چكيده
در سال هاي آغازين ظهور اسلام، ادبيات با مقوله تعهد و پايبندي به مباني اعتقادي و ايماني آشنا شد. در دوره جديد، بسياري از شاعران، اشعاري با محوريت دين سرودند و فضايل و مناقب پيامبراكرم صلي الله عليه و آله، را به نظم درآوردند. اين توجه به دين، در اشعار شاعراني كه گرايش هاي شيعي داشتند، بيشتر نمايان بود. از موضوعات بسيار مهم و قابل توجه در شعر متعهد شيعي، موضوع ولايت اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب عليه السلام است. مقاله حاضر، ادبيات متعهد به ولايت در صدر اسلام را مورد بحث و بررسي قرار داده، جزئيات و خصوصيات اين نوع ادبيات را بيان مي كند.
كليدواژه ها: دوران صدر اسلام، شعر شيعي، ادبيات متعهد، ادبيات اهل بيت عليهم السلام.
مقدمه
دوران صدر اسلام كه چهار دهه نخست حكومت اسلامي است، دوراني سرشار از جهاد و نبرد براي گسترش دين مبين اسلام و برافراشتن پرچم توحيد بود. مسلمانان با ايثار جان و مال خود، به تقويت نهال نوپاي حكومت حق پرداخته، توسعه همه جانبه ارزش هاي ايماني را ملاك كار خود قرار داده اند. در اين ره، كارآمدي ابزار شعر در نشر اسلام كمتر از شمشير نبوده، بلكه در مواردي برّان تر و قاطع تر نيز بوده است.
نگاه شاعران به ارزش هاي اسلامي كه نگاهي تازه به شمار مي رفته، پديده شعر متعهد را به عرصه ظهور رساند. اين رويكرد جديد كه بيشتر سعي داشت حقايق را به جامعه و فرهنگ جامعه منتقل نمايد، به ادبيات به طور اعم و شعر به طور اخص جان تازه اي بخشيد و معاني ادبي و شعري را از قالب هاي پوچ و توخالي رهانيد.
شاعران متعهد اين دوران با زبان شيواي شعري خود مي كوشيدند آموزه هاي پيامبراكرم صلي الله عليه و آله و ائمه اهل بيت عليهم السلام را در جامعه ديني پي ريزي نمايند و مفاهيمي چون سعادت، عدالت، فضايل اخلاقي، انسان دوستي، ستم ستيزي، ايثار و فداكاري را در شعور اجتماعي بگسترانند؛ از اين رو شعر متعهد، شعري پايبند به مباني دين و اصول اخلاقي شناخته شده، رسانه اي اثربخش براي احقاق حق قلمداد گشته است.
بررسي موضوع
در دوران پرحادثه صدر اسلام، شاعراني پا به عرصه ظهور نهادند كه آرمان شان اطاعت از فرمان خدا و عمل به رهنمودهاي پيامبر خدا بود. اين شاعران دين محور نفوذ ژرفي در جان و دل مردم داشتند و تأثير اشعارشان بسيار پردامنه بود. در اين مقاله به اشعار شيعي ده تن از برجسته ترين شاعران متعهد اين دوران كه اشعاري پرمحتوا، قابل توجه و شايسته بررسي در اين خصوص داشتند، مي پردازيم تا از ويژگي ها، رويدادها، موضوعات و ميزان تأثير اشعارشان در جامعه آگاهي يابيم.
1. كَعب بن زُهير
از نخستين شاعران نام آور عصر صدر اسلام كعب بن زُهير است. شهرت وي بيشتر به سبب قصيده مشهورش «بانت سُعاد» در مدح پيامبراكرم صلي الله عليه و آله است. اين شاعر بلندآوازه قصيده ديگري در ستايش اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب عليه السلام دارد كه بني اميه تلاش هاي فراواني كردند تا در دسترس عموم قرار نگيرد. محمد بن المبارك معروف به ابن ميمون بغدادي كه پس از سال 589ق وفات يافته است، در موسوعه ادبي خود كه منتهي الطلب من اشعار العرب نام دارد، گفته است: «اين قصيده را كعب در مدح اميرالمؤمنين علي عليه السلام سرود و بني اميه از روايت آن و افزودن آن به اشعار كعب جلوگيري مي كردند» (ابن ميمون، 1997م، ج1، ص 22-23). سرانجام اين قصيده تاريخي و بسيار مهم كعب در ديوان تصحيح شده ايشان به چاپ رسيد و علي فاعور محقق اين ديوان، در توضيح اين قصيده، بر آن نكته تأكيد كرده است. (كعب بن زهير، 1987م، ص 4).
اين قصيده از چند بُعد حائز اهميت است: يكي به سبب سُراينده اش كه شاعري توانمند است و در طبقه اول شاعران صدر اسلام قرار دارد؛ ديگري موضوع قصيده كه همان مدح و ستايش اميرالمؤمنين عليه السلام است.
شاعر در اين قصيده سعي داشته فضايل و سجاياي اخلاقي امام علي عليه السلام را در قالبي زيبا و ساده و به دور از خيال پردازي بيان نمايد. بُعد مهم ديگري نيز براي اين قصيده بايد در نظر گرفت و آن، قدمت قصيده است. گرچه به تحديد روشن نيست كه شاعر اين قصيده را در زمان حيات پيامبراكرم صلي الله عليه و آله سروده است يا پس از رحلت ايشان، اما آنچه مسجل است اينكه اين قصيده در دوران آغازين تشيع ورد زبان ها بوده است؛ لذا چنان دور از واقعيت نيست كه اين قصيده را جزء نخستين اشعار متعهد شيعي قلمداد كنيم.
كعب بن زهير در اين قصيده پس از تغزل و پيروي از سبك رايج قصايد مشهور جاهلي، به ستايش امام علي عليه السلام پرداخته، مي گويد:
إنّ عَليّاً لَميمونٌ نَقيبتُهُ
بالصالحاتِ من الاعمال مشهورُ
صِهرُ النبيّ و خَير ُالناس مفتخراً
فكلّ من رامَهُ بالفَخرِ مفخورُ
صلّي الطهورُ مع الاميّ اولهم
قَبلَ المعادِ و رَبُّ الناس مكفورُ
مُقاومٌ لِطُغاه الشركِ يَضربهُم
حتّي استقاموا و دينُ اللهِ منصورُ
بالعدلِ قُمتَ اميناً حينَ خالَفهُ
اهلُ الهوي و ذوو الاهواء و الزورُ
يا خيرَ من حَمَلت نعلاً لهُ قدم
بعدَالنَّبيَّ لديه البغي مهجورُ
اعصاكَ ربُّكَ فضلاً لا زوال لهُ
مِن أينَ أنّي لهُ الايام تغييرُ
(همان، ص 40)
ترجمه: علي عليه السلام داراي اخلاقي والاست و در كارهاي نيك شهرت دارد. او داماد پيامبر است و هيچ كس از نظر شرافت و افتخار ياراي مباهات با او نيست. او نخستين كسي بود كه با پيامبراكرم صلي الله عليه و آله نماز به پا داشت، در حالي كه ديگران به خداوند متعال شرك مي ورزيدند. با مشركان سركش جنگيد تا دين خداوند پيروز گشت. تو براي برقراري عدالت قيام كردي، در حالي كه ديگران با عدالت مخالفت مي كردند. اي شريف ترين مردم پس از پيامبر! و اي دورترين مردم از گمراهي! خداوند تو را مقام و منزلتي ارزاني داشته كه فناناپذير است.
شاعر در اين قصيده علاوه بر ذكر سجاياي اخلاقي منحصر به فرد امام علي عليه السلام مانند شهامت، شجاعت، عدالت خواهي، ظلم ستيزي و ديگر فضايل بي نظير مولي الموحدين عليه السلام، به برجستگي هايي اشاره مي كند كه تنها مخصوص حضرت علي عليه السلام است و ديگر صحابه مقرّب پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله از اين ويژگي ها محروم اند؛ از آن جمله مي توان سبقت در ايمان به رسول خدا صلي الله عليه و آله دامادي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و عصمت و پاكي او از گناه و شرك را نام برد. شاعر با اشاره به اين خصوصيات برجسته اميرالمؤمنين عليه السلام نخستين مباني و اصول تعهد شعري را پي ريزي نموده، شعر شيعي را به سوي تكامل هدايت كرده است.
منبع: شيعه شناسي، شماره 29
