اگر سوال کنند که فلسفه و دلیل حرمت و چرایی حرمت شراب و حرام بودن شراب در چیست ؟ قاعدتا پاسخ این است که تمام احکام اسلامی، فلسفه یا اسراری دارند که بیشتر آنها را نمی دانیم.
و شاید تأثیر معنوی احکام، در ندانستن حکمت آنها باشد و یا خدای متعال کشف آنها را به عقل و علم بشر موکول ساخته است تا حقانیت این مذهب بر عموم مردم، به ویژه دانشمندان منصف واضح گردد .
و حجت نیز از این طریق بر آنان تمام شود، چرا که توجه به فلسفه احکام و فهم آنها در آن روزگاران امکان نداشته است. لذا برآنیم تا در این مطلب به ادله های قرانی و روایی و اجماعی و علمی و عقلی را در جواب این سوال که چرا شراب حرام است؟ مورد بحث و بررسی قرار دهیم.
شراب در لغت و اصطلاح چیست؟
در کتب لغت نیز به این معنا اشاره شده است. الخمر: شراب یا هر شیره تخمیر شده و مستی بخش است. (1)در لسان آیات و روایات از شراب تعبیر به خمر نموده‌اند .خَمْر یا شراب، نوشیدنی مُسکِر (مست‌کننده) است که از تخمیر مواد قندی و نشاسته‌ای برخی میوه‌ها به دست می‌آید.
در قرآن بر حرمت نوشیدن آن تصریح گشته و شرابخواری از گناهانی است که حد شرعی برای آنها مقرر شده است. حرمت نوشیدن شراب از احکام ضروری دین اسلام است و کسی که شراب را حلال بداند کافر به شمار می‌آید.
حکم شراب، پیش از دین اسلام چه بوده است؟
از جمله مسائلی که در طول تاریخ، گریبان گیر بشر بوده و او را به ورطۀ گمراهی کشانده و موجبات بدبختی او را فراهم آورده است، مسئلۀ شرابخواری است. از این‌رو، یکی از اهداف پیامبران و رسولان مبارزه با شرابخواری بود.
همان‌طور که در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است که خداوند متعال هرگاه پیامبری را به سمت قومش می‌فرستاد، در مسیر تکمیل دین، حرمت شراب را یکی از دستورات اصلی آن دین قرار می‌داد.(2)
البته در عرب قبل از اسلام میگساری بسیار رواج داشت و از عادات شایع عرب بود(متاسفانه در امت ها و ملل دیگر نیز این عادت شوم رواج فراوان دارد و به توجیهات مختلف سعی می شود آن را موجه جلوه دهند.
چرا دلیل تعبدی بر دلیل عقلی در حرمت شراب مقدم است؟
دلیل تعبدی بر حرام بودن شراب یا حرمت تعبدی شراب یعنی انچه در قران و روایات صحیح در مورد احکام و اعتقادات وجود دارد را بدون دلیل بپذیر زیر احکم محض از طرف خدا هستند. و احتیاج به بیان دلیل از راه علم و عقل نیست.اما اگر از راه عقل و علم هم بدست آوردی اشکال ندارد.
اگر بنا بر این باشد باشد مردم پس از آشنایی با فلسفه و اسرار احکام به دستورات دینی عمل کنند، چنین اشخاصی پیرو عقل محض و علم صِرف خواهند بود، نه تابع مذهب و دین. بی گمان در این صورت مسائل دینی اثر تربیتی و معنوی خود را از دست می دهند، .
زیرا عشق و تعبّد است که آدمی را می سازد، در غیر این حالت، مسلمان ها برای عمل به دستورات دینی، باید در هر زمانی منتظر کشف حکمت احکام توسط علم و عقل باشند و تا زمانی که حکمت آنها مشخص نشده، از عمل به فرامین الهی معافند.
بر فرض اگر هم این گونه باشد، نمونه های بسیاری را مشاهده می کنیم که با وجود معیّن شدن زیان ها و حرمت آنها از طریق علم و عقل، باز جمع کثیری بدان توجه نمی کنند؛ .
مانند سیگار کشیدن، استفاده از مواد مخدّر، انواع مسکرات و... بر این اساس باید گفت تنها عاملی که می تواند انسان را از محرّمات و هر آن چه مضر است، باز دارد دین و ایمان واقعی است.
از این رو مسلمانان صدر اسلام تا آیه حرمت شراب نازل شد، تمام خمره ها را شکستند و شراب ها را بر روی زمین ریختند؛ چنان که با ظهور انقلاب اسلامی نیز مردم خشمگینانه مراکز فحشا و فساد را خراب کردند.
اگر شراب حرام است چرا در بهشت رودهایی از شراب وجود دارد؟
اصولا شراب در لغت از شرب به معنای نوشیدن مایعات است، چه از نوع آب باشد و یا نوشابه و یا آب میوه‌ها و یا شربت‌های حلال و سالم و یا مشروبات الکلی که از نظر اسلام حرام است. بنابراین هم نوشیدنی‌های پاک، سالم، مفید و حلال را شراب می‌گویند و هم نوشابه‌های الکلی که مضر و از نظر اسلام حرام است.
شراب، طبق آیات قرآن مجید دو نوع است: ۱- پاک و حلال ۲- نجس و حرام
آشامیدنی حرام: شراب نجس و حرام: شرابی است که مست کننده باشد و عقل را زائل کند و تحت تاثیر خود قرار دهد و مفاسد فردی و اجتماعی به دنبال داشته باشد، لذا این نوع از مشروبات، عملی شیطانی و رجس و پلید خوانده شده و دستور به اجتناب و دوری از آن داده شده است.
قرآن مجید می‌فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید شراب (مایع مست کننده)، قمار، بت‌ها و ازلام (نوعی بخت‌آزمایی) پلیدند و از عمل شیطانند. از آنها دوری کنید تا رستگار شوید. (3(
آشامیدنی پاک:شراب پاک و حلال:
منظور از این شراب بهشتی، آشامیدنی طهوری ]پاکی[ است که مانند شراب آلوده و شیطانی ، معصیت‌زا و جنون‌آفرین نیست و عقل و هوش انسان را مورد تاثیر قرار نمی‌دهد و مفاسد فردی و اجتماعی به دنبال ندارد.
بلکه برای انسان، هوش، عقل، نشاط، عشق و صفا می‌آفریند شرابی است که هیچ‌گونه غش، ناخالصی و آلودگی در آن وجود ندارد.چنان که قرآن در وصف آن می‌فرماید: آن خمر و شراب، نه مایه فساد عقل است و نه موجب مستی می‌شود. (4(
و در جای دیگر می‌فرماید «لَا فِیهَا غَوْلٌ وَلَا هُمْ عَنْهَا یُنْزَفُونَ» آن خمر و شراب موجب نه مایه فساد و ت حمل است و نه موجب مستی می‌شود.(5(
شراب و سیگار هر دو ضرر دارند پس چرا شراب حرام اسست ولی سیگار حرام نیست؟
در فقه شیعه و استباط احکام توسط فقیه استفاده از قیاس را برای اثبات احکام شرعی جایز نمی داند؛ زیرا قیاس حداکثر ظن آور است و یقین نمی آورد و ظن و گمان انسان را به حقیقت نمیرساند.
از این رو ارزشی برای ظن و گمان در اثبات احکام شریعت وجود ندارد. مستی آور بودن و ضرر شراب ممکن است حکمت حرمت آن باشد نه علت حرمت. ممکن است، شراب حرام باشد در عین حال که مست آور نیست یا مقدارش کم باشد که ضرر قابل توجه نداشته باشد.
بنابراین، قیاس مذکور دلیلی برای حرمت سیگار نمی شود، گرچه برخی از فقها درباره سیگار (به شرط ضرر مهم داشتن) فتوا به حرمت آن دادند.
چرا شراب حرام است؟
دلایل حرمت مشروبات الکلی متعدد هستند که به بیان هرکدام می پردازیم.
حرمت شراب در قرآن
قرآن اعلام حرمت شراب را به صورت تدریجی و در چهار مرحله آن را بیان نموده است
مرحله اول :در مرحله اول با اعلام حرام بودن فحشا و زشتی های پنهان و آشکار، حرمت شراب را به اجمال بیان فرمود: «قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغْیَ» (6)
«بگو پروردگارم همه فاحشه های آشکار و پنهان را و نیز گناه و ستم بدون حق را حرام کرده است.
در این آیه که در مکه نازل شد، "فواحش" و گناه ها و کارهایی که زشتی آن ها آشکار است و گناه های ظاهر و باطن به طور کلی حرام شده، ولی مصداق ها نام برده نشده و شراب از مصداق های قطعی آن است و هیچ کس زشتی آن را انکار ندارد.
مرحله دوم:در مرحله دوم فرمود: «وَمِن ثَمَرَاتِ النَّخِیلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ» (7).« و میوه های درخت خرما و انگور از نعمت هایی است که شما از آن شراب و رزق پاکیزه می گیرید.
در این آیه از شراب در مقابل رزق نیکو نام برد تا از نیکو نبودن آن به طور غیر مستقیم یاد کند.مرحله سوم:در مرحله سوم به صراحت از نماز خواندن در حال مستی نهی کرد:«لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُکَارَى »(8) با حال مستی به نماز نزدیک م شوید.
مرحله چهارم :در مرحله بعد یادآوری کرد که گرچه شراب منافعی دارد (از باب تولید و تجارت و ...) ولی این منافع در قبال گناهی که در آن است، قابل اعتنا نمی باشد:
«یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَآ أَکْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا وَیَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذَلِکَ یُبیِّنُ اللّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ» (9(« از تو در باره خمر و قمار می پرسند؛ بگو:در آن دو گناه بزرگ است و منفعت هایی و گناهش بیش از منافع آن است
با وجود این آیات که حرمت را می رساند، بعضی باز هم از نوشیدن شراب دست بردار نبودند تا اینکه خداوند به شدیدترین وجه و با چندین تاکید حرمت آن را اعلام کرد و فرمود:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ •إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَن یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَن ذِکْرِ اللّهِ وَعَنِ الصَّلاَةِ فَهَلْ أَنتُم مُّنتَهُونَ» (10(
«ای کسانی که ایمان آورده اید شراب و قمار و انصاب و ازلام فقط پلیدی و از عمل شیطان است، زنهار که از آن اجتناب کنید؛امید که رستگار شوید. تنها هدف شیطان این است که با شراب و قمار بین شما کینه و دشمنی بیندازد و شما را از راه خدا و نماز بازدارد؛ آیا از آن ها دست بردار می شوید
در هیچ موردی قرآن با این تاکید و تصریح و شدت حرمتی را اعلام نکرده و شراب را پلیدی و عمل شیطان خوانده است.
حرمت شراب در احادیث نبوی و علوی (سنت(
از حضرت امام علی(ع) نقل شده است؛: «لَوْ وَقَعَتْ قَطْرَةٌ فِی بِئْر فَبُنِیتْ مَکانَهَا مَنَارَةٌ لَمْ أُؤَذِّنْ عَلَیهَا و لَوْ وَقَعَتْ فی نَهر ثمّ جَفَت و نَبت فیه الکَلأ لم أرعه»؛ (11)
اگر قطره‌ای از شراب در چاهی بیفتد و بر آن مکان مناره‌ای بلند بنا شود، بر آن مناره اذان نمی‌گویم، و اگر قطره‌ای از شراب در رودخانه‌ای بیفتد سپس آب آن خشک شود، و از زمین او سبزه‌زاری بروید، هیچ حیوانى را از آن سبزه‌ها نمی‌چرانم».
این روایت در برخی کتاب‌های حدیثی و تفسیری شیعه و اهل سنت بدون ذکر سند نقل شده است؛ همین نقل بیانگر این است که، چون این روایت مخالفتی با احادیث دیگری که درباره شراب نقل شده، ندارد.
دانشمندان اسلامی به محتوای آن اعتنا کرده و به عنوان شاهدی در کنار روایات دیگر ذکر کرده‌اند.این روایت اگر ضعیف و سند هم باشد ولی قابل تمسک می باشد.
این سخن امام علی(ع)، حرمت شراب را مورد تأکید قرار داده و شدّت خباثت و اجتناب از آن‌را بیان میکند. تعابیر در این روایت؛ سفارش به این است که انسان تا می‌تواند به شراب نزدیک نشود و از آن فاصله بگیرد.(12)
حدیث معروف است که پیامبر اکرم (ص) ده گروه را لعنت کرده است که به گونه مستقیم یا غیر مستقیم در شراب سازی دخالت دارند:
1 - کسی که درخت انگور را به نیت شراب غرس کند؛
2 - آن که بدین قصد از درخت تاک پاسداری نماید؛
3 - خریدار مشروبات؛
4 - فروشنده آن؛
5 - کسی که می نوشد؛
6 - کاسبی که از شراب فروشی پولی به دست می آورد؛
7 - فشار دهنده انگور به انگیزه ساختن شراب؛ 8 - افرادی که مشروبات را حمل و نقل می کنند؛
9 - تحویل گیرنده آن؛
10 - ساقی یا کسی که شراب برای دیگری می برد.(13)
در اسلام هیچ گناهی تا این حد نکوهیده نشده است. پیامبر (ص) به حضرت علی (ع) فرمود: «اگر همه گناهان را در خانه ای جمع کنند، کلید آن شراب است.»(14)
حرمت شراب ار منظر عقل
برخی از عقلای جهان به خصوص پزشکان متعهد بر اساس موازین عقلی و علمی و بلکه مشاهدات حسی معتقدند الکلِ مسکِر انسان را از حالت عادی خارج می سازد و برای مدت زمانی او را در مستی و بی خبری نگه می دارد و در این حالت هرگونه عمل خطرناک و یا شرم آوری از وی امکان صدور می یابد.
مضرات خوردن شراب برهیچ عاقلی پوشیده نیست . در نتیجه، زایل شدن محبت خانوادگی، قتل فرزند به وسیله والدین، جرائم جنسی و مخصوصاً با محارم،
افزایش بی‌رویه آمار طلاق و فروپاشی کانون خانواده، افزایش جرایم رانندگی و تصادفات، کاسته شدن عمر، جنون و سایر انواع بیماری‌های روانی به میزان 85% از اثرات مخرب این مایع شوم است.
در مورد مواد الکل غیر قابل شرب (الکل‌های صنعتی و طبی)، حکم فقهی متفاوت است. هرچند خوردن این مواد نیز حرام است،
اما نجس نیستند. مثلا همین الکل‌هایی که برای ضدعفونی کردن به کار می‌روند، بر طبق دیدگاه فقهای شیعه، پاک هستند و نیازی به شست و شوی دست یا محلی که با الکل صنعتی خیس شده، نیست.
حرمت شراب ار منظر اجماع علما
به اجماع فقهای شیعه و سنّی، شراب، نجس و حرمت آن محرز است. اکثر عالمان دینی مشروبات را حتی به نام دارو نیز تجویز نمی کنند، چرا که خداوند متعال شفایی در حرام قرار نداده است. تمام فقیهان اسلامی برای شراب خوار اجرای حد شرعی (هشتاد ضربه شلاق) را واجب نموده اند.
حرمت شراب ار منظر علم پزشکی
دانشمندان و پزشکان عصر ما اعتراف مى کنند که شراب باعث انواع بیماریهاست، که از جمله مى توان به بیماریهاى قلب، عروق و ناراحتى هاى اعصاب اشاره کرد. یکى از عوامل سکته هاى قلبى و مغزى و سرطان، شرب خمر است. و کتاب های متعددی درباره زیان های آن از سوی پزشکان دل سوز نوشته شده است.
مثلا در مورد اصطلاح الکلیسم به طور گسترده در محاورات روزمره استعمال می شود، اما مفهوم آن برای استفاده بالینی بیش از حد وسیع است.
می توان به مصرف بیش از حد الکل، وابستگی (اعتیاد) به الکل یا آسیب ناشی از مصرف بیش از حد الکلیسم اطلاق کرد. در بعضی منابع علمی دیگر گفته شده است: الکلیسم به مفهوم اعتیاد به الکل، توصیف و مشخص می گردد.(15(
پس حرمت شراب و ضرر جزء مسلمات پزشکی محسوب می‌شود. از کار افتادن سلول‌های مغزی، افزایش فشار خون، رعشه اندام، ضعف هواس، متورم شدن معده، بی‌خوابی، کاهش کلسیم بدن است.
گفته می شود که بیش از بیست درصد بیماران بستری شده در بیمارستان های آمریکا، افراد الکلی هستند.(16(
طبق یک آمار رسمی که آمریکایی ها در کتاب درسی دانشگاهی خود اعلام کرده اند، دو سوم مردم آمریکا در سنین بالای چهارده سال مشروبات الکلی می نوشند که همین امر منجر به یک سری بیماری ها و مسائل دیگر گردیده است، به طوری که هزینه مشکلات ناشی از الکل، یک صد بیلیون دلار می گردد.(17(
پزشکان متخصص نوشته اند یک سری اطلاعات غلط و غیر علمی و در واقع دقیقاً مخالف با دانش پزشکی به طور تقریبی در ذهن تمام مصرف کنندگان مشروبات الکلی وجود دارد؛ به عنوان مثال بسیاری تصور می کنند که مشروبات الکلی به ویژه آب جو، برای درمان شن کلیه مفید است.(18(
از نظر پزشکی هیچ گاه درمان قطعی برای شراب و مسکرات ثابت نشده است. با این حال اگر بیماری باشد که متخصصان امر به شرط دیانت، تنها راه درمان را شراب معرفی کنند به گونه‌ای که در صورت عدم درمان، منجر به مرگ می‌شود، به مقدار ضرورت اشکالی ندارد.
همچنان که در حکم «أکل میت» نیز چنین حکمی را داریم که شاید تاکنون مصداقی نداشته و یا به صورت انگشت‌شمار اتفاق افتاده که فردی در شرایط گرسنگی، مجبور به خوردن مردار باشد. دربارۀ شراب نیز همین گونه است و بعید است درمان بیماری‌ای منحصر در شراب باشد.
شراب حرام است حتی یک قطره از آن
شراب «مطلقا» حرام است.فرقی بین کم و زیاد در نوشیدن ندارد . برخی می گویند شراب منافعی هم دارد؛ با نوشیدن مقدار کمی از آن، هم به منافع آن می رسیم، هم از ضررهایش در امان هستیم.
در پاسخ می گوییم: این مقدار کم، معیاری ندارد و هر کسی با توجّه به شرایطش مقدار را تعیین می کند، که نتیجه آن قبح زدایی از شرابخواری است.
در واقع برداشتن حرمت از مقدار کم شراب، به افراد ضعیف الایمان چراغ سبز می دهد که حریم این قانون الهى را بشکنند، که نتیجه این سهل گیری سست شدن قانون الهی و همه گیر شدن پدیده زشت می خوارگی خواهد بود.
آیت الله مکارم شیرازی درباره امکان مصارف پزشکی و دارویی در نوشیدن شراب می گوید که خوردن شراب تنها در صورتى جایز است که ضرورت قطعى پیدا کند و داروى منحصر به فرد باشد و جانشینى نداشته باشد و غالبا چنین نیست.(19(
یعنی خواصی که برای شراب برشمرده می شود بدین گونه نیست که هیچ دارویى نتواند مانند آن و در حد آن مؤثّر نباشد.
نتیجه:
با توجه به پاسخ هایی که به این سوال : چرا شراب حرام است؟ در متن داده شد.. شاید دلیل پزشکی و عقلی برا حرام بودن شراب، برای یک انسان منصف و عاقل اگر چه هیچ اعتقادی هم به دین نداشته باشد. کافی باشد.
متاسفانه در بین جوانان مسلمان بسیارند هنوز کسانیکه مشروب در کنار نوشیدنی های آنها به صورت پنهانی وجود دارد. و قاعدتا افرادی که به جرم های سنگین گرفتار شدهاند غالبا از افراد مشروب خوار هستند که هیچ اطلاعی از مبانی و حرمت شراب ندارند.
علت و فلسفه حرام بودن شراب در اسلام نمی تواند مضرات آن باشد چرا که در این صورت باید مصرف زیاد و هرروز آن حرام می شد نه مطلق مصرف آن حتی به میزان اندک آن و هر از مدتی .
علت حرام بودن و گناه کبیره بودن خوردن شراب مسایل اخلاقی و معنوی و زایل شدن عقل است . شراب عقل را زایل میکند و در نتیجه انسان مست از یاد خدا غافل شده و مرتکب گناه و چه بسا جنایت می شود .به همین دلیل از شراب و قمار در قرآن به عنوان ابزار شیطان برای اختلاف بین انسانها نام برده شده است
پی نوشت:
1.الرائد، ج ۱، ص ۷۵۸
2. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 6، ص 395، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق.
3. سوره مائده آیه 90
4.سوره محمد آیه15
5.سوره صافات آیه47
6. اعراف(۷) آیه ۳۲؛
7.نحل(۱۶) آیه ۶۷؛
8.نساء(۴)،آیه ۴۲؛
9. بقره(۲) آیه ۲۱۹؛
10.مائده (۵) آیه ۹۱؛
11. سید ابن طاووس، على بن موسى، سعد السعود للنفوس منضود، ص 128،
12. سعد السعود للنفوس منضود، ص 128.
13. فروع کافی، چاپ جدید، ج 6، ص 430 - 429.
14.وسائل الشیعه، ج 17، ص 271.
15. علی اصغر اکبری، اثرات مشروبات الکلی از دیدگاه دانش پزشکی و دانشمندان غرب، ص 20 - 19.
16. همان، ص 22.
17. همان، ص 21.
18. همان، ص 27.
19. احکام پزشکی، مکارم شیرازی، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژاد، ابوالقاسم، قم، انتشارات مدرسه الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، 1429هـ ق، چاپ اول، ص 228.
منبع:
https://www.islamquest.net/fa/archive/fa1587
https://fa.wikishia.net/view/%D8%AE%D9%85%D8%B1
https://www.wikiporsesh.ir
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/5387/5406/50625
https://btid.org/fa/news/1873571.
https://www.islamquest.net/fa/archive/fa26164
http://www.asrislam.com/fa/news/29117
