ریشه‌ها، عوامل و نحله‌های فکری بیداری اسلامی در کشورهای اسلامی (2)
منبع :اختصاصی راسخون
ح - نقش زنان در بیداری اسلامی
ح – 1 - نقش زنان در انقلاب جمهوری اسلامی ایران
ح- 2- حضور ونقش زنان در موج سوم بیداری اسلامی
ت - مولفه‌های بیداری اسلامی
ت - 2 اعتقاد به ضرورت رجوع به قرآن و سنت به عنوان مبنایی نو برای زندگی در دنیایی جدید و توجه یافتن آنها به قابلیت‌ها و ظرفیت‌های عظیم نهفته در منابع دینی.
ت - 3 اعتقاد برای ضرورت تلاش برای بازیابی هویت ملی، فرهنگی یادینی از دست رفته.
ت - 4 مباهات به گذشته درخشان و تمدنی بزرگ.
ت - 5 احساس کوتاهی نسبت به انجام وظایف اسلامی.
ت - 6 اعتقاد به ناکارآمدی دستاورد‌های تمدن جدید برای رفع مشکلات بشریت و شکست ایدئولوژی‌های وارداتی.
ت - 7 احساس ضرورت برای رسیدن به راه حلی دینی برای ایجاد تعامل وتبادل بین سنت و مدرنیته.
ت - 8 اعتقاد به ناهم دلی غرب در مواجهه با جهان اسلام وبه چالش کشیده شدن سرمایه وارزش‌های خودی از سوی غرب سلطه گر و ضرورت واکنش نشان دادن به آن.
ت - 9 اعتقاد به ضرورت بازخوانی و بازفهمی متون دینی که از این موضوع می‌توان به عنوان یکی از بایستگی‌های معرفت شناسانه ی بیداری واحیاگری دینی سخن گفت. (57)
ت - 10 احساس مظلومیت ناشی از تسلط استعمار گرانه کشورهای بزرگ غربی بر مقدرات خود.
ت - 11 تمایل به ایفای نقش واقعی‌تر در معادلات جهانی و یافتن جایگاه خود.
ت - 12 ایفای نقش جدی و اساسی توسط علما و دانشمندان اسلامی در فراهم کردن زمینه‌های بیداری. (58)
(2)
مراتب ودرجات بیدرای
1.انسان طبیعی اولی: کسیکه ازدرون مادر متولد شده و چیزی ازکمالات و شایستگی و بایستگی انسانی را نمی‌داند، غریبه و آشنا و دوست و دشمن او مساوی است. «وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئا» (59) هرچند بیداری ظاهری دارد اما بیداری باطنی و معنوی ندارد. از اینرو برخی فعالیت‌ها و حرکات را انجام می‌دهد مثل تشخیص مادر، تشخیص سیری و گرسنگی، احساس درد و ... البته این درجه‌ای از بیداری، اختصاص به اطفال ندارد، بلکه انسان‌های را نیز شامل می شودکه علیرغم کبرسنی، هنوز بصیرت و بیداری آن در درجه طفولیت باقی مانده است. بی تردید مصداق اتم و اکمل آن نوزادان است.
2.شخصیت خود ودیگران را درک می‌کند:
3.انسانی که بارشد شخصیت وکسب بیداری‌های نسبی توانسته است دیگر انسان‌ها را هم مانند خود درک کرده، و زندگی خود را بر اصول و قوانینی بنیان نهد که هماهنگ با زندگی دیگران باشد؛ و لذائذ و آلام و شایستگی و بایستگی‌های آنا را با مقایسه باخویشتن به حساب آورده و برای مراعات حال آنان برمبنای اصول و قوانین، در درون خود احساس تعهد می‌نماید.
4.علاوه بر درک شخصیت خود و دیگران، می‌تواند از خود و جهان تفسیر معقول ارائه دهد :
5.در این مرحله انسان با وصول به رشد وکمال بیشتر توانسته است موجودیت خود را با استناد به آغاز وانجام معنی دار، درجهانی معنی دار تفسیرمعقول نماید؛ و به مبدئی توانا، دانا وبی نیازمطلق پی می‌برد، و او و کار‌های او را منزه از بطلان وعبث می‌داند «رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَک» (60)
6.ضرورت پیامبر و امام را احساس می‌کند:
7.انسانی که برعلاوه اعتقاد برمبدأ و معاد زندگی، و رفتار متعهدانه، از نمایندگان خداوند در روی زمین، که پیامبران نامیده می‌شوند، نیز تبعیت می‌کند؛ و به یکی از ادیان حقه (61) مانند یهود، نصارا، زرتشتیان و اسلام معتقداند.
8.توحید وخاتمیت را درک می‌کند: از میان ادیان آسمانی، اسلام را انتخاب می‌کند احکام اسلامی را پذیرفته و به وی معتقد می‌شود؛ و منظور از اسلام همان دین الهی است که پیامبرن الهی آن را تبلیغ نموده است، و خداوند نیز فرموده است: «وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرین» (62) و به محمد ابن عبدالله (ص) خاتمه یافته است. «ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّین» (63) انسان‌های که علاوه برپذیرش اسلام، خود به درجه‌ای بصیرت و کمال رسیده است، که دراصطلاح قرآن کریم به «اتقی» (64) تعبیرشده است (65)
تذکر:
درجات بیداری، در گونه‌های بیداری قابل تطبیق است، یعنی انسان که در در جه اول بیداری است، شاید در عرصه‌های فرهنگ، سیاست، اجتماع و... دچار تردید شود، ونتواند جایگاه بایسته و شایسته خویش را در یابد. ممکن است در موقع لزوم تصمیم گیری مناسب نداشته باشند، یعنی بجای آنکه در سنگر اسلام باشند واز هنجارهای اسلامی دفاع کند، در سنگر دشمن و علیه هنجارهای اسلامی تلاش کرده است. اما آنکه در در جه نهایی بصیرت رسیده است، بدون آنکه در دام فتنه‌های زمانه اسیر گردد، علاوه برآن که خود راه سعادت وکمال را پیدا کرده است، چراغی هدایت وکشتی نجات است برای جامعه بشریت.
(3)
فرجام بیداری اسلامی
ایدل مترس نگهبانت الله اکبر است
هرچند تلاش استعمار براین است که این معادله به نتیجه‌ی لازم نرسد اما از آن جهت که حرکت مبتنی بر بیداری اسلامی، در مسیر تحقق سنت‌های الهی وقرآنی است، فرجام نیک آن نیز مسلم است «یُریدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلاَّ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُون» (69) زیرا قبلا زمینه تحقق سنت الهی با آمدن بیدار گران الهی فراهم شده است. «هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُون» (70)
پیش شرط‌های موفقیت بیداری اسلامی:
1.ایجاد شورای هماهنگی:
وظایف شوری:
ب: تأسیس مرکز آموزشی فرهنگی فراگیر.
ج: تربیت نیروهای متخصص و توانمند در زمینه بیداری اسلامی.
د: ایجاد هم نوایی بین رهبران بیداری اسلامی و توده مردم.
2.ترویج روحیه تساهل وتسامح:
3.احساس هویت مشترک اسلامی:
بنی آدم اعضای یکدیگرند
که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار- الی آخر...
آیت الله خامنه، ضرورت احساس هویت مشترک اسلامی را لازمه بالندگی و بلوغ یک فرد و یا کشور می‌داند، وی در باره بحران فلسطین و غزه و خواب خرگوشی بعضی ملت‌ها هشدار می‌دهند: «هرکس در دنیای اسلام، امروز قضیه‌ای غزه را یک قضیه شخصی، منطقه‌ای و محلی بداند، دچار همان خواب خرگوشی است که پدر ملت‌ها را تا حالا در آورده است. نه، این قضیه غزه فقط قضیه غزه نیست، قضیه منطقه است فعلا آن جا نقطه ضعیف‌تر است، تهاجم را از آنجا شروع کردند و اگر موفق شدند دست از سر منطقه بر نمی‌دارند.»(80) «همه دولت‌ها در مقابل فلسطین مسئول هستند؛ چه دولت‌های مسلمان وچه دولت‌های غیر مسلمان. هر دولتی که ادعایی طرفداری از انسانیت را دارد، مسئول است. منتها وظیفه‌ی مسلمانان وظیفه‌ای سنگین‌تر است. دولت‌های اسلامی موظف اند و باید به این وظیفه عمل کنند و هر دولتی که به وظیفه خود در قضیه فلسطین عمل نکند لطمه آن را خواهد دید.»(81)
ضرورت احساس هویت مشترک در اندیشه بیدارگران اسلامی
الف : سید جمال وضرورت احساس هویت مشترک:
سید جمال‌الدین در فقدان احساس هویت مشترک اسلامی به شدت رنج می‌برد، در مقاله‌ها، سخنرانی و صحبت خود آن را بازگو کرده است: «در روزگاری ما برخی از مسلمانان را می‌بینیم که نسبت به آنچه بر دیگران می‌رود غافل و از رنج دیگران آزرده نمی‌شوند... مثلا مردم بلوچستان نظاره گر توطئه‌های انگلیس در افغانستان هستند ولی هیچ حرکت و اعتراضی از خود نشان نمی‌دهند. مردم افغانستان هم شاهد مداخله انگلیس در ایران هستند و هیچ اظهار نارضایتی نمی‌نمایند.»(82) «چه تفاوتی است بین مردم افغانستان و ایران؟ همه به خدا و آنچه که محمد (ص) آورده است ایمان دارند، پس بر مردم افغانستان است که چشم بگشایند و با اندیشه‌ای استوار و عقل متین از سرنوشت خود استقبال کنند و برای اتحاد با برادران ایرانی شان گامی بردارند چون میان آنها چیزی نیست که بتوان نام اختلاف در منافع عمومی بر آن نهاد. بلکه همه از یک اصل وریشه هستند و برترین عامل وحدت یعنی اسلام آنها را متحد می‌سازد.»(83) «سر بازان انگلیس در سرزمین مصر به قتل و غارت مشغولند واز هم و طنان شان هیچ کمک ویاری به آنهایی که در خونشان می‌غلتند، مشاهده نمی‌شود بلکه فقط به ناله آنها گوش می‌سپارند درحالی که به خاطر نظاره براجساد شان که در اطرافشان به خون غلتیده‌اند، چشمانشان به سرخی می‌رود. اما زمان آشکار شدن حیله و نیت پلیدشان فرا می‌رسد و در میان مردم مصر کسی پیدا نمی‌شود که به آنها گرایش داشته باشد بلکه برعکس کینه آنها را به دل می‌گیرند و در پی هلاکت آنها هستند. »(85)
ب : امام خمینی (ره) وضرورت احساس هویت مشترک اسلامی:
«دراسلام اساس نژاد مطرح نیست عربی و عجمی وسایر گروه‌ها ابدا مطرح نیست. اسلام برای تربیت انسان آمده است. مطلب در برنامه اسلام انسان است و تربیت انسانی. آنچه مطرح است تقوی و اخوت بین مسلمین و دوستی و دفع اختلافات.»(85) مولانا می‌گوید:
سخت‌گیری و تعصب خامی است
تا جنینی کار خون آشامی است (86)
امام خمینی با تعبیر رساتر و واضح‌تر این مسئله را بازی کودکانه می‌داند «آن چیز مهمی که دول اسلامی را بیچاره کرده است و از ظل قرآن کریم دارد دور می‌کند، آن قضیه نژادبازی است. این نژاد ترک است، باید نمازش را هم ترکی بخواند! این نژاد ایران است باید الفبایش هم چه جور باشد! آن نژاد عرب است، عروبت باید حکومت کند نه اسلام! نژاد آریایی باید حکومت کند نه اسلام! نژاد ترک باید حکومت کند نه اسلام! این نژادپرستی، که در بین آقایان حالا دارد رشد پیدا می‌کند و زیاد می‌شود و دامن می‌زنند به آن، تا ببینیم به کجا برسد. این نژادپرستی که یک مسئله بچگانه است در نظر، و مثل اینکه بچه‌ها را دارند بازی می‌دهند، سران دول را دارند بازی می‌دهند: آقا تو ایرانی هستی! آقا تو ترک هستی! آقا تو نمی‌دانم اندونزی هستی! آقا تو چه هستی! آقا تو کجایی هستی! باید مملکت خودمان را چه بکنیم! غافل از آن نکته اتکایی که همه مسلمین داشتند. افسوس! افسوس! که این نکته- نقطه- اتکا را از مسلمین گرفتند و دارند می‌گیرند، و نمی‌دانم به کجا خواهد منتهی شد. همین نژاد بازی که اسلام آمد و قلم سرخ روی آن کشید، و ما بین سیاه و ما بین سفید، ما بین ترک و ما بین عجم، ما بین عرب و ما بین غیر عرب هیچ فرقی نگذاشت، و فقط میزان را تقوا، میزان را از خدا ترسیدن، تقوای واقعی، تقوای سیاسی، تقواهای مادی، تقواهای معنوی، میزان را این طور قرار داد انَّ اکرَمَکمْ عِنْدَ اللَّهِ اتقیکمْ. »1 ترک و فارس ندارد، عرب و عجم ندارد، اسلام نقطه اتکاست. قضیه نژاد بازی یک ارتجاعی است. آقایان ماها را مرتجع می‌دانند! لکن دارند به 2500 سال قبل- قهقرا- برمی‌گردند؛ ما مرتجعیم!؟ (87) اما ضمن خاطر نشان کردن خطرات و مضرات نژاد پرستی، مسئولیت اهل قلم را در این زمنیه خاطر نشان می‌کند: « - کسانی که اهل قلم و بیان هستند، باید این مسائل را برای مردم توضیح دهند و اسلام را به مردم معرفی کنند، و بگویند که اسلام برای ملیت خاصی نیست و ترک، فارس، عرب و عجم ندارد. اسلام متعلق به همه است و نژاد و رنگ، قبیله و زبان در این نظام ارزش ندارد. قرآن کتاب همه است و این تبلیغات که این عرب است، آن ترک است و یا فارس یا کُرد، تبلیغاتی است که اجانب برای چپاول مخازنی که در این ممالک است رواج می‌دهند که مسلمانان را از هم جدا کنند. مسلمین باید هوشیار باشند که تحت تأثیر این تبلیغات واقع نشوند.»(88) بلکه خط و مرز ما را خداوند معلوم کرده است که : «ً مرزمان همان مرز اسلام باشد، راهمان همان راه مستقیم اسلام باشد» (89)
4.ایجاد و تقویت روحیه خود باوری در بین جوانان:
بهترین راه برای ترمیم روحیه خود باوری و یا بوجود آوردن آن، یاد آوری همان چیزی است که قرآن در باره سرنوشت مسلمانان و مشرکان آورده است. وقت از پشتوانه واقتدار مسلمان سخن به میان می‌آید می‌فرماید: فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیم (96) و از آن طرف در باره مشرکان می‌فرماید : «مَثَلُ الَّذینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُون» (97) تاریخ استکبار که بر ویرانه‌های کشورهای اسلامی لانه ساخته بودند، موید آن ا ست که با طوفان‌های کوبنده اسلامی فرو ریخت.
5.تعامل فرهنگی با دیگر ادیان:
6.بهره گیری عالمانه از ظرفیت‌های فن آوری نوین.
7.آسیب شناسی درونی بیداری اسلامی به صورت مستمر
نتیجه
پي‌نوشت‌ها:
1. روم/ 7 - آنها فقط ظاهری از زندگی دنیا را می‌دانند، و از آخرت (و پایان کار) غافلند!
2.لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ – الأعراف/179(آنها دل‌ها [عقل‌ها] یی دارند که با آن) اندیشه نمی‌کنند، و نمی‌فهمند؛ و چشمانی که با آن نمی‌بینند؛ و گوشهایی که با آن نمی‌شنوند؛ آنها همچون چهارپایانند؛ بلکه گمراه‌تر! اینان همان غافلانند.
3.فَإِنَّمَا الْبَصِیرُ مَنْ سَمِعَ فَتَفَکَّرَ وَ نَظَرَ فَأَبْصَرَ وَ انْتَفَعَ بِالْعِبَرِ ثُمَّ سَلَکَ جَدَداً وَاضِحاً یَتَجَنَّبُ فِیهِ الصَّرْعَةَ فِی الْمَهَاوِی وَ الضَّلَالَ فِی الْمَغَاوِی (صبحی صالح، صفحه‌ی 213، خطبه 153) بابصیرت کسی است که بشنود وبیندیشد، نگاه کند وببیند، از عبرت‌ها بهره برد، آن گاه راه‌های روشن را بپیماید، و بدین ترتیب از افتادن در پرتگاه دوری می‌کند.
4.بیداری اسلامی، چشم انداز آینده و هدایت آن، ج 1، ص 217)
5.همان، ص 218
6.همان، ص 219
7.إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُون (الأنبیاء /92) این (پیامبران بزرگ و پیروانشان) همه امّت واحدی بودند (و پیرو یک هدف)؛ و من پروردگار شما هستم؛ پس مرا پرستش کنید!
8.النساء/141 و خداوند هرگز کافران را بر مؤمنان تسلّطی نداده است.
9.الکافی، ج 2، ص 599
10. سیری در اندیشه سیاسی در اسلام، ص 34.
11.بیداری اسلامی؛ چشم انداز آینده و هدایت آن، ص 221
12.همان، ص 314
13.بیداری و بین الملل اسلامی، ص 137
14.همان، به نقل از: تفسیر کشاف، ج 5، ص 32
15.همان، ص 178، به نقل از: تاریخ الصحافه العربیه، ج 1، ص 295
16.اقتباس از: سیر آغاز نو اندیشی معاصر، ص 150- 183
17.سبأ/28 و ما تو را جز برای همه مردم نفرستادیم تا (آنها را به پاداشهای الهی) بشارت دهی و (از عذاب او) بترسانی.
18.البقرة/ 185
19.آل‌عمران/96
20.سید جمال‌الدین اسدآبادی ونهضت بیداری اسلامی، ص 39
21.اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ص 81
22.رویکرد دینی به مسئله وحدت و همگرایی، ص 108 و 9 به نقل از :العروه الوثقی سیدجمال، سیدهادی خسروشاهی، ص 136
23.استراتژی وحدت دراندیشه سیاسی اسلام، ج 1، ص 326 به نقل از : نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ص 274
24.یس/ 69 و 70 این (کتاب آسمانی) فقط ذکر و قرآن مبین است! تا افرادی را که زنده‌اند بیم دهد (و بر کافران اتمام حجّت شود) و فرمان عذاب بر آنان مسلّم گردد!
25. سید جمال‌الدین اسدآبادی و اندیشه‌های او، ص 166، 176 و 208
26.بیداری و بین الملل اسلامی، ص 135
27.همان، ص 135 و 6
28.اندیشه نوین اسلامی در رویا روی با استعمار غرب، ص 79 به نقل از: العروه الوثقی، ص 140
29.العروه الوثقی، سید جمال‌الدین اسدآبادی، ج 1، ص 110
30.اندیشه نوین اسلامی در رویا روی با استعمار غرب، ص 79، به نقل از همان ص 244
31.اندیشه نوین اسلامی، ص 71
32.صحیفه امام، ج 21، ص 396
33. همان، ج 3 362
34 همان، ج 12، ص 203
35. همان، ج 7، ص 241
36. همان، ج 5، ص 383
37. همان، ج 20، ص: 338
38.الحجر/9 ما قرآن را نازل کردیم؛ و ما به طور قطع نگهدار آنیم!
39.آل‌عمران/54 و (یهود و دشمنان مسیح، برای نابودی او و آیینش)، نقشه کشیدند؛ و خداوند (بر حفظ او و آیینش)، چاره‌جویی کرد؛ و خداوند، بهترین چاره‌جویان است.
40.آیه‌های اول سوره نساء، 40 و 72 نحل، 54 فرقان، 32 و 33 حجر،2 علق،61 سوره اسراء، 12 و 189 سوره اعراف،76 ص، 7 سوره انفطار، 184.سوره شعراء دلالت براین امر دارد.
41.الحجرات / 13
42. حشر/ 7
43. نحل/ 97
44.نساء / 32
45.آیات 28 سوره نوح، 35 و 73 احزاب، 19 محمد، دراین باب سخن گفته‌اند.
46.آیات 19 محمد و 28 نوح
47.آیه‌های : 69 فتح، 12 و 13 حدید، 68 و 72 توبه دراین مورد دلالت دارد.
48.آل عمران/ 14
49. نور/ 2 و مائده/ 38
50.آیات 1 و 20 سوره انفال، 92 سوره مائده، 59 سوره نسا، 32 و 132 سوره آل عمران این مطلب را به اثبات می‌رساند.
51.صحیفه امام، ج 5، ص 216
52. همان، ج 10، ص 184
53. همان، ج 6، ص 521 (سخنرانی در جمع بانوان کاشان)
54. همان، ج 6، ص 358
55. همان، ج 6، ص 408
56. همان، ج 14، ص 317
57.بیداری اسلامی؛ چشم انداز آینده وهدایت آن، ص 220
58.بیداری اسلامی، ص 7 و 8
59.نحل/ 78 (و خداوند شما را از شکم مادرانتان خارج نمود در حالی که هیچ چیز نمی‌دانستید)
60.آل عمران/ 191 (بار الها! اینها را بیهوده نیافریده‌ای! منزهی تو!)
61.البته منظور ازادیان حقه، آن ادیانی است که ظهور آنان وابسته به فوق طبیعت بوده و موجودیت فعلی آنان تا آنجاکه موافق منطق عقلانی است، از دیدگاه اسلام مورد قبول است. / حکمت اصول سیاسی اسلام، ص 333
62. آل عمران /85(و هر کس جز اسلام) و تسلیم در برابر فرمان حق، آیینی برای خود انتخاب کند، از او پذیرفته نخواهد شد؛ و او در آخرت، از زیانکاران است.
63. احزاب/ 40(محمّد) ص پدر هیچ یک از مردان شما نبوده و نیست؛ ولی رسول خدا و ختم‌کننده و آخرین پیامبران است
64.حجرات / 13 «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم»ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره‌ها و قبیله‌ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید؛ (اینها ملاک امتیاز نیست)، گرامی‌ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست
65.برگرفته از: حکمت اصول سیاسی اسلام، ص 357- 360
66.الشرح/5 به یقین با (هر) سختی آسانی است!
67.محمد/ 7 اگر (آیین) خدا را یاری کنید، شما را یاری می‌کند و گامهایتان را استوار می‌دارد.
68.آل‌عمران/160 هیچ کس بر شما پیروز نخواهد شد.
69.التوبة /32 آنها می‌خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند؛ ولی خدا جز این نمی‌خواهد که نور خود را کامل کند، هر چند کافران ناخشنود باشند! .
70.الصف/9 - او کسی است که رسول خود را با هدایت و دین حق فرستاد تا او را بر همه ادیان غالب سازد، هر چند مشرکان کراهت داشته باشند! (9)
71.یونس / 19، انبیاء/ 92، مومنون/ 52 وزخرف /33
72.سوره بقره 21 و 168، سوره نساء 1، 133، 170 و 174، سوره اعراف 158، یونس 23، 57، 104، 108، حج 1، 5، 49 و 73، نمل 16، لقمان 33، فاطر 3، 5 و 15 وسوره مبارکه حجرات 13
73.حجرات / 13
74.حجرات / 11
75.حجرات / 13- 18
76.وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمینَ (الأنبیاء/107) ما تو را جز برای رحمت جهانیان نفرستادیم.
77.الحجرات/10 - مؤمنان برادر یکدیگرند.
78. فاطر/43 هرگز برای سنّت خدا تبدیل نخواهی یافت، و هرگز برای سنّت الهی تغییری نمی‌یابی! در جای دیگر آمده است : سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدیلاً (الأحزاب/62 این سنّت خداوند در اقوام پیشین است، و برای سنّت الهی هیچ گونه تغییر نخواهی یافت!)
79 صحیفه امام، ج 17، ص 295
80. بیانات در دیدار مردمی قم، 19/10/ 1387
81.در دیدار همایش شرکت کنندگان غزه، 8/12/ 1388
82.اندیشه نوین اسلامی در رویارویی با استعمار غرب، ص 74 به نقل از : مجموعه مقالات العروه الوثقی، ص 28 و 29
83.همان، ص 81، به نقل از همان، ص 94
84.اندیشه نوین اسلامی در رویارویی با استعمار غرب، ص 74، به نقل از همان، ص 74
85.صحیفه امام، ج 9، ص: 274
86.مثنوی‌معنوی، دفتر سوم، صفحه‌ی 399
87.صحیفه امام، ج 1، ص: 378
88. همان، ج 5، ص 188
89. همان، ج 8، ص 280
90.آیت الله خامنه ای، در پیامی به حجاج بیت الله الحرام، 12/12/1379 : منبع: رهیافتی به منظومه فکری حضرت امام خمینی و رهبر معظم انقلاب در حوزه فرهنگ وتربیت، ص 271
91.صحیفه امام، ج 14، ص 113
92. همان، ج 11، ص 110
93. همان، ج 13، ص 212
94 همان، ج 20، ص: 338
95 آیت الله خامنه ای، در دیدار کارگزاران ومسئولان نظام در روز عید سعید فطر 11/12/ 1373، منبع: رهیافتی به منظومه فکری حضرت امام خمینی و رهبر معظم انقلاب در حوزه فرهنگ وتربیت، ص 234
96.البقرة/256 - کسی که به طاغوت [بت و شیطان، و هر موجود طغیانگر] کافر شود و به خدا ایمان آورد، به دستگیره محکمی چنگ زده است، که گسستن برای آن نیست؛ و خداوند، شنوا و داناست.
97.العنکبوت/41 مثَل کسانی که غیر از خدا را اولیای خود برگزیدند، مثَل عنکبوت است که خانه‌ای برای خود انتخاب کرده؛ در حالی که سست‌ترین خانه‌ها خانه عنکبوت است اگر می‌دانستند!
98.سوره ال عمران/ 64 - بگو: «ای اهل کتاب! بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است»
99.الأنعام/108 (به معبود) کسانی که غیر خدا را می‌خوانند دشنام ندهید، مبادا آنها (نیز) از روی (ظلم و) جهل، خدا را دشنام دهند
100.النحل/125 - با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آنها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن!
101.مجموعه‌آثاراستادشهیدمطهری، ج 19، ص 97
102.صبحی صالح، ص 58، خطبه 16
103.صحیفه امام، ج 21، ص 78
104.رهیافتی به منظومه فکر حضرت امام خمینی و رهبر معظم انقلاب در حوزه فرهنگ و تربیت، ص 272
1.قران کریم
2.استراتژی وحدت دراندیشه سیاسی اسلام، احمد موثقی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، قم، ج 1، 1370
3.اسلام از دیدگاه دانشمندان جهان، علی آل اسحق خوئینی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، قم، 1370
4. اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، حمید عنایت/ بهاالدین خرمشاهی، انتشارات خوارزمی، تهران، 1389
5.اندیشه نوین اسلامی در رویارویی با استعمار غرب، محمد بهی/ حسین سید، استان قدس رضوی، مشهد، شرکت به نشر، 1377
6.بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، علامه مجلسی، اسلامیه، تهران (بی تا)
7.بیداری اسلامی، چشم انداز آینده وهدایت آن (مجموعه مقالات هفدمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی/ تهیه وتنظیم معاونت فرهنگی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی،1384)
8.بیداری اسلامی، سید قطب، ترجمه و تقدیم صباح زنگنه، تهران، اطلاعات، 1374.
9.بیداری وبین الملل اسلامی، ابوالفضل خوش منش، قم، موسسه بوستان کتاب، 1388
10.ترجمه تفسیر المیزان، موسوی همدانی سید محمد باقر، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ی مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1374 ش
11..ترجمه تفسیر جوامع الجامع، مترجمان، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1377 ش
12.تفسیر نمونه، مکارم شیرازی ناصر، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374 ش
13.تفسیر نور، قرائتی محسن، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، 1383 ش
14.التوحید للصدوق، شیخ صدوق، جامعه مدرسین، قم، 1398 ق
15.تهاجم فرهنگی، محمد تقی مصباح یزدی؛ تحقیق و نگارش عبدالجواد ابراهیمی، موسسه فرهنگی آموزشی امام خمینی، قم، 1378
16.الحیاة، اخوان حکیمی/ احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی - تهران، 1380 ش
17.رویکرد دینی به مسئله وحدت و هم گرایی، محمد منصور نژاد، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تهران، 1387
18.رهیافتی به منظومه فکر حضرت امام خمینی و رهبر معظم انقلاب در حوزه فرهنگ وتربیت، جمعی از محققان، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص)، 1389
19.زمینه فرهنگ‌شناسی، پویایی و پذیرش، روح‌الامینی، محمود، انتشارات عطار، چاپ سوم، تهران، 1372
20.سرآغاز نواندیشی معاصر، مقصود فراستخواه، شرکت سهامی انتشار، تهران، 1374
21.سید جمال‌الدین اسدآبادی و اندیشه‌های او، سید مرتضی مدرسی چهار دهی، پنجم، چاپخانه سپهر، تهران.
22.سیدجمال‌الدین اسدآبادی و نهضت بیداری اسلامی، مجموعه مقالات کنگره بین المللی سید جمال‌الدین اسدآبادی، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1383
23.شرح نهج البلاغه، صبحی صالح، موسسه دارالهجره، قم، (بی تا)
24.صحیفه امام خمینی(ره)
25.فرهنگ مردم‌شناسی، پانوف، میشل و میشل پرون، ترجمه‌ی علی‌اصغر عسکری خانقاه، انتشارات ویس، تهران،1368
26.الکافی، شیخ کلینی، اسلامیه، تهران، 1362 ش
27.مبانی انسان شناسی در قرآن، عبدالله نصری، موسسه تحقیقاتی وانتشاراتی فیض کاشانی، (بی جا) 1372
28.مجموعه آثار شهید مطهری، انتشارات صدرا، تهران، 1378
29.نقش سید جمال‌الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین، محمد محیط طباطبائی، کلبه شروق، تهران: نشر سماط، 1379
/ج
