با شکل‌گیری صحیح رشد اجتماعی ،کودک مهارت‌های رفتاری‌ را می‌آموزد که از طریق آنها می‌تواند با دیگران تعامل داشته باشد. بازی، پاسخی برای رشد و تکامل استعدادها، قابلیت ها، توانایی ها و نیازهای ابتدایی و مقدماتی کودک است. نقش بازی در رشد اجتماعی کودکان بسیار مهم است.

رشد اجتماعی کودکان به چه معنا است؟

رشد اجتماعی کودکان فرایندی است که در آن کودکان یاد می‌گیرند تا با محیط اطراف و آدم‌های اطراف خود تعامل داشته باشند. به مرور زمان همانطور که آنها فردیت خود را در جامعه پرورش می‌دهند و درک می‌کنند، مهارت برقراری ارتباط با دیگران و پردازش اقدامات و کارهای خود را نیز کسب می‌کنند.

رشد اجتماعی کودکان چرا اهمیت دارد؟

رشد اجتماعی روی بسیاری از انواع دیگر رشد کودکان تاثیرگذار است. توانایی یک کودک برای تعامل با دیگران به شیوه‌ای سالم، روی بخش‌های مختلف زندگی او تاثیرگذار است. از یاد گرفتن کلمات جدید در دوران نوپایی گرفته تا پیدا کردن دوست در مدرسه و حتی کنار آمدن با چالش‌های زندگی در بزرگسالی.

مراحل رشد اجتماعی کودکان

یک سالگی:

در یک سالگی کودک بیشترین مهارت اجتماعی را از والدین یاد می‌گیرد. آنها ممکن است با دادن اسباب بازی به شما، تعامل داشته باشند و سعی کنند با اشاره و صدا ارتباط برقرار کنند. همچنین متوجه خواهید شد که کودک شروع به آشنایی بیشتر با کسانی می‌کند که به طور منظم می‌بینند و ممکن است با دیدن آنها با لبخند واکنش نشان دهند. اینها همه نشانه‌های مثبتی است که کودک شما از نظر اجتماعی رشد می‌کند و باید مورد تشویق قرار گیرد.

دو سالگی:

در دو سالگی تعامل اجتماعی کودک هنوز عمدتا بر اساس تعامل با والدین است. با این حال آنها ممکن است بیشتر از قبل برای دیگران دست تکان دهند یا لبخند بزنند. در این زمان شروع به بازی موازی می‌کنند. در این شکل از بازی، کودکان بیشتر از اینکه با همسالان خود بازی کنند، در کنار آنها بازی می‌کنند. در این سن معمولا اشیا را مال خود می‌دانند و تمایلی به اشتراک‌گذاری آنها ندارند. این سن معمول است که کودکان تا حد زیادی خودمحور باقی می‌مانند.

سه سالگی:

تغییرات بزرگی در رابطه با تعامل اجتماعی در حدود سه سالگی رخ می‌دهد. فرزند شما اکنون نه تنها در کنار کودکان دیگر بازی می‌کند، بلکه کودکان دیگر نیز شروع به بازی فعال با آنها می‌کنند.
با این حال، توجه به این نکته مهم است که کودکان در این سن هنوز همه قوانین اجتماعی را رعایت نمی‌کنند و فعالیت‌های آنها اغلب ممکن است شامل ضربه زدن یا گاز گرفتن باشد.

در این مواقع والدین می‌توانند از این فرصت استفاده کرده و کودک را راهنمایی کنند و دلیل نامناسب بودن چنین رفتاری را توضیح دهند. در این زمان بچه‌ها به احساسات دیگران آگاه‌تر هستند و می‌فهمند چگونه اقدامات آنها ممکن است منجر به پاسخ منفی یا مثبت از طرف والدین شود.

چهار سالگی:

در سن چهار سالگی، کودکان تعامل بسیار بیشتری با همسالان خود دارند و همکاری با دیگران را یاد می‌گیرند. اگرچه مطمئناً هنوز بر سر مسائلی مانند اشتراک‌گذاری متعلقات خود درگیری خواهند داشت، اما کودکان در این سن درک بهتری از این مفهوم دارند.

همچنین ممکن است در این زمان متوجه شوید که کودک شما نسبت به شما و سایر عزیزان خود محبت بیشتری دارد و وقتی متوجه شود که یکی از عزیزانش صدمه دیده یا ناراحت است، ممکن است نگرانی نشان دهد.

آنها همچنین استقلال خود را در هر کجا که بتوانند اعمال می‌کنند. ممکن است بخواهند خودشان لباس بپوشند، در کارهای خانه کمک کنند یا خودشان به دستشویی بروند. در حالی که آنها مطمئناً نمی‌توانند هر کاری را که می‌خواهند انجام دهند، اما توصیه می‌شود که به کودک اجازه دهید کمی آزادی عمل یا قدرت انتخاب داشته باشد و مستقل عمل کند.

نقش بازی در رشد اجتماعی کودکان

از بُعد رشد اجتماعی، تعامل در بازی با دیگر کودکان، کودک را قادر می‌سازد تا تصورش را از خود و دیگران به‌صورت عام رشد دهد. در بازی‌های گروهی که دارای مقررات و قواعد است، بازیکن باید نقش دیگر بازیکنان را بداند و هم‌چنین باید توانایی «برعهده گرفتن نقش دیگران» را در خود رشد و توسعه دهد، تا از طریق پیش‌بینی آن‌چه در آینده اتفاق خواهد افتاد، بتواند رفتار خود را با آن سازگار کند.

کودک، شروع به ارزیابی توانایی‌های خود در مقابل دیگران می‌کند و هویت یا تصور از خود را بهبود می‌بخشد. از طریق بازی کردن نقش‌های مختلف بزرگ‌سالان، مقررات اجتماعی و معیارهایی که رفتار بازیگر را تنظیم می‌کند، می‌آموزد.

کودک در بازی با سایر کودکان، چگونگی ایجاد ارتباط با آنان را یاد می‌گیرد، دیگران را بهتر می‌شناسد و از خود نیز شناخت بهتری پیدا می‌کند. بازی، عواطف و احساسات کودک را بیدار می‌کند، در تقویت جسم و روح او تأثیر زیادی داشته و او را به‌سوی زندگی اجتماعی و قبول مسئولیّت‌ها راهنمایی می‌کند.

یافتن جنبه های مثبت زندگی از طریق بازی

بازی باعث می‌شود تا کودکان موقعیت‌های دشوار و اضطراب‌زا را تجربه کند. در این تجربه، با بازسازی موقعیت‌های واقعی، اما در قالب‌های تخیلی، خود را در نقش بزرگسالان قرار می‌دهد و سعی می‌کند تا موقعیت‌های واقعی را تجربه کند. این تجربه به کودک کمک می‌کند تا ضمن غلبه بر واقعیت‌های ناراحت کننده، جنبه‌های مثبت زندگی را نیز دریابد.

خلاقیت در برابر احساس تقصیر

اریک اریکسون یکی از مراحل رشد کودک را خلاقیت در برابر احساس تقصیر معرفی می‌کند که این مرحله از سه‌سالگی شروع می‌شود و تا پایان پنج‌سالگی به طول می‌انجامد، این مرحله طبق دیدگاه او دورۀ بازی نام‌ گرفته است.

در این دوره یعنی از سه سالگی تا پنج سالگی مرحله مهمی از رشد کودک است که بازی نقش مهمی در رشد این دوران دارد.

مثلاً کودکان نقش پدر و مادر، دکتر، پرستار، معلم، فضانورد را بازی می‌کنند و این بازی در تکوین شخصیت آن‌ها مؤثر است؛ در این فضا، بازی جنبۀ تفریحی ندارد بلکه در این مرحله کودک برای اعمال خود هدف و منظوری را دنبال می‌کند. ابتکار یا خلاقیت را می‌توان یک نوع تولید دانست و یا به‌کارگیری انرژی در یک فعالیت یا طراحی نقشه دانست.

بازی‌هایی برای رشد اجتماعی کودکان

دالی موشه:

بازی دالی موشه تقریبا یک بازی همه جانبه و یکی از بهترین بازی‌ها برای پرورش هشیاری حسی در کودکان است. این بازی ارتباط چشمی را به کودکان می‌آموزد، باعث بهبود هماهنگی و مهارت‌های حرکتی در کودکان می‌شود و روش بسیار خوبی برای خندیدن کودکان است.

علاوه بر این ویژگی‌ها، دالی موشه مفاهیم مهمی درباره اشیا را به کودکان می‌آموزد؛ کودکان می‌آموزند که ندیدن با نبودن متفاوت است. کودکان معمولا از پنج ماهگی شناخت اشیای پیرامونشان را آغاز می‌کنن.

داستان خواندن:

در دوران نوزادی، داستان خواندن با صدای بلند به برقراری ارتباط با کودک کمک می‌کند. این کار برای والدین همیشه امکان‌پذیر است چون کودک در سنین نوزادی هیچ چیز را به اندازه شنیدن صدای والدین خود دوست ندارد. هر چه بیشتر برای کودکان بخوانید، آنها لحن، آهنگ و انعطاف‌پذیری صدا را بیشتر درک می‌کنند. هنگامی که یادگیری خواندن را شروع کنند، این درک دوران نوزادی به آنها کمک زیادی خواهد کرد.

بازی‌های نمایشی:

بازی‌های تخیلی، خود‌آگاهی را تقویت می‌کنند و باعث می‌شوند کودک موقعیت‌های اجتماعی را بهتر درک کند. هنگامی که کودک در کنار دیگران نمایش‌نامه‌ای را اجرا می‌کند، در موقعیتی قرار می‌گیرد که در آن، همه باید برای موفقیت اجرا همکاری کنند. کودکان معمولا در انجام بازی‌های تخیلی ضعف دارند و دلیل اصلی این ضعف، ناتوانی آنها در همکاری با دیگران است. در این سنین کمک به کودک برای یادگیری کار گروهی و داشتن درک متقابل بسیار ضروری است.

تقویت رشد اجتماعی کودک به وسیله والدین

برای زمان بازی کودک برنامه ریزی کنید و خود نیز در بازی آنها شرکت نمایید. شرایطی را فراهم آورید تا کودک شما بتواند همکاری و تعاون را در بازی های جمعی و بازی هایی که در آنها همکاری و مشارکت لازم است فرا بگیرد.

به یاد داشته باشید این فرآیند یادگیری زمان می برد پس صبور باشید و در انتظار نتایج چشمگیر آن باشید. ترتیبی دهید کودک با افراد در محدوده های سنی متفاوت به صورت گروهی بازی کند.

همچنین فرصت‌هایی را فراهم کنید که کودک با بزرگسالان تعامل داشته باشد. این کار به او می آموزد تا در کنار همه افراد با سنین متفاوت احساس راحتی کند.
با کودک خود مشغول بازی های شوید که در آنها نوبت رعایت میشود، مثل: هول دادن توپ ، یا شوت کردن آن به نوبت این بازی‌ها به کودک شما مفهوم رعایت نوبت را می آموزد.

با نامگذاری هیجان ها به کودک خود کمک کنید تا هیجان‌ها خودش را بشناسد. کودک می‌تواند به راحتی با خشم، ترس و یا ناراحتی تحت تاثیر قرار بگیرد. وقتی به احساس و هیجان نام مشخصی بدهید و به او در شناسایی هیجانش کمک کنید، ترس او کمتر خواهد شد.

قدرت تخیل کودک خود را تقویت کنید. بازی های جورچین برای این کار خیلی مفید می باشند. به او کمک کنید با استفاده از اسباب بازی هایش اشکال خاصی را بسازد. حتی می‌توانید مثلا برای ساخت قلعه از لباس‌های مثل روسری کلاه و دیگر وسایل خانه مانند تا پتو استفاده کنید. به کمک هم و با استفاده از تکه پارچه، دکمه و چوب، عروسک خانگی بسازید.

عواقب محرومیت کودکان از بازی

اگر تجربیات بازی طبیعی در طول زندگی کودک وجود نداشته باشد، احتمال بیش‌تری وجود دارد که کودک رفتارهای بسیار خشونت‌آمیز و ضداجتماعی نشان دهد، صرف‌نظر از جنسیت، سن، وضعیت خانوادگی، تحصیلات و درآمد.

وقتی کودک دایماً از بازی محروم باشد، محرومیت حسی ادامه پیدا می‌کند. در همین ارتباط از امام صادق علیه السلام چنین روایت شده که «کودک باید هفت سال اول بازی کند، در هفت سال دوم، باید خواندن و نوشتن بیاموزد، و در هفت سال سوم، مقررات زندگی و حلال و حرام زندگی را یاد بگیرد. »
آن‌ها از نظر عاطفی و اجتماعی و عاطفی سرکوب شده، جلوی احساسات خود را می‌گیرند، آمیزش و معاشرت برای آن‌ها سخت است، از تکالیف مدرسه عقب می‌مانند و خیلی زیاد در معرض خطر چاق شدن قرار می‌گیرند.

کالج پزشکی بایلور در سال 1997 گزارش کرده که کودکانی که بازی نمی‌کنند، رشد مغزشان بیست تا سی درصد کم‌تر از اندازه‌ی متوسط رشد مغز در بچه‌های هم‌سن‌ و‌ سال آن‌هاست.

کلام آخر

تکامل اجتماعی کودک، هماهنگ با سایر مظاهر تکامل او صورت می پذیرد. در حقیقت، توانایی های مختلف کودک، قلمرو فعالیتش را می افزاید و در نتیجه تماس و ارتباط، جهان کودک گسترش می یابد ومتناسب با آن، الگوهای رفتاری و اجتماعی جدیدی در قلمرو و یادگیری های فرد قرار می گیرد(فرهپور،۱۳۶۸).

تکامل روانی– اجتماعی خود می آموزد که چگونه در گروه همسالان خود که روابط متقابل پیچیده ای دارند، ظاهر شده و جایگاهی برای خود بیابد. در این میان و در مرحله اول، خانواده نقش بسیار مهمی را در قابلیت و یادگیری رفتار اجتماعی کودک بر عهده دارد.این قابلیت، به موازات شخصیت کودک و موقعیتی که او در خانواده از آن برخوردار است، قرار دارد.

کودک، مظاهر اجتماعی شدن خود را با صرف اوقات زیادی در کنار دوستان و هم بازیها، برقراری روابط با دیگران، شرکت در فعالیت های خانه، ساختن اسباب بازیهای مختلف و شرکت در بازیهای گروهی نشان می دهد.

منبع

https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/7946/103625
https://zarafeyejadooyi.com
https://www.karpuzzle.com/children-social-development
https://www.robooby.com