مقايسه نگرش صدرالمتألهين و ابن‌سينا در مسئله اتّحاد عاقل و معقول(2)

بخش دوم: راه تحصيل صورتهاي عقلي
 

بيان شد كه در عبارات ابن سينا، به دو برداشت از تعقل برمي‏خوريم: يكي، تعقل از طريق تجريد و ديگري، تعقل از طريق استفاضه و اتصال به عقل فعال. بنظر صدرالمتألهين، تعقل فقط از طريق ارتقاي نفس و درك ذوات مجرده حاصل مي‏شود، نه از راه تجريد، و نه از راه اتصال به عقل فعال و امثال آن.

نظريه تجريد تام
 

ابن سينا مي‏فرمايد: تعقل نفس، يعني نفس صورتهاي معقولات را مجرد از ماده درك كند، و صور معقوله دو گونه‏اند: يا خود بخود مجرد از ماده‏اند كه در اين حالت، نفس هيچ زحمتي در تجريد آن صور ندارد، يا آنكه عقل آن صورتها را مجرد از ماده مي‏كند.([14])
ايشان شرح مي‏دهند هنگامي كه انسان موجودي را حس مي‏كند، صورت محسوس را از موجود خارجي اخذ مي‏كند، ولي بنحوي محتاج به ماده است. بعلاوه آنكه لواحق آن صورت را نيز بهمراه صورت اخذ مي‏كند. و در هنگام خيال، صورت را بدون ماده اخذ مي‏كند، ولي لواحق ماده بهمراه صورت است. و در هنگام وهم صورت را اگر چه بدون ماده و لواحق آن درك مي‏كند، ولي چون مستند به موجودات مادي است، ذهن نمي‏تواند لواحق ماده را بطور مطلق از آن جدا كند. زيرا، در هر صورت، آن مفاهيم را، اگر چه مادي نباشند ولي عارض بر ماده تصور مي‏كند. ولي در هنگام تعقل، نفس موجود ذهني و صورت عقليه را مجرد از همه لواحق ماده اخذ مي‏كند و آن را تعقل مي‏كند. همين تجريد تام موجب تفاوت تعقل و ديگر ادراكات است. ([15])

نقد نظريه تجريد
 

ملاصدرا در موارد گوناگون، بشدت اين نظريه را مورد انتقاد قرار داده است. ايشان مي‏گويد: مشهور بيان حكما آن است كه نفس، صورت محسوسات را از ماده آنها انتزاع كرده و آن را مجرد مي‏كند، و اين تجريد وقتي تام شد، تعقل رخ مي‏دهد.
ملاصدرا اين نظريه را بگونه‏اي تفسير مي‏كند كه گويي نفس ساكن و ثابت است، و حركت و تغيير از آن اشياء است. به اين معني كه صورت محسوسه تغيير كرده و تجرد مي‏يابد، و نفس هميشه فقط مدرك است.
ايشان اشكال مي‏كند: اگر چنين باشد، بايد جوهر نفساني بدون ارتباط با صور عقليه، آنها را درك كند. زيرا، هيچ ارتباطي ميان صور عقليه و نفس برقرار نيست و نفس اگر موجودي مغاير خويش را كه هيچ ارتباطي با آن ندارد، درك كند، علم فقط اضافه‏اي بيشتر نمي‏شود، زيرا ميان دو موجود مستقل و بي‏ارتباط با يكديگر، فقط مقوله اضافه برقرار است. در حاليكه قول به اضافه در بحث علم مورد نقد و انكار فلاسفه است.
اگر صور عقليه با نفس ارتباط داشته باشند، لازم است نفس ماده آن صور بوده و متحد با آنها گردد، در حاليكه قائلين به اين نظريه تغييرات نفس را و اتحاد با صور معقوله را انكار مي‏كنند.
بنابرين تجريد صور محسوسه براي حصول صور معقوله امري محال است. بلكه، بايد تعقل را اينگونه تفسير نمود كه اشياء ثابتند و نفس تغيير مي‏كند، يعني عوالم متعدد است و نفس از عالمي به عالم ديگر حركت مي‏كند و در عالم محسوسات ادراك حسي داشته، و در عالم عقول ادراك عقلي دارد.([16])

نظريه اتصال به عقل فعال
 

طريقه دوم تعقل، در كلام ابن سينا، اتصال به عقل فعال است. وي مي‏فرمايد: در عالم هستي، جوهري مفارق وجود دارد كه صورت معقولات بالذات در آن جوهر موجود است. زيرا، اين جوهر عقلي بالفعل بوده و حالت امكاني ندارد. هنگامي كه نفس به اين جوهر عقلاني متصل مي‏شود، از اين جوهر، در نفس نيز، صور عقليه خاصي كه استعداد آن را از طريق درك جزئيات پيدا نموده است، مرتسم مي‏شود.([17]) بنابرين نفس، با درك جزئيات، استعداد اتصال به جوهر مفارق عقلاني را مي‏يابد. و حاصل اين اتصال، ارتسام صور عقليه در نفس است. هنگامي كه نفس دوباره متوجه عالم حس گردد، آن صورت عقليه محو مي‏شود، همانطوركه اگر متوجه صورت عقليه ديگري شود، صورت عقليه اول محو مي‏شود.
ابن سينا بطور گسترده‏تري در بحث نفس كتاب الشفاء به بررسي اين نظريه مي‏پردازد و مي‏فرمايد:
نفس انساني عاقل بالقوه است و مي‏تواند بالفعل عاقل شود، ولي اين فعليت بخودي خود حاصل نمي‏شود. بلكه علتي لازم است تا آن را از قوه بفعليت برساند، اين علت امري خارج از نفس و اعلي از نفس است، و آن عقل مي‏باشد.
روشن است كه اين علت بايد خود، عقل بالفعل باشد كه در آن مبادي صور اشياء موجود باشد، تا بتواند آن صورتها را به نفس اعطا كند، و آن عقل فعال است. ([18])
ابن سينا در بيان تفاوت ميان اين نظريه و نظريه تجريد صور از ماده مي‏فرمايد:
وقتي قوه عاقله بر جزئيات اطلاع پيدا كند و جزئيات موجود در خيال را درك كند و عقل فعال، از سوي ديگر، بر اين درك بتابد، آن جزئيات درك شده، از ماده و علايق آن مجرد گرديده، در نفس ناطقه منطبع مي‏شود. البته، نه به اين نحو كه نفس از خيال به عقل منتقل مي‏شود، بلكه به اين معني كه نفس با مطالعه اين جزئيات، استعداد مي‏يابد تا صور مجرده، از عقل فعال بر او افاضه شود، يعني فكر و ترتيب قياسات موجب مي‏شود تا نفس به قبول فيض نايل آيد.
سپس تذكر مي‏دهد: نفس انسان معقول بالفعل نمي‏شود بلكه فقط عاقل است، و مي‏فرمايد: هنگامي كه نفس انسان، توسط اشراقات عقل فعال نسبتي با صور عقليه پيدا كند، در نفس صورتي حاصل مي‏شود كه از جهتي با نفس همجنس است، و از جهتي با نفس همجنس نيست. از اين جهت كه مجرد است، از جنس نفس است، ولي از اين جهت كه معقول بالفعل است با نفس متفاوت است. زيرا، خيالات كه خود، معقولات بالقوه‏اند - بواسطه اين اشراق و اتصال - معقول بالفعل مي‏شوند و البته، خيالات به همان صورت خود باقي است و فقط صورتهايي كه از آنها بدست مي‏آيد به عقل بالفعل تبديل مي‏شود نه خود خيالات، پس نفس قابل است و در او صور عقليه مجرده حاصل مي‏شود.([19])

بخش سوم: سه نكته مشترك ميان دو حكيم
 

لازم است در اين قسمت از اين مقاله به وجوه مشترك ميان ابن سينا و ملاصدرا، در بحث تعقل اشاره مختصري بشود تا در كنار اين وجوه مشترك، اختلافات ميان آنها بهتر نمايان گردد.

1. تجرد عقل
 

عاقل يا بعنوان قابل صور معقوله، يا بعنوان متحد با صور معقوله، لازم است مجرد باشد. زيرا معقول قابل قسمت نبوده، مجرد است. بنابرين عاقل هم بايد مجرد از ماده باشد، يعني تعقل در عالم اجسام راه ندارد.([20])

2. تجرد معقول
 

صور عقليه و معقولات در نظر هر دو حكيم، مجرد از ماده و لواحق آن است و تعقل به امور جزئي يا مادي يا اموري كه مشوب به لواحق ماده است، تعلق نمي‏گيرد. پس يكي از شرايط تعقل آن است كه ادراك، به امر غيرمادي و مجرد تام متعلق باشد. ([21])

3. نفس، عاقل بالقوه، عاقل بالفعل
 

به نظر دو حكيم نفس انساني موجود مجردي است كه مي‏تواند تعقل كند، و عاقل بالقوه است و هنگامي كه تعقل كند، عاقل بالفعل ميشود. بنابرين در نفس تغييري رخ مي‏دهد كه از بالقوه بودن بفعليت مي‏رسد. و اين تغيير، بنابر نظر شيخ الرئيس، بواسطه اتصال به عقل فعال حاصل مي‏گردد، و بنظر صدرالمتألهين بواسطه اتحاد با مثل نوريه و عقول مفارقه و صور نوعيه مفارقه صورت مي‏گيرد. ([22])

پي نوشت ها :
 

14. الشفاء، الطبيعيات، النفس, ص 212.
15. ابن‏سينا، النجاة, ص 347.
16. ر.ك. الشواهد الربوبيه, 241-243.
17. الاشارات و التنبيهات، شرح الاشارت و التنبيهات, ج 2, ص 364.
18. الشفاء، الطبيعيات، النفس, ص 208 و ر.ك. ابن‏سينا, عيون الحكمه, ج 1, ص33.
19. الشفاء، الطبيعيات، النفس, ص 209.
20. الاسفار, ج 3, ص 470 و النجاة, ص 356.
21. الاسفار, ج 3, ص360 و النجاة, ص 344.
22. الاسفار, ج 3, ص370 و الشفاء، الطبيعيات، النفس, ص 208.

منبع: www.mullasadra.org