با عنوان منبع عیسون المعانی و مطلع شموس المثانی در پنج جلد بزرگ، ابوالفضل فیضی ناکوری (۹۵۴ق، ۱۰۰۴ق) در تفسیر سواطع الالهام، که به چاپ رسیده و در این کتاب معرفی شده است.
همچنین شیخ عیسی بن قاسم سندی أنوار الأسرار فی حقائق القرآن. شیخ معین الدین بن خاوند محمود کشمیری در زبدة التفاسیر و شیخ الإسلام بن القاضی عبد الوهاب کجراتی (م ۹ ۱۱۰ق) با عنوان: تفاسیر للقدماء المشاهیر و ملا على أصغر بن عبد الصمد قنوجی(م ۱۱۴۰ ق) در کتاب ثواقب التنزیل فی إنارة التأویل. و شیخ کلیم الله جهان آبادی (۱۱۴۰ ق) در تفسیر قرآن القرآن بالبیان؛ و امیر عبدالله محمد بن على أصغر قنوجی در تفسیری موجز (موجود در کتابخانه کاکوری) و تفسیر قاضی ثناء الله مظهری (م ۱۲۲۵ ق) و شیخ الإسلام أبو الوفاء ثناءاللہ امرتسری(م ۱۳۳۶ق) در تفسیر القرآن بکلام الرحمن (طبع دار السلام ریاض) امیر صدیق حسن خان قنوجی (م۱۳۵۸ق) با عنوان فتح البیان فی تفسیر القرآن و تفسیر نظام الدین حسن بن محمد بن حسین الشافعی دولت آبادی: که با عنوان تفسیر غرائب القرآن ورغائب الفرقان در جای خود معرفی شده است.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 528-525
