اصفهان، شهر کبوترخانه ها(1)

چکيده
 

دراين بررسي سعي شده است يک معرفي کلّي ازکبوترخانه به عنوان نمونه ي بارزي از معماري بومي،به طورخاص دراصفهان، و به اختصار در سايرنقاط جهان، ارائه شود؛باتوجه به اينکه درکليه ي نقاط ايران، اصفهان بيشترين تعداد کبوترخانه را داراست.
پس ازمعرفي کبوترخانه و ارائه ي تاريخچه اي مختصر و نکات جالب توجهي که در سفرنامه هاي جهانگردان غيرايراني درمورد کبوترخانه وجود دارد،انواع تيپ هاي کبوترخانه ازنظر پلان و مقطع بررسي شده است،که نکات قابل توجهي در آنها وجود دارد.براي مثال، مقاومت اين بناها درمقابل زلزله،که تأييدي است بر توانايي و دورانديشي سازندگان آنها که اکثراً از کشاورزان و مردم عادي بوده اند.
صحبت کوتاهي نيز درمورد کبوترخانه هاي اروپا و تاريخچه ي آنها و همچنين موارد استفاده کبوترخانه درکشورهاي اروپايي شده است که نشان مي دهد کبوترخانه هاي اروپايي اصلاً به کمال و پيچيدگي کبوترخانه هاي ايران نبوده اند؛همانطور که شاردن نيز در سفرنامه خود به اين موضوع اشاره کرده است.
سپس به علل انهدام اين برج ها خواهيم پرداخت که هم حاصل بي توجهيِ مردم به آنهاست و هم مسائل محيطي که در گذشته پيش آمده،نظيرقحطي و... .
مختصري نيز درمورد وضع کنوني اين برج ها بحث خواهيم کرد و کارهايي که براي مرمت آنها انجام گرفته است، که براي نمونه، برج کرکوند پيش و پس از مرمت معرفي شده است.
در پايان،آنچه ازاين جستجو برداشت مي شود، نخست شگفتي ست دربرابر معماي فوق العاده اين برج ها،و ديگرافسوس؛براي اينکه شايد تا چندسال آينده به ندرت اثري از آنها وجود داشته باشد.چراکه درحال حاضر نيز سه هزار برجِ زمان شاردن به کمتر از يک پنجم تقليل يافته اند(3) که اين، تنها حاصل بي توجهي به حفظ و مرمت اين برج هاست که حداقل مي توانند به عنوان جاذبه اي توريستي حفظ شوند و حتي شايد در برخي موارد بتوانند جهت همان منظوري که براي آن طراحي شده اند، يعني توليد کود، مورد استفاده قرار گيرند.

مقدمه
 

هميشه آنچه پايدار است، بعد از گذر سالها و سالها، مردم است... که خود را و فرهنگش را خشت مي کند، با دست ورز مي دهد و مي پزد، آنگاه اين «خود» را رج به رج بنا مي کند و مي سازد؛ چراکه دريافته است آنچه مي سازد، بيش از خودش پايداراست. و اينگونه، معماري را بوجود آورده است.
انساني که قرنها پيش بوده است، پدري که معماري زاده نيازهاي اوست، براي زندگي و جاودانگي، بي هيچ چشم داشتي، بي هيچ غروري از توانايي هاي ناپايدار و محدود، هديه هاي طبيعت را پذيرفته است و با دست ها،که نمود همه توانايي هاي انسان اند، آنها را شکل داده و فقط ساخته است.
هيچ چيزي را خراب نکرده، هيچ ناسازگاري در طبيعتي که مهربان است بوجود نياورده،زندگي را براي زندگي به رقص درآورده است... نيروي ناپيدايي که ميان يادگارهاي پدري جريان دارد،
زندگي است.حسي که شايد نداني چيست، ولي وقتي به اين يادگارها نگاه مي کني، يا دست مي کشي روي سطح کاهگلي يا بوي خاک باران خورده را حس مي کني، يا صداي بال زدن دسته اي کبوتر را مي شنوي،به خاطرحضور ناخوانده ات، دلت را قلقلک مي دهد...و نگاهت را، همان کبوترهايي که پريدند،با خودشان مي برند وسط آبي بزرگ، صداشان پيوند مي خورد با تصويري دور از روزي که مثلاً، نگاهت به دنبال همين کبوترها،که حسرت رهايي شان را مي خوري،رسيده است به يک برج... .

معماري بومي،معماري برخاسته از مردم، براي مردم
 

دراصفهاني که به هرطرف نگاه کني، بناهاي فاخر و باشکوه نگاهت را پُر مي کنند، و انگارسالهاست روح معمارانِ فوق العاده آنها گوشه اي ايستاده اند و با غرور، شگفتي تو را دربرابر هنرشان مي بينند، شايد جايي براي صحبت از معماري بومي نباشد. شهري که بيش از هرچيز برپايه هندسه بي نقصِ بزرگترين مهندسان زمان خود بنا شده است.
اما با اين وجود،درهمين شهر زيباي بزرگ مغرور، برج هايي هستند که سالها معمارانِ گمنامي به خود ديده اند، و تجربه سالها بي عيبشان کرده است؛برج هايي که نه براي به رُخ کشيدن شکوه يک سلطنت ساخته شده اند و نه براي به يادگار گذاشتنِ جاودانه اي غرورآميز؛ بلکه به سادگي براي برآوردن نياز روزمره انسان و تعامل بهتر با طبيعت.

پيشينه ي کبوترخانه در ايران و اصفهان
 

کبوترخانه هم مانند هر نمونه ديگري از معماري بومي، تاريخ آغاز ساخت مشخصي ندارد،و تنها با بررسي ادبيات، متون تاريخي و کشاورزي(4) و اسنادي همچون سفرنامه ها مي توان تخميني درمورد زمان بوجود آمدنِ اولين کبوترخانه زد.
باتوجه به اين اسناد و مدارک مي توان گفت که کبوترخانه از قرن چهارم هجري در ايران ساخته مي شده است؛ البته بديهي است که ساخت اين بناها پيش از قرن چهارم هجري هم رواج داشته است، اما اسناد و شواهد موجود به 1100 تا 1200سال پيش باز مي گردد.
سفرنامه ابن بطوطه(5)، قديمي ترين سفرنامه اي است که در آن از کبوترخانه هاي اصفهان نام برده شده است: «... آن روز را نيز از وسط باغ ها، آب ها و ديه هاي زيبا که برج هاي کبوتر زيادي در آنها ديده مي شود، به سير خود ادامه داديم و پسين روز به شهر اصفهان رسيديم...»
شاردن نيزدرسفرنامه خود چنين مي گويد: «... من عقيده دارم که ايران مملکتي است که بهترين کبوترخانه هاي جهان در آنجا ساخته مي شود.اين کفترخان هاي عظيم شش بار بزرگتر از بزرگترين پرورشگاههاي ما هستند.اينها را از آجر بنا مي کنند و رويش گچ و آهک مي کشند و در تمام سطوح داخليِ ديواره ي بنا از بالا تا پايين سوراخ هايي احداث مي کنند تا کبوتران درآنها آشيانه کنند. همه کساني که مايل به داشتن کبوترخانه باشند،به استثناي سکنه اي که متدين به مذهب رسمي کشور نيستند،مي توانند آن را بسازند و در اين مورد هيچ شرط انحصاري و امتيازي وجود ندارد و فقط ماليات کود مي پردازند. در حوالي اصفهان بيش از سه هزار کبوترخان مي شمارند و تمامي اينها چنانکه من ديده ام، براي تحصيل کود ساخته شده اند، نه براي پرورش و تغذيه کبوتران...»(6)
در سفرنامه هاي بسيار ديگر نيز به تفصيل يا خلاصه درمورد کبوترخانه هاي اصفهان اشاره شده است.(7)

پراکندگي جغرافيايي کبوترخانه ها
 

پراکندگي کبوترخانه ها منطقه وسيعي را شامل مي شود که پيش تر به عنوان ايران شناخته مي شده و وسيع تر از مرزهاي کنوني بوده است.اما پراکندگي فعلي آنها محدود به استان هاي اصفهان، مرکزي، آذربايجان و يزد است که درميان آنها اصفهان بيشترين تعداد کبوترخانه را داراست.
پرسشي که پيش مي آيد، اين است که چرا اصفهان بيشترين پراکندگي کبوترخانه را دارد؟ دليل اول اين است که اصفهان به لحاظ اقليمي،محيط مناسبي براي پرورش کبوتر بوده است. باغات و مزارعِ بسيار اصفهان که به وسيله رود دائميِ زاينده رود آبياري مي شوند،محيط بسيار مناسبي براي زندگي و توليدمثل کبوتران است.(8)
از ديگردلايل يکي هم اين است که اصفهان پايتخت صفويه بوده است و بيشتر برج هايي که هنوز برجاي مانده اند،به آن زمان باز مي گردند. اگرچه از چند قرن پيش از آن نيز کبوترخانه وجود داشته،دوران اوجِ کبوترخانه ها زمان سلطنت شاه عباس اول بوده است.

علل انهدام برج هاي کبوتر
 

پس از انقراض سلسله صفويه و انتقال پايتخت ازاصفهان به تهران،بازار خربزه و هندوانه ي اصفهان دچار رکود شده است که اين باعث بي توجهي به کبوترخانه ها و ويراني تدريجيِ آنها شده است.
از ديگردلايل اين ويراني، قحطي سالهاي1870/1869م. است که کبوتران يا توسط مردم براي تغذيه شکار شدند، يا به علّت نبود غذا و خشکسالي پراکنده شدند و به مناطق ديگر رفتند.

تنوع و شکل کبوترخانه ها
 

کبوترخانه ها ازنظر شکل ظاهري و سبک ساخت به چند دسته تقسيم مي شوند که اين تقسيم بندي در منطقه اصفهان تابع محل جغرافيايي آنها نيزهست.اين سه دسته عبارتند از: 1- کبوترخانه هاي استوانه اي که در شرق و جنوب شرق و داخل شهر اصفهان يافت مي شوند. 2- کبوترخانه هاي مکعبي که در شمال و شمال غرب اصفهان و همچنين استان هاي مرکزي و آذربايجان يافت مي شوند.(گلپايگان، نجف آباد و...) 3- کبوترخانه هاي چندقلو که در جنوب اصفهان يافت مي شوند.
کبوترخانه به صورتي طراحي و ساخته مي شد که با بکارگيري کمترين مصالح و کمترين سطح اشغال در زمين، از حجم بيشترين استفاده به عمل آيد و حداکثر تعداد لانه ي کبوتر ساخته شود. نحوه ي قرارگيري لانه ها در حجم به صورتي ست که امکان دسترسيِ برابر دارند و همه لانه ها ازنظر دريافت نور، تهويه و رفت و آمد کبوتران موقعيت يکسان دارند و لانه ها ارجحيتي بريکديگر ندارند.لانه هايي که در سطوح پائين تر قرار دارند نيز براي توليدمثل کبوتران مناسب ترين مکان هستند، چراکه کبوتر براي توليدمثل به محيط کم نور احتياج دارد. اندازه ي لانه ها نيز به گونه اي است که دو کبوتر به راحتي مي تواند در آن بچرخند.
از سطح زمين تا ارتفاع حدود نيم متر نيز لانه اي وجود ندارد که به اين فاصله «زغل گير» گفته مي شود که فضله ي کبوتران در اين محل انباشته مي شد و در زمان معين از درهاي کوچکي که در نيم متري سطح زمين، دوطرف کبوترخانه تعبيه و به مدّت يکسال مهر و موم شده بودند، تخليه مي شدند.
ازنظرامنيت کبوتران نيز اين بناها در بهترين سطح ممکن ساخته شده اند. در پي اين بنا ازآهک استفاده شده، تا جلوي ورود حشرات و جانوران موذي و مار را ازطريق زمين بگيرد، همچنين در ارتفاعي از تنه کبوترخانه يک نوار گچي کشيده شده است که اگرماري از ديواره بالا بخزد، روي سطح صيقلي گچ سر خورده و به زمين بيفتد.همچنين کنگره بندي هاي کبوترخانه علاوه بر جنبه ي تزئيني با ازميان بردن گوشه هاي صاف، امکان بالا خزيدن مار را کاملاً ازبين برده اند. اندازه سوراخ هاي ورودي کبوترخانه نيزکه روي فلفلدان ها(9) قراردارند،فقط براي ورود کبوتر و گنجشک مناسب اند و پرندگاني مانند باز و شاهين که دشمنان کبوتر محسوب مي شوند، نمي توانند از اين طريق به کبوترخانه وارد شوند.
يکي ديگرازنکات قابل توجه درمورد شيوه ساخت برج هاي کبوتر پيش بيني هايي است که براي افزايش مقاومت اين ساختمان ها چه درمقابل زلزله و چه درمقابل بادهاي شديد و چه پرواز دسته جمعي کبوترها، انجام پذيرفته است.

پديده ي تشديد (رزونانس) و نحوه ي خنثي کردن آن
 

مسأله اي که به علّت پرواز دسته جمعي کبوتران ممکن است بوجود آيد،پديده رزونانس است. گاهي عاملي باعث وحشت کبوتران مي شود. (مثلاً ديدن مار در کبوترخانه) و درنتيجه بيش از يازده هزار کبوتر به طور ناگهاني به پرواز در مي آيند. سازه برج کبوترخانه مشابه يک ستون يک سرگيردار است که به طور عادي داراي ارتعاشاتي مي باشد.(اين حالت زماني است که برج از يک استوانه تشکيل شده باشد.)
زماني که يازده هزار کبوتر باهم به پرواز در مي آيند، در اثر پرواز و بال زدنِ آنها هوا متراکم شده و به بدنه برج برخورد کرده، باز مي گردد و به بدنه برج برخورد مي کند. برخورد پي در پي هوا به بدنه برج، باعث ايجاد ارتعاشاتي جديد مي شود. چنانچه ارتعاشاتِ ايجاد شده با ارتعاشات خودِ برج هم دامنه شوند،باعث تقويت ارتعاشاتِ سازه برج مي شود،که به اين پديده تشديد (رزونانس) گفته مي شود.
درحالت تشديد،برج با دامنه ي بزرگتري ارتعاش خواهد کرد.باتوجه به اينکه مصالح برج عمدتاً از خشت و گل مي باشد، با افزاش دامنه ارتعاشات،پايداريِ برج به خطرخواهد افتاد. براي جلوگيري از حالت تشديد و ممانعت از افزايش دامنه ارتعاشات،به طريق زير عمل شده است:
به وسيله باند،استوانه خارجي و داخلي به هم متصل شده اند. علاوه برآن، با ساختن يک طبقه در ميانه برج و همچنين ساختن تاق هايي بين استوانه هاي خارجي و داخلي، (دستک بين دو استوانه) در نقاط مختلف استوانه ها را به هم متصل کرده اند. اتصالات مذکورباعث مي شوند که طول مؤثرطره ي برج کاهش يافته و سختي سازه افزايش يابد.
با کاهش طول مؤثر و افزايش سختي سازه، دامنه ارتعاشات برج نيز به طور قابل ملاحظه اي کاهش خواهد يافت.درنتيجه، چنانچه ارتعاشات حاصل ازپرواز کبوترها با ارتعاشات برج هم دامنه شود، تغيير و افزايشِ دامنه ارتعاشاتِ برج چندان زياد نخواهد بود و ازآثار مخربِ پديده ي تشديد جلوگيري خواهد شد.
کبوترخانه،بنايي ضدزلزله(10)
کبوترخانه ها را اگر نخستين بناهاي ضدزلزله ساخت بشرندانيم،بدون شک از اولين ها هستند.
به طور کلّي يک سازه براي اينکه ضدزلزله باشد، بايد خصوصياتي هم در پي و فنداسيون و هم در بدنه ي خود داشته باشد؛ خصوصياتي که به وضوح در پلان هاي معرفي شده از تيپ هاي مختلفِ کبوترخانه ها مي توان ديد.
اطلاعات ما از رفتار ديناميکي سازه هاي ساده و متقارن بسيار بيشتر از سازه هاي پيچيده است و درک رفتارآنها هنگام زلزله ساده تر است. اين نوع سازه ها مقاومت زيادي دربرابر زلزله دارند،
همان طور که اين دو خصوصيت در کليه پلان هاي برج هاي کبوترمشاهده مي شود.

نامتقارن بودن موجب ايجاد آثار پيچشي(11) در سازه مي شود که مي توانند بسيار مخرب باشند.به اين مفهوم که به طور کلّي اگر فرم اعضاي سازه با فرم کلّي سازه متناسب باشد،هم ازنظر اندازه و هم ازلحاظ شکل، کليه اجزاء در برابر زلزله رفتارهاي مشابهي نشان مي دهند که اين، از خسارات بيشتر جلوگيري مي کند.
نکته ي ديگري که بر مقاومت يک سازه اثر مي گذارد،توزيعِ يکنواخت و پيوسته مقاومت در آن سازه است. در سازه ساده و متقارن است که مقاومت پيوسته و يکنواخت توزيع مي شود،يعني اعضاي باربر سازه يکنواخت توزيع شده اند و ديوارها نيز از پي تا بام پيوسته و بدون انحراف هستند؛که همه ي اين اصول نيزدر کبوترخانه ها کاملاً رعايت شده اند.همانطور که از پلان ها و مقاطع معرفي شده کبوترخانه ها قابل مشاهده است،ستون ها و ديوارها از پي تا بام پيوسته و يکنواخت هستند و نافرمي ناگهاني و خاص درآنها وجود ندارد.
کلاف هايي(تيرهاي چوبي) نيزبه طور عرضي از ديوارهاي کبوترخانه هاي گذشته اند و ديوارهاي مقابل را به هم متصل مي کنند که ديواره هاي کبوترخانه را متصل به هم نگه مي دارند و از متلاشي شدن و ترک هاي بزرگ عمودي در ديوارها جلوگيري مي کنند.
ازديگرنکات مهم و تأثيرگذاربرمقاومت يک سازه،مصالح بکاررفته درآن است.بدنه ي اصلي کبوترخانه ها (به جزپي که بعداً در مورد آن بحث خواهد شد)ازخشت خام ساخته شده و روي آن نيزاندود گل و کاه گل بکاررفته است اين مصالح جداي ازاينکه احتمالاً بسته به شرايط اقليمي بهترين مصالح دردسترس و مورد استفاده ي آن زمان بوده اند،جزء مصالح خوب براي افزايش مقاومت يک سازه اند.ازجمله خصوصيات اين مصالح مي توان به خاصيت جذب انرژي و تغييرشکل خميري زياد،نسبت بالاي مقاومت به وزن،همگن بودن و اتصال آسان به مقاومت،اشاره کرد.
به طورخلاصه مي توان گفت مصالح مورد استفاده درکبوترخانه ها مصالح سبک با مقاومت نسبيِ بالا بوده اند که اين سبکي به مقدارقابل ملاحظه اي نيروي حاصل از زلزله را کاهش مي دهد.همچنين متخلخل بودنِ ديوارها به خاطروجود لانه هاي کبوتر بازهم به ميزان قابل ملاحظه اي از وزن سازه کاسته است،بدون اينکه مقاومت و پايداري آن را کم کند.
V=Cw رابطه ميان وزن يک سازه و ميزان نيرويي ست که زلزله به آن وارد مي کند. در اين رابطه،w وزن سازه، c ضريب ثابت، و v نيروي زلزله است.
براساس اين رابطه،هرچه وزن سازه کمتر باشد، نيروي حاصل از زلزله نيز بر آن کمتر خواهد بود؛که اين امر در کبوترخانه ها به خوبي رعايت شده است.
مشکل ديگري که هنگام زلزله براي يک سازه بوجود مي آيد،اثر واژگوني است؛ به اين مفهوم که نيرويي که زلزله به مرکز جرم يک سازه وارد مي کند،باعث واژگوني آن مي شود.
براي مثال،اين اثررا بر روي يک استوانه معمولي و يک کبوترخانه استوانه اي با وزن يک (که درآن قاعده بزرگتراست) مقايسه مي کنيم.
F نيرويي ست که زلزله به اين دو سازه وارد مي کند و رابطه F×H نيروي محرک وارد به ساختمان و رابطه ي W×e نيروي مقاوم سازه را نشان مي دهند.با اين پيش فرض که مي دانيم نيروي زلزله به مرکز جرم يک جسم وارد شود،باتوجه به روابط، مي بينيم که درفرم کبوترخانه که درآن قاعده پائين ازبالا بزرگتراست،هم نيروي محرک زلزله به دليل پائين آمدن مرکز جرم کم شده و هم نيروي مقاوم سازه به علّت زياد شدنِ شعاع قاعده زياد مي شود؛ درنتيجه فرم کبوترخانه اثر واژگونيِ زلزله را تا بيشترين حدّ ممکن کاهش مي دهد.
در اين رابطه، H ارتفاع مرکز ثقل استوانه از زمين، و H2 ارتفاع مرکز ثقل کبوترخانه اززمين است؛اما وزن دو سازه است.همچنين R1 شعاع قاعده ي استوانه، و R2 شعاع قاعده ي کبوترخانه است.

تا اين جا درمورد فرم روبنا(12) و تأثير آن بر روي عکس العمل سازه و مقاومت دربرابر زلزله بحث شد.اما همانطور که فرم روبنا براي مقاوم بودنِ يک سازه مهم است،فرم زيربنا(13) نيزازاهميت فراواني برخورداراست.
قاعده اساسي درمورد مقاومت لرزه اي زيربنا اين است که درموقع وقوع زلزله زيربنا با روبنا و خاک زيرِ آن به طور يکجا و مرتب عمل کنند.اگرفرم مناسبي براي روبنا که درمقابل زلزله مقاوم است انتخاب شود، احتمالاً فرم تصويرافقي زيربنا منطقي و صحيح خواهد بود،يعني:
الف) بارگذاري قائم متقارن خواهد بود.
ب) آثارواژگون کننده خيلي زياد نخواهد بود.
ج) سازه درتصويرافقي خيلي دراز نخواهد بود.
پي درکبوترخانه ها پيِ ديواراست که مي توان آن را متعلق به دسته پي هاي پيوسته دانست.دراين نوع پي،هرکجا که ديوار وجود دارد،درزير آن پي نيزهست که ضخامت آن حدود5 /1برابر ضخامت ديواراست.
براي مثال،دريک کبوترخانه استوانه اي با يک هسته مرکزي که ضخامت آن (ديوار محيطي و ديوارهاي هسته مرکزي)حدود 65سانتي متراست،پي به ضخامت20 /1 تا 1متر درزير آن تعبيه شده است. که اين نوع پي،مطلوبِ موردنظر براي مقاوم بودن را تأمين مي کند.يعني حرکت روبنا و زيربنا باهم پيوسته و اتفاق مي افتد،که آثار مخرب زلزله را تا حدّ زيادي کاهش مي دهد.
بنا به دلايل و ويژگي هايي که در بالا بحث شد و قبلاً نيزگفته شده است،کبوترخانه ها بناهايي داراي مقاومت زياد دربرابر زلزله هستند که درمقايسه با ساير بناهايي که در آن زمان ساخته مي شده اند،مي توان آنها را ضدزلزله ناميد.
باتوجه به اينکه اين بناها جزو معماري بوم آورد محسوب مي شوند و هيچ طراح يا مهندس خاصي وجود نداشته که طرح سنجيده و محاسبه شده اي براي آنها ارائه بدهد،تا شاهکارمعماري ساخته شود، و سازندگان اين بناها فقط مردم عادي و کشاورزاني بوده اند که به خاطر نياز،و با استفاده ازمصالح موجود با الهام گرفتن از خود طبيعت بناهايي را ساخته اند که در خدمت طبيعت و زندگي باشد،اين هماهنگي بي نظيربا بيعت توانسته است اين بناها را تاکنون پابرجا نگه دارد.

پي‌نوشت‌ها:
 

1-دانشجوي کارشناسي معماري،دانشگاه آزاد اسلامي،واحد خوراسگان.
2-دانشجوي کارشناسي معماري، دانشگاه آزاد اسلامي،واحد خوراسگان.
3-باتوجه به آخرين آمارارائه شده در کتاب کبوترخانه هاي اصفهان، سال1359، بررسي هاي ميداني نگارندگان درسال1387 نشان داد که بيشتر برج هاي ياد شده،تخريب شده اند.به طورمثال در کبوترآباد تعداد 15برج سالم ياد شده که اکنون برجي درآنجا يافت نشد.
4-براي اطلاعات بيشتر رجوع کنيد به:بي نام4، رامپوري، غياث الدين محمدبن جلال الدين شرف الدين،1363،اسدي طوسي، ابونصرعلي ابن محمد، 1356.
5-ابن بطوطه، 1361.
6-شاردن. ژان.
7-براي اطلاعات بيشتر رجوع کنيد به:
-بيزلي،اليزابت(بي تا).- پتروشفسکي، ايليا پاولويچ(1357)-جکسون.ابراهم. و ويليامز(1357)-دلا واله. پيترو-ديولافوآ. مادام ژان(1369)-ريچاردز،فردريک چارلز-شيل،ليدي مري-کرزن،جرج ناتانيل(1367)-کمپفر،انگلبرت(1360)- ويلز(1368).
8-به تلخيص برگرفته از مصاحبه با دکتر کيوان،استاد تاريخ دانشگاه اصفهان.
9-برجک هايي که بر بام کبوترخانه قرار دارند و سوراخ هايي براي ورود کبوتران بر روي آنها قرار دارد.
10-عادلي،حجت الله. 1359.
11-پيچش نتيجه دوران يک جرم خارج از مرکز يا دوران يک جرم کوچکترنسبت به بقيه يا جرم بزرگتر ساختمان است.
12-Superstructure
13-Substrncture
 

منبع:نشريه دانش نما ،شماره 162-161.
ادامه دارد...