چرا امام جماعت در محراب و پایین تر از مردم نماز میخواند؟

مقدمه:
مِحراب یا نمازگاه، محلی در مسجد و کلیسا است محراب که جهت قبله را در مسجد نشان می‌دهد که پیشوای دینی یا پیش ‌نماز در اثنای نماز گزاردن در آن می‌ایستد. در مسجدها محراب در گوشهٔ قبله مسجد قرار دارد طرز قرار گرفتن محراب، جهت قبله را در داخل مسجد مشخص می‌کند.

درباره فلسفه وجود محراب در منابع اسلامی سخن گفته شده است. در تعابیر اهل معنا محراب؛ یعنی" محل حرب و جنگ ، با دشمن ظاهر و دشمن معنوی.

در مسجدها محراب در وسط قبله مسجد قرار دارد. به‌طوری‌که با ایستادن امام یا پیش نماز رویش به سمت قبله باشد و نماز بگزارد. طرز قرار گرفتن محراب، جهت قبله را در داخل مسجد مشخص می‌کند.(1)

در واقع مذبح کلیسای مسیحی شکل کوچک شده محراب است. وجود محراب در همه مساجد لازم نیست. در مسجدی که به‌طور صحیح جهت یافته دیوار قبله به عنوان شاخصی هدایتگر، محراب را غیرضروری می‌کند.(2)

ریشهٔ کلمه محراب معنای لغوی محراب
ریشهٔ واژهٔ محراب، از پرستشگاه‌های آیین مهرپرستی که در ایران و بین‌النهرین رواج داشته‌است الگو برداشته شده که به آن مهرابه می‌گفته‌اند. (3)

سپس این واژه پس از یورش اعراب به ایران به محرابه تبدیل گشت. گرچه مسلمانان بر این باورند که ریشهٔ محراب از فعل حرب (به معنی «جنگیدن»، از ریشهٔ ح ر ب) است و بنابراین محراب هم به معنی «میدان جنگ» است و اشاره به «محل جنگیدن با شیطان» دارد.

و این را به حدیثی نبوی هم ارتباط می‌دهند. برخی دیگر این توضیح را برای ارتباط این واژه و فعل کافی نمی‌دانند و محراب را وام‌واژه می‌دانند و به دنبال ریشهٔ آن در زبان‌های دیگر هستند.

مثلاً واژهٔ اتیوپیایی mekwerab، یا واژهٔ عبری ḥorḇôt (به معنی «خرابه»، «قصر»، و معانی دیگر). البته همکنون این تئوری نامحتمل دانسته می‌شود. گفته می‌شود این واژه پیش از اسلام برای اشاره به نوعی بنا به کار می‌رفته‌است. (4)

آیا محراب در زمان پیامبر(ص) بوده؟
اینکه محراب در زمان پیغمبر(ص) بوده یا خیر؛ مشخص نیست. به احتمال قوی جهت‌نمایی در دیوار وجود داشته که جایگاه امام جماعت و سمت قبله را به مامومین نشان می‌داده، قدر مسلم این است که محراب مقعر در زمان امویان ابداع شد.
البته در اخبار رسیده از طریق عامه در زمان پیامبر(ص) وجود محراب در مسجد تائید شده است:نقل می‌کند که " رسول الله(ص) نهض الی المسجد فدخل المحراب ثم رفع یدیه بالتکبیر(5)

علل نام گذاری محراب
۱- نخست این که از ماده "حرب" به معنی جنگ گرفته شده است چون مومنان، در این محل به مبارزه با شیطان و هوس‌های سرکش برمی‌خیزند.

۲- این که "محراب" اصولاً به معنی بالای مجلس است و چون محل محراب را در بالای معبد قرار می‌دهند به این نام نامیده شده است.

در ضمن باید توجه داشت که وضع محراب در میان بنی‌اسرائیل چنانکه گفته‌اند با وضع محراب‌های ما تفاوت داشت، آنها محراب را از سطح زمین بالاتر می‌ساختند.

به طوری که چند پله می‌خورد و اطراف آن مانند دیوارهای اطاق، آن را محفوظ می‌کرد به طوری که افرادی که در داخل محراب بودند، از بیرون کمتر دیده می‌شدند.
3- محراب به معنی تمام معبد است که جایگاه مبارزه با هوای نفس و شیطان بوده است.(6)

چرا امام جماعت در محراب و پایین تر از مردم نماز میخواند؟

گودی محراب مانند سنگر جنگ
گودی محراب مانند سنگر جنگ در راه خدا بوده و امام جماعت نیز به عنوان جنگجویی در راه خدا در جنگ حق علیه باطل است؛ و امام جماعت وظیفهٔ سنگینی در برابر اسلام دارد که باید به نحو احسن از ارزش‌های اسلام دفاع کند.

گودی محراب به امام جماعت با قرار گرفتن در محراب کمک می‌کند که این وظیفه‌ای که بر دوشش است را از یاد نبرد. همچنین است که برخی بر این عقیده‌اند که امام جماعت به دلیل اینکه نمادی از اسلام است .

در هنگام نماز در محراب مسجد باید پایین‌تر باشد تا عظمت خدا را از یاد نبرد، مغرور نشود و احساس برتری نسبت به مردم را نداشته باشد. (7)

گودی محراب و محراب تجلیگاه ذوق و ابداع هنر مسلمین
حراب بنا به آن بعد معنوی و ملکوتی‌اش و قداست خاصش در یک مسجد، بیش از دیگر جاها مورد اهتمام هنرمندان مسلمان بوده است.

و به قول شهید پاک‌نژاد: "محراب محلی است که امام جماعت در آن می‌ایستد، که به اشکال مختلف ساخته می‌شود؛ و به اقسام و انواع، زینت می‌گردد. از کاشی، عاج، طلا، آبنوس و غیره (استفاده می‌شود).

صنعتکاران، شاهکار صنعت خود را در محراب نشان می‌دهند. گاه سنگ‌های قیمتی در آن به کار می‌رود که سراسر محراب را می‌پوشاند. معروف‌ترین محراب‌ها مربوط به سلاطین عثمانی در مدینه و در حرم مطهر نبی گرامی است. (8)

محراب با توجه به نقوش و خطوط و آیات قرآنی و رنگ‌های زیبا و ترسیم‌های هندسی و تزئینات حفاری شده و گچبری و کاشی کاری و... یک "مجموعه" را تشکیل می‌دهد.

محراب در واقع گنجینه‌ای اصلی و سراسر هنر و ظرافت به یادگار مانده در قلب خانه‌های خداست. سند گویایی از نهایت استعداد هنر هنرمندان مسلمان، مجموعه‌ای از بسیاری هنرها و خلاقیت‌ها، از گچبری تا خط و کاشی کاری و دیگر رشته‌های هنر تزئینی. (9)

به یقین هنرمندان با ایمان و اخلاص مسلمان، خوب آگاه بوده‌اند که محراب را چونان دری گشوده شده به بهشت، در پیش چشم نمازگزاران بر پیش چشم نمازگزاران بر پا نمایند و تزئین کنند، تا آن وقت که تمامی‌ اندیشه‌ها به خالق و همه نگاه‌ها به یک سو روان می‌شود، زیباترین هنر مقابل اقامه کنندگان نماز قرار گیرد.

چگونگی محراب در عبادتگاه سایر ادیان
یکی از جلوه گاه‌های معماری آیینی در مذهب یهود و نصاری و مسلمانان؛ محراب معابد است که در مساجد دور آن‌را به‌شکل قوسی آیات قرآن می‌نویسند. شریف‌ترین محل نشستن و صدر مجلس را هم محراب می‌گویند.

گفته شده که در آیین مهرپرستی؛ مهرابه محل پرستش و راز و نیاز بوده است و در خانه‌های قدیمی قسمتی فرورفته در شبستان‌ها بود که به آن « مهرابه » می‌گفتند و در طول زمان و استعمال زیاد مهرابه به محراب تبدیل شد.

در دین یهود و نصاری و اسلام، معبد و محراب از جایگاه خاصی برخوردار است. یهودیان محراب را به شکل اتاقک و بالاتر از زمین می‌ساختند. روی همین حساب است که گویند کسانی که دو طرف محراب می‌ایستند باید امام را ببینند والا نمازشان باطل است.

کلمه‌ى «محراب» به دو معناست؛ گاهى به معناى بالاى مجلس و بهترین جاى منزل است که بزرگان مى‌نشینند و گاهى به معناى محلّ عبادت و جایگاه امام جماعت است .

محراب محل قضاوت حضرت دادود علیه السلام
وَهَلْ أَتَاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ(10) امام رضا علیه السلام فرمود: خداوند دو فرشته را (در قیافه دو دادخواه) نزد داود فرستاد و آن دو از در بر او وارد نشدند بلکه از دیوار محراب بالا رفته و ناگهان نزد او آمدند. (11)

قضاوت حضرت على علیه السلام در مسجد کوفه بود و محل قضاوت حضرت داود در محراب. قضاوت در محراب عبادت، ارزش و قداست آن را بیش‌تر مى‌کند.

گودی محراب مبارزه با شیطان و نفس اماره
گفته شد که محراب در تعابیر اهل معنا؛ محل حرب با شیطان و نفس اماره را گویند. به‌ همین دلیل در مذهب شیعه آن‌را گود می‌سازند؛ تا از بروز غرور در نفس امام جماعت جلوگیری کند.

بنابراین وقتی امام جماعت و یا هر انسان دیگری برای خود مکانی را به عنوان محراب انتخاب می‏‌کند و در آن به نماز می‏‌ایستد در واقع با شیطان باطنی و ظاهری در جنگ است و با هر گونه شرک و کفر مبارزه می‏‌کند و تنها خدا را می‏‌پرستد و او را تسبیح و تقدیس می‏‌کند.

گودی محراب یکی از شرایط صحت نماز جماعت
یک از شرایط صحت نماز جماعت آن است که مکان نماز مأمومین پایین‌تر از مکان نماز امام جماعت نباشد. (12)

لذا در برخی از مساجد به جهت رعایت این مسئله در زمان اتصال صفوف به صحن یا جاهای دیگر مسجد که سطح پایین‌تری دارند، در ساخت محراب، مقداری آن را داخل زمین قرار می‌دهند.

البته از منظر فقهی گودی محراب به این خاطر است که مکان ایستادن امام باید از محل ایستادن مامومین بالاتر نبوده و حداقل مساوی باشد؛ لذا در مسجد باید کف محراب عبادت از محل ایستادن ماموم پائین‌تر باشد

گودی محراب دلیلی بر رعایت فروتنی امام جماعت
علت این گودی محراب و پائین قرا گرفتنامام جماعت ، روایاتی (13) است که از امامان معصوم (ع) نقل شده و شاید حکمت آن، رعایت فروتنی امام نسبت به مأمومین بوده و اینکه این مسئله موجب غلو در جایگاه امام جماعت و انحراف در عبادت مأمومین نگردد.

گودی محراب یعنی عظمت خالق را یاد آوری کن
همچنین است که برخی بر این عقیده‌اند که امام جماعت به دلیل اینکه نمادی از اسلام است در هنگام نماز در محراب مسجد باید پایین‌تر باشد تا عظمت خدا را از یاد نبرد، مغرور نشود و احساس برتری نسبت به مردم را نداشته باشد.

گودی محراب تداعی کننده سنگر مجاهدین و مبارزین
گودی محراب تداعی کننده سنگر مجاهدین و مبارزین در جبهه‌های جنگ است و این خود به امام جماعت این معنا را القاء می‌کند که در چه جایگاه خطیری قرار داشته و وظیفه دفاع از حقانیت دین را بر عهده دارد و باید متوجه باشد که در سنگر تبیین معارف دین و احکام اسلام و قرآن ایستاده است

سنگر جنگ در راه خدا بوده و امام جماعت نیز به عنوان جنگجویی در راه خدا در جنگ حق علیه باطل است؛ و امام جماعت وظیفهٔ سنگینی در برابر اسلام دارد.

که باید به نحو احسن از ارزش‌های اسلام دفاع کند. گودی محراب به امام جماعت با قرار گرفتن در محراب کمک می‌کند که این وظیفه‌ای که بر دوشش است را از یاد نبرد.

مقتدای نمازگزان باید محکم و قوی و با تواضع و به فکر مردم باشد.
درنماز جماعت اگر نمازگزاران ایستاده اند نمی تواند به امام جماعت نشسته اقتدا کنند.مثلا اگر یک پای امام جماعت در گچ است، ونشسته نماز می خواند. کسی که سالم هستم نمی تواند به او اقتدا کند.

این به این معناست که امام جماعت در حکم رهبراست، باید از مامومین قوی تر و محکم تر و با استقامت تر باشدرهبر باید نمازگزاران را در حرکات و سکنات با خودش همراه کند.

اگر امام جماعت نشسته باشد یا به هر علتی نمی تواند بایستد ،مثلا کمرش در گچ است،و باید به حالت خوابیده بخواند،یا نشسته تناز می خواتد .نمازگزاران سالم نمی توانند به او اقتدا کنند.. اینها از موارد لازم برای نماز جماعت و امام جماعت است.

نهایت اینکه این که قوی بودن و این استقامت و این تواضع را باید در مقابل خداوند و درمقابل نمازگزاران به نمایش بگذارد تانغروز و دچار کبر ظاهری و معنوی نگردد.

مسلما وقتی درگودی قرا می گیرد این روحیه در او تقویت می گردد.لذا پیشنماز نباید جایگاهش بلند تر باشد. به همین منظور محراب ها فرورفته است. یعنی آن کسی که جلو است باید تواضعش بیشتر باشد. پایین بودن پیش نماز یعنی تواضعش بیشتر است

درعهدنامه امیرمؤمنان، حضرت به مالک اشتر فرمودند: از پیامبر سؤال کردم، من چطور نماز بخوانم؟ پیامبر به من یاد داد. « صَلِّ بِهِمْ کَصَلَاةِ أَضْعَفِهِمْ وَ کُنْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیما» (14)

رحم داشته باش به مسلمان ها در نماز. یعنی چه رحم داشته باش؟ « فَلَا تَکُونَنَّ مُنَفِّراً وَ لَا مُضَیِّعا» نه طوری کن که مردم از نماز جماعت و جمعه فرار کنند، نه طوری باشد که نماز ضایع شود.

این همان تواضع و اقتدار و استقامت و به فکر مردم بودن است که حق نداریم حتی مردم را زیاد معطل کنیم. لذا در این مخراب خیلی دستورات را باید انان حماعت رعایت کند.

جایگاه مأمومین اگر بلندتر از مکان امام باشد اشکالی ندارد.
محل ایستادن امام جماعت نباید بلندتر از جایگاه مأمومین باشد. البته کمی بلندی (کمتر از یک وجب ) اشکالی ندارد و همین طور بلندی اگر به صورت شیب باشد و جایگاه امام در بلندی باشد اشکال ندارد، ولی جایگاه مأمومین اگر بلندتر از مکان امام باشد ولو زیاد باشد، اشکالی ندارد.(15)

آن چه از این روایات استفاده می شود این است که مکان امام جماعت نباید بلندتر از مکان ماموم باشد، امااستحباب گود بودن محراب و جایگاه امام جماعت از آن استفاده نمی شود.

گودی محراب بخاطر رعایت حال اقتدا کنندگان می باشد.
این که مشاهده می شود در بعضی مساجد، محراب مسجد گودتر از بقیه سطح مسجد است نه به خاطر استحباب آن باشد، بلکه به خاطر این است که مأمومین در صورت نیاز در جاهایی مانند:

حیاط مسجد یا کوچه های اطراف مسجد که پایین تر از سطح مسجد است ،بتوانند به امام جماعت اقتدا کنند.علت و فلسفه این که چرا جایگاه امام جماعت نباید بلندتر از مکان مأموم باشد،درجایی بیان نشده است . (16)

به دلیل این که مأمومین در صورت نیاز در جاهایی مانند حیاط مسجد یا کوچه های اطراف مسجد که پایین تر از سطح مسجد است، بتوانند به امام جماعت اقتدا کنند.» (17)

به عبارت دیگر آن چه رعایت آن بر امام جماعت لازم است قرار نگرفتن در مکان مرتفع تر از مأمومین است خواه مساوی باشد یا پایین تر، نماز صحیح است.

محراب و گودی محراب محل ثابت و دائمی اقامه نماز امام جماعت
محل ثابت و دائمی اقامه نماز امام جماعت است، که در احکام مکان نماز گذار مستحب است نمازگذار جای ثابت و مصلی مخصوص داشته باشد حتی در خانه.

محراب و گودی محراب حالت معنوی خاصی ایجاد می کند
همانطور که در مطلب قبل گذشت یک حالت معنوی خاصی دارد که موجب می شود امام جماعت خود را در یک حالت و مقام ویژه ای ببیند که خشوع وخضوع بیشتری داشته باشد.

اطمنیان قلبی برا نمازگزارن و اعتماد و اطمنیان از عدالت و تواضع امام جماعت دارد.

محراب و گودی محراب به منزله نشان جایگاه امام جماعت است
جایگاهی است که جلوترین مکان برای ایستادن به نماز در نماز جماعت است و جایگاه امام که باید جلوتراز بقیه باشد در نماز جماعت حفظ می شود.

محراب و گودی محراب نماد از سمت قبله است
نماد و نشانه ای است که سمت قبله را در داخل مسجد نمایان می کند. همه رو به یک مکان با اقتدای با امام جماعت. واگر کسی در مسجد نبود.گودی یا محراب دلیل بر سمت و سوی قبله است.

محراب مخصوص پیامبران در قرآن
از برخی آیات قرآن مجید استفاده می‌شود که در شرایع قبل نیز مکانی به عنوان محراب و محل عبادت وجود داشته است، هر چند کیفیت این مکان‌ها که از چه شکل و خصوصیاتی برخوردار بوده‌اند، برای ما روشن نیست.

قرآن کریم درباره حضرت سلیمان (علیه‌السّلام) می‌فرماید: "یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشاءُ مِن محَرِیب وَ تَمَثِیلَ وَ جِفَانٍ کالجَْوَابِ وَ قُدُورٍ رَّاسِیَتٍ اعْمَلُوا ءَالَ دَاوُدَ شکْراً وَ قَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِی الشکُورُ. " (18)

آن متخصصان برای او هر چه می‌خواست: از محراب‌ها و مجسمه‌ها و ظروف بزرگ مانند حوضچه‌ها و دیگ‌های چسبیده به زمین می‌ساختند. ‌ای خاندان داود، شکرگزار باشید. که از بندگان من‌ اندکی سپاسگزارند.

محراب به معنای اطاقکی در بسته نیست، بلکه جای امام جماعت مسجد می‌باشد. محراب از جنگیدن (حرب) گرفته شده است، زیرا نمازگزار، با یافتن حضور قلب، در عبادت، با شیطان و با نفس خود می‌جنگد.

و در شان حضرت زکریا (علیه‌السّلام) می‌فرماید: "فنادته الملائکة و هو قائم یصلی فی المحرابان الله یبشرک بیحیی مصدقا بکلمة من الله و سیدا و حصورا و نبیاً من الصالحین. . (19)

پس در حالی که وی ایستاده (و) در محراب (خود) دعا می‌کرد، فرشتگان، او را ندا در دادند که: خداوند تو را به (ولادت) یحیی- که تصدیق کننده (حقانیت) کلمة الله (حضرت عیسی) است، و بزرگوار و خویشتن‌دار و پیامبری از شایستگان است- مژده می‌دهد.

و نیز در مورد حضرت مریم (علیهاالسلام) می‌فرماید: "فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسنٍ وَ اَنبَتَهَا نَبَاتاً حَسناً وَ کَفَّلَهَا زَکَرِیَّا کلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَاب وَجَدَ عِندَهَا رِزْقاً قَالَ یَا مَرْیَمُ اَنی لَکِ هَذَا قَالَت هُوَ مِنْ عِندِاللهِ اِنَّ اللهَ یَرْزُقُ مَن یَشاءُ بِغَیرِ حِسابٍ. " (20)

پس پروردگارش وی (مریم) را با حسن قبول پذیرا شد و او را نیکو بار آورد، و زکریا را سرپرست وی قرار داد. زکریا هر بار که در محراب بر او وارد می‌شد، نزد او - نوعی - خوراکی می‌یافت. می‌گفت:

"ای مریم، این از کجا برای تو آمده است؟ او در پاسخ می‌گفت: این از جانب خداست، که خدا به هر کس بخواهد، بی‌شمار روزی می‌دهد. "

ساختار و نقشه محراب چگونه است؟
نقشه‌های محرابی ریشه در آیین مهر دارد، معنی و ریشه درست قانع‌کننده‌ای در زبان عربی ندارد. می‌گویند یعنی محل جنگ (حرب) اما محراب جای جنگ نیست. ریشه این واژه را دکتر محمد مقدم استاد دانشگاه ادبیات روشن کرد.

آب، آو و آوه به معنی ساختمان، خانه و امثال آن است. سردابه یعنی خانه سرد. گرمابه یعنی خانه گرم، محراب یعنی خانه مهر. نخستین محراب‌ها هم متعلق به آیین مهر است. محراب‌ها به شکل گنبد ساخته می‌شدند و در دو طرف آن نمادهای طلوع و غروب وجود داشت.

نقشه محرابی در ایران به شکل‌های مختلف بافته شد. اطراف و درون آن را به صدها طریق آراسته‌اند، اما حاشیه‌های آن، اگر هراتی یا دوستکامی باشد، با محراب و آیین مهر ارتباط دارد.

در تعداد زیادی از محرابی‌ها از خط (دعاها، نام‌های خدا و سوره‌های قرآن) استفاده می‌شود. حتی نمونه‌های دوره صفوی در این مورد جذاب نیست. نه خط زیباست نه طرح متناسب، به‌طوری‌که اگر بناست بافت آن‌ها تجدید یا شبیه آن نقشه‌ها طراحی شود، تجدید نظر اساسی لازم دارد. (21)

نتیجه:
برخی بر این باورند که ریشهٔ محراب از فعل حرب به معنی «جنگیدن»، است و بنابراین محراب هم به معنی «میدان جنگ» است و اشاره به «محل جنگیدن با شیطان» دارد .

و برخی دیگر این توضیح را برای ارتباط این واژه و فعل کافی نمی‌دانند و به دنبال ریشهٔ آن در زبان‌های دیگر هستند. البته هم‌اکنون این تئوری نامحتمل دانسته می‌شود.

زیرا گفته می‌شود این واژه پیش از اسلام برای اشاره به نوعی بنا به کار می‌رفته‌ است.همچنین به پرستش‌گاه‌های آیین مهرپرستی که در ایران و بین النهرین رواج داشته است مهرابه گفته می‌شده‌ است

یکی از قسمت‌های معنوی مساجد، محراب نام دارد که از تقدس خاصی برخوردار است. محراب که به معنای محل جنگ، صدر مجلس و محل ایستادن امام جماعت در مسجد است، به معنای غرفه و اطاقک هم می‌باشد.

و محراب به این معنی، در زمان پیامبر نبوده و در عهد خلفای بعد از زمان عمر بن عبدالعزیز به بعد ساخته شده است. و اگر در برخی روایات هم تعبیر "محراب النبی" بیان شده، منظور محل نماز و مصلای ایشان است.

پی نوشت:
1.رضاییان، فرزین، هفت رخ فرخ ایران، انتشارات دایره سبز، ص. ۱۲۷
2.هیلن براند، ر. (١٣٨٣) معماری اسلامی، ترجمه باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، تهران، انتشارات روزنه2.
3.ورمازرن، مارتین، آیین میترا، چشمه ۱۳۸۳
4.فرهنگ فارسی معین:حامی، احمد، بغ مهر ۲۵–۳۵
5.بیهقی سنن النبی ج2ص30.
6.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲، ص. ۵۲۹.6
7.«چرایی وجود محراب در مساجد و گودی آن!». ۱۴ مرداد ۱۳۹۲7.7
8. پاک‌نژاد، رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج۲، ص۱۱۸.8.
9. فصلنامه هنر، وزارت ارشاد، ج۳، ص۱۵۳- ۱۵۴.9
10.آیه 21 سوره ص
11.عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 94، باب 14 حدیث 1 به نقل از تفسیر راهنما
12.فاضل لنکرانى، محمد، احکام جوانان، ص 135، مسئله 332، امیر قلم، قم، سى و پنجم، 1427ق.
13.شیخ صدوق، محمّد بن على، من لا یحضره الفقیه، ج ‌1، ص 387، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ دوم، 1413ق.
14.شرح نهج البلاغه/ج۱۷/ص۸۹.
15.دلیل بر این حکم ، روایاتی است که در وسائل الشیعه ، ج 5 ص 463آمده است و بحث مفصل آن در جواهرالکلام ، ج 13 ص 165آمده است .
16.سیدمحمد کاظم یزدی ، عروة الوثقی ، شرائط نماز جماعت و مستمسک العروة الوثقی ، ج 7 ص 225
17.وسایل الشیعه، ج 5 ص 463 و بحث مفصل آن در جواهرالکلام، ج 13 ص 165
18. سبا/سوره۳۴، آیه۱۳.
19. عمران/سوره۳، آیه۳۹.
20. آل عمران/سوره۳، آیه۳۷.
21.حصوری، علی، مبانی طراحی سنتی در ایران، نشر چشمه

منابع:
https://www.porseman.com/article/%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%B2/24711
https://www.islamquest.net/fa/archive/fa34699
https://asemooni.com/mihrab-prayer-45224
https://www.tabnak.ir/fa/news/336577
http://goftemandi.blogfa.com/post/71
https://www.shafaf.ir/fa/news/24166
https://fa.wikipedia.org/wik
https://www.parsnews.com
https://wiki.ahlolbait.com
http://askdin.com/thread
https://fa.wikifeqh.ir