گزارش تحليلى از كتب الفروق بين الرجل والمرأة
نویسنده : مهدى مهريزى
فقه اسلامى, امروزه با دوگونه چالش روبروست: يكى چالش در مسائل كهن فقهى و ديگرى چالش در حوزه مسائل مستحدثه و جديد.
2. اقليت هاى مذهبى;
3. مسائل حقوق بشر;
4. مجازات هاى اسلامى;
5. مسائل مربوط به فرق مذهبى.
در بخش مسائل مستحدثه و جديد, دو حوزه بيش از بقيه با چالش روبروست:
1. مسائل اقتصادى از قبيل نظام بانكى, معاملات جديد و… ;
2. مسائل پزشكى از قبيل مرگ مغزى, تشريح, پيوند اعضا و… .
چنان كه در اين فهرست ياد شد, حوزه مسائل زنان يكى از چالش هاى جديد فقه اسلامى و فقه شيعى است.
نگاه بيرونى به آرا و ديدگاه هاى فقهى در مسائل زنان, حكايت از فراز و نشيب هاى بسيار دارد. بررسى اين موضوع باتوجه به پراكندگى مسائل زنان در ابواب فقهى, امرى دشوار است. مراد از مسائل زنان, آن دسته مسائل فقهى است كه در تقابل با مسائل مردان قرار مى گيرد نه مسائل ويژه زنان چون (دماء ثلاثه).
طرح مسئله زن در دوران معاصر, ذهن عالمان دينى را از جهات مختلف به خود مشغول داشته و هر جريان فكرى به گونه اى به اين موضوع پرداخته است. يكى از جنبه هايى كه جريان سنتى دينى بدان پرداخته, استخراج تفاوت ها ميان زن و مرد از متون دينى است; اين گونه كتاب ها با عنوان الفروق تدوين شده است; لذا معرفى و تحليل اين كتاب ها مى تواند براى بررسى تحول ديدگاه ها در مسئله زن, گام نخست به حساب آيد; البته چنين آثارى هم در ميان شيعيان تحرير شده و هم در ميان اهل سنت.
موضوع اين مقاله, گزارشى تحليلى از اين گونه نوشته ها در شيعه است.
مطالب اين مقاله در سه قسمت ارائه مى گردد:
ـ معرفى اجمالى كتاب هاى الفروق;
ـ فهرست تفاوت هاى زن و در مرد;
ـ تحليل و بررسى تفاوت ها.
اينك به طرح و بررسى اين محورها مى پردازيم.
معرفى اجمالى كتاب هاى الفروق1
نويسنده در اين كتاب 171 تفاوت فقهى ميان زنان و مردان را براساس كتب فقهى گردآورده, آن را متن قرار داده است; ضمن آنكه در پاورقى شواهد و ادله آن را از روايات و يا استدلال هاى فقهى ذكر كرده است.
در مقدمه كتاب نوشته است:
چندى قبل در تحت عنوان الفرق بين المرأ والمرأة فى نظر الشرع, مقدارى از فروعات متفرقه در ابواب كتب فقهيه را كه تدريجاً در اوقات مطالعه و مباحثه به نظرم رسيده بود, گردآورى كرده و به دليل هريك از آنها كه فقهاى عظام رضوان اللّه عليهم از آيات و اخبار و قواعد مستنبطه از عقل و نقل در مقام استدلال ذكر كرده اند, اجمالاً اشاره نموده و در اين صدد بودم كه تجديدنظر كرده, رساله فوق الذكر را طبع و نشر نموده, مورد استفاده برادران دينى قرار دهم. 2
2. مزاياى زن و مرد در اسلام, سيد ابوالفضل نبوى قمى, [بى تا], [بى جا], وزيرى, فارسى.
نويسنده در ديباچه كتاب مى نويسد:
در آبان 1354 شش سال پس از فراغ از مسوده كتاب كه در مشهد بودم, كتابى يافتم به نام الفروق تأليف مرحوم حجت السلام آقاى حاج سيدعلى مولانا تبريزى. 3
ظاهر امر آن است كه اصل نگارش در سال 1348 شمسى پايان يافته است و تاريخ پايان ديباچه نيز بدان صراحت دارد.4 در پايان كتاب تاريخ قيدشده با تعبير (وقع التأليف والنشر ببلدة قم) و سال 1391 ق/1357 ش رقم خورده است.5
نويسنده در اين كتاب, تفاوت هاى زن و مرد را در اسلام در زمينه هاى حقوقى, طبيعى و دينى در 160 بند تنظيم و تحليل كرده است.
در مقدمه كتاب, نويسنده وجود اختلاف در جهان كبير و ساير موجودات و جهان انسانى و ميان افراد بشر را بازگو مى كند تا به تفاوت هاى زن و مرد مى رسد; آن گاه مستندات اين اختلاف را از آيات قرآنى برشمرده, به بيان فلسفه آن مى پردازد. پس از مقدمه در فصل نخست, معامله بشر با زنان را در تاريخ تشريح كرده, در فصل هاى دوم تا پنجم امتيازات زن و مرد را در سه حوزه عبادات, معاملات, سياسات و معاشرت بيان مى كند.
3. فوارق بين الرجل والمرأة تكوينية وتشريعية,6 محمد الرضى الرضوى, تهران: مطبعة الحيدرى, 1392 ق, 124 ص, عربى.
نويسنده در اين كتاب, تفاوت هاى زنان و مردان را در 116 عنوان طرح كرده و براى هريك, شاهد و دليلى از متون دينى آورده است.
اين تفاوت ها در حوزه هاى تكوينى و تشريعى و به نفع مردان و زنان باهم مطرح شده است. مى توان گفت: تفاوت هاى آورده شده در اين كتاب از شماره 32 تا 113 در حوزه فقه و به سود مردان است; به ديگر سخن تفاوت هاى فقهى كه بر حسب ظاهر به سود مردان است, 83 مورد است.
نويسنده در مقدمه كتاب آورده است:
لايذهب إلى وهمك ايها القاري الكريم ان الباعث لى على تأليف هذا الكتاب هو الازراء بالمرأة والحط من كرامتها كيف وقد أوصانا اللّه تعالى فى كتابه المجيد بها وامرنا بمراعاتها وصيانتها وحفظ ما فرض لها من حقوق… وانما غرضى من تأليفه بيان ان المرأة هى ليست كالرجل فى نظر الدين الاسلامى الحنيف بل ولا عند العقلاء البشر والمحققين كما آنها ليست مثله فى الخلقة والطبايع والعادات فلا تستحق ما يستحقه الرجل من منصب ومقام فلا يجوز لها ان تتعدد حدودها وتخرج من دائرتها وتقف فى صف الرجل جنباً إلى جنب كما يزعمه الطغام, لانها اضعف منه قويً وعقلاً واقل منه نصيباً وحظاً.7
در ضميمه اين كتاب, دو نوشته ديگر از همين نويسنده با اين عناوين به چاپ رسيده است:
ـ قالوا فى المرأة قديماً وحديثاً, 52 صفحه.
در اين نوشته ديدگاه هاى مربوط به زن را از قرآن, پيامبران, امامان شيعه, حكما, ادبا و دانشمندان, شعراء, زنان, متخصصان, سياستمداران و بيگانگان از دين, آورده است.
ـ عظات بالغة, 23 صفحه.
اين رساله حاوى 22 موعظه از افراد گوناگون است و اختصاص به حوزه زنان ندارد.
4. بررسى تمايزهاى فقهى زن و مرد, محسن جهانگيرى, قم: بوستان كتاب, 1385, وزيرى, 416 ص, فارسى.
نويسنده پس از مقدمه اى در تبيين مسئله, كتاب را به پنج بخش تقسيم كرده, ذيل هركدام, فصولى آورده است.
بخش چهارم به مقايسه تكاليف و حقوق زنان و مردان مى پردازد و حاصل مباحث بخش هاى دوم و سوم است و نتايج حاصله را در دو عنوان تفاوت هاى مرد و زن به عنوان دو جنس و تفاوت هاى زن و مرد به عنوان زن و شوهر جمع بندى كرده, معتقد است: تعداد تفاوت ها اندك است و آن هم باتوجه به تفاوت هاى خلقتى, عادلانه مى باشد.
تعداد تفاوت هاى تكليفى و حقوقى زن و مرد كه نويسنده در بخش هاى دوم و سوم مطرح كرده است, 51 مورد مى باشد كه پس از نقد و بررسى, نويسنده تعدادى از تفاوت را پذيرفته, آن را عادلانه مى داند.8
فهرستِ تفاوت هاى زن و مرد
در چهار اثر معرفى شده, تعداد تفاوت ها به ترتيب از اين قرار بود: 171, 16, 116 و 51.
و چنين نيست كه تفاوت هاى مذكور در اين چهار كتاب, مكرر باشد; بدين معنا كه آمار كتاب نخست, مشتمل بر ديگر كتاب ها نيز باشد, ولى عمده تفاوت ها در كتاب اول گرد آمده است; البته از نظر توضيح و بررسى و ذكر ادله و مستندات, اين آثار يكسان نيستند.
2. تفاوت در ميزان نزح آب چاه بين زن و مرد;
3. استحباب استبراء براى مرد نه زن;
4. تفاوت بين خروج رطوبت مشتبه از مرد و زن;
5. تفاوت ميان خروج رطوبت مشتبه پس از انزال منى;
6. تفاوت علايم تشخيص منى در مرد و زن;
7. تفاوت ميان بول پسر شيرخوار و دختر شيرخوار;
8. تفاوت در ريختن آب وضو براى شستن دست;
9. تقدم غسل مرد بر زن در صورت اغتسال از يك ظرف;
10. تفاوت در مدت ازاله موى زهار;
11. كراهت ترك خضاب و زيور براى زن و نه مرد;
12. تفاوت در گرفتن ناخن;
13. استحباب تراشيدن سر براى مردان;
14. تفاوت در استعمال عطر;
15. تفاوت در استعمال روغن براى سر و صورت;
16. غسل جمعه در سفر;
17. عيادت مريض;
18. تشييع جنازه;
19. اولى بودن مرد به امور ميت;
20. غسل ميت زن براى زن و مرد براى مرد;
21. تفاوت در غسل مرده زن و شوهر براى يكديگر;
22. تفاوت در قطعات استحبابى كفن;
23. گذاشتن جنازه مرده مرد و زن در يك تابوت;
24. استحباب نعش قرار دادن براى جنازه زن بعد از غسل تا دفن;
25. تفاوت در ايستادن براى نماز ميت;
26. تفاوت در گذاردن جنازه مرد و زن نسبت به امام;
27. تفاوت در گذاشتن مرد و زن در قبر;
28. تفاوت در پوشيدن قبر;
29. تفاوت حكم در گذاردن زن و مرد در قبر از سوى بستگان;
30. تفاوت در حرمت پاره كردن لباس در مرگ بستگان براى مرد و نه زن;
31. تفاوت در مقدار پوشش در نماز;
32. تفاوت حكم استعمال طلا براى مرد و زن;
33. تفاوت در حكم پوشيدن لباس حرير;
34. ناديده گرفتن نجاست لباس زن پرستار كودك;
35. كراهت لباس بلند براى مرد برخلاف زن;
36. كراهت چارقد براى مرد برخلاف زن;
37. كراهت پوشيدن كفن براى مرد در حال ايستادن برخلاف زن;
38. كراهت ترك زينت براى زن در نماز برخلاف مرد;
39. استحباب اذان براى مرد برخلاف زن;
40. كراهت نماز زن و مرد در يك محل;
41. تفاوت ايستادن زن و مرد در نماز;
42. تفاوت حالت دست هاى زن و مرد در نماز;
43. تفاوت قرائت زن و مرد در نمازهاى جهريه;
44. تفاوت در كيفيت ركوع زن و مرد;
45. تفاوت در نحوه رفتن به سجده;
46. تفاوت در نحوه سجده;
47. تفاوت در نحوه برخاستن از سجده;
48. تفاوت در نحوه نشستن در تشهد و سلام;
49. تفاوت در نحوه خبر كردن كسى در نماز براى زن و مرد;
50. فضيلت نماز خواندن زن در خانه به جاى مسجد;
51. تفات حكم حضور زن و مرد در نماز جماعت;
52. تفاوت ايستادن زن و مرد پشت سر امام در نماز جماعت;
53. عدم جواز امامت جماعت زن براى مردان;
54. جواز وجود حايل در نماز جماعت براى زنان;
55. كراهت سر برداشتن زنان از ركوع و سجده پيش از مردان;
56. عدم وجوب نماز جمعه بر زن;
57. عدم وجوب نماز عيد فطر و قربان بر زن;
58. جواز پرداخت خمس از سوى زن به شوهر برخلاف مرد;
59. جواز پرداخت زكات از سوى زن به شوهر برخلاف مرد;
60. وجوب قضاى نماز و روزه بر ولى مرد و نه زن;
61. تفاوت در كفاره جماع در ماه رمضان براى مرد و زن;
62. مشروط بودن حج مستحبى زن به اذن شوهر;
63. جواز نيابت از حج براى مردى كه به حج نرفته, برخلاف زن;
64. تفاوت در لباس احرام زن و مرد;
65. استحباب تلبيه بلند براى مرد برخلاف زن;
66. حرمت پوشاندن سر در احرام براى مرد برخلاف زن;
67. حرمت پوشيدن صورت براى زن در احرام برخلاف مرد;
68. جواز استظلال در احرام براى زن برخلاف مرد;
69. استحباب داخل شدن كعبه براى مرد, برخلاف زن;
70. شرط ختنه براى صحت طوافِ مرد, برخلاف زن;
71. استحباب استلام حجرالاسود براى مرد برخلاف زن;
72. استحباب هروله در سعى براى مرد برخلاف زن;
73. عدم جواز كوچ از منى قبل از طلوع براى مرد برخلاف زن;
74. حكمِ زن فقط تقصير و حكم مرد حلق يا تقصير;
75. جواز بلند گفتن تكبيرات منى براى مرد و كراهت آن براى زن;
76. وجوب جهاد بر مرد;
77. عدم جواز كُشتن اسراى زن;
78. تفاوت در نحوه بيعت مردان و زنان;
79. سهم برى مردان از غنايم جنگى برخلاف زنان;
80. گرفتن جزيه از مرد كافر نه زن كافر;
81. كفاره قطع مو در مصائب براى مرد برخلاف زن;
82. كفاره خراش صورت يا كندن مو در مصيبت براى زن برخلاف مرد;
83. كفاره پاره كردن گريبان در مرگ اولاد و زن براى مرد, برخلاف زن;
84. لزوم كفاره بر مرد در صورت ازدواج با زن در عدّه;
85. كفاره اكراه شوهر بر جماع در احرام براى مرد برخلاف زن;
86. كفاره جماع در حال حيض براى مرد;
87. منوط بودن نذر زن به اذن شوهر;
88. منوط بودن قسم زن به اذن شوهر;
89. عدم جواز قضاوت زن;
90. تفاوت در تعداد شهود نزد قاضى;
91. عدم نفوذ شهادت زن در حقوق اللّه مانند رؤيت هلال;
92. استحباب تجارت براى مرد و نه زن;
93. لزوم استبراء كنيز براى خريدار در صورت مرد بودن فروشنده;
94. عدم تملك مرد نسبت به زنانى كه نكاح با آنها جايز نيست, برخلاف زن;
95. جواز ربا ميان پدر و فرزند برخلاف مادر و فرزند;
96. تفاوت سنِ بلوغ پسر و دختر;
97. تفاوت علايم رشد در پسر و دختر;
98. جواز وصايت به مرد برخلاف زن;
99. اثبت بخشى از مال وصيت شده با شهادت يك زن و نه مرد;
100. جواز ازدواج صغير و صغيره براى پدر و جد پدرى برخلاف مادر;
101. شرطيت اذن پدر در ازدواج دختر برخلاف مادر;
102. كراهت ازدواج مرد آزاد با كنيز برخلاف زن آزاد;
103. جواز ازدواج موقت مرد مسلمان با اهل كتاب برخلاف زن مسلمان;
104. بقاء ازدواج مرد كتابى اگر مسلمان شود, برخلاف زن;
105. جواز استمتاع مرد از كنيز بدون عقد, برخلاف زن;
106. جواز تعدد زوجات براى مرد, نه زن;
107. حرمت خواهر و مادر مفعول در لواط با مرد برخلاف لواط با زن;
108. تفاوت حكم نسبت دادن زنا به زن و يا شوهر كر و لال;
109. عدم جواز فسخ ازدواج با زن آزاد در صورت آزادى برده برخلاف زن;
110. بطلان ازدواج در مرض موت قبل از دخول براى مرد برخلاف زن;
111. تفاوت حكم فسخ نكاح براى زن و شوهر پس از عقد و دخول در صورت ديوانه شدن;
112. تفاوت حكم فسخ زن و شوهر در صورت احراز نابينايى يا اقعاد قبل از عقد;
113. وجوب تمكين بر زن برخلاف مرد;
114. تفاوت در نشوز زن و مرد;
115. لزوم نفقه بر مرد;
116. وجوب ختنه پسر نه دختر;
117. تفاوت در حضانت كودك;
118. وجوب نفقه اولاد بر پدر و نه مادر;
119. حق طلاق براى مرد;
120. عدم پذيرش شهادت زنان در اجراى طلاق;
121. لزوم عدّه براى زن;
122. عدم جواز ازدواج براى زن در دوران عدّه;
123. حق رجوع در عدّه براى مرد و نه زن;
124. در طلاق خلع حق رجوع با مرد نيست, ولى با رجوع زن در بذل, طلاق رجعى مى شود;
125. لزوم ترك زينت براى زن در وفات شوهر, برخلاف مرد;
126. حرمت زوجه باظهار مرد, و نه زن;
127. جواز ايلاء براى مرد;
128. نسبت زنا به زن و عدم قدرت بر اثبات موجب لعان براى مرد و نه زن;
129. فضيلت بيشتر آزاد كردن بنده مرد تا زن;
130. كراهت ذبح براى زنان;
131. تفاوت ارث فرزندان;
132. تفاوت حكم ارث برى زن و مرد در طلاق دادن در حال مرض و فوت مرد با همان مرض در يكسال;
133. تفاوت ارث برى برادران و خواهران پدرى با برادران و خواهران مادرى;
134. تفاوت ارث زن و شوهر از يكديگر;
135. عدم ارث برى زن از اعيان و عقار;
136. حبوه از آن پسر بزرگ تر;
137. تقدم پسر عموى ابوينى بر عموى پدرى برخلاف دختر عموى ابوينى نسبت به دخترعموى پدرى;
138. اجراى حد بر مرد زانى به حالت عريان و ايستاده و زن به حالت نشسته و از روى لباس;
139. دفن مرد تا كمر و زن تا سينه در رجم;
140. جواز كشتن زن و زناكننده با همسر, براى مرد, برخلاف زن;
141. سنگينى حد مرد زانى جوان نسبت به زن زانى در زناى محصنه;
142. سنگينى حد قوادِ مرد, نسبت به زن قواد;
143. سنگينى حد مرتد فطرى مرد, نسبت به زن مرتد;
144. اثبات قتل فقط با شهادت مردان;
145. تفات قصاص زن و مرد;
146. ارث برى حق قصاص از سوى خويشاوندان پدرى و نه خويشاوندان مادرى;
147. تفاوت ديه نفس زن و مرد;
148. تفاوت ديه اعضا براى مرد و زن;
149. ديه در قتل خطايى بر خويشاوندان پدرى و نه خويشاوندان مادرى;
150. تفاوت در الفاظ سلام براى زن و مرد;
151. كراهت ابتدا به سلام براى زن و نه مرد;
152. عدم كراهت حرف زدن مرد با زن به خلاف زن;
153. جواز خروج و استعمال عطر براى مرد, برخلاف زن;
154. تفاوت در حكم چگونگى راه رفتن مرد و زن;
155. عدم كراهت راه رفتن مرد از وسط جاده برخلاف زن;
156. كراهت خروج از خانه براى زن;
157. كراهت سوار شدن بر زين براى زن;
158. كراهت نشستن در جاى زن براى مرد و نه زن;
159. كراهت نشستن در طبقه فوقانى براى زن;
160. تقسيم كارها به خارج و داخل براى مرد و زن;
161. سرپرستى خانواده به عهده مرد;
162. تقدم هديه دختران بر پسران;
163. نيكى به مادر افضل از پدر;
164. عدم كراهت تصديق مرد, برخلاف زن;
165. كراهت مشاوره با زن;
166. عدم جواز تقليد از زن;
167. مرد هرچه مسن تر كامل تر و زن هرچه مسن تر ناقص تر;
168. زيادتى صبر زن در برابر قوه شهوانى;
169. تفاوت در خصال اخلاقى زن و مرد;
170. تفاوت زن و مرد در ايلاد و استيلاد;
171. شهوت و حياى مرد كمتر از زن.
الف) در كتاب الفروق بين المرء والمرأة, ابواب فقهى را مبناى تنظيم قرار داده, برهمان پايه جلو رفته است و در آخر, برخى تفاوت ها در حوزه اخلاق و آداب و نيز تفاوت هاى تكوينى را آورده است; براين اساس مى توان گفت: تفاوت هاى فهرست شده در كتاب الفروق بين المرء والمرأة در شش حوزه كلى بدين صورت تنظيم شده است:
1. عبادات9 [شامل طهارت, نماز, خمس, زكات, روزه, حج, جهاد] 80 مورد, شماره 1ـ80.
2. معاملات [شامل كفارات, نذر, قسم, قضاء, شهادات, تجارت, حج, وصيت, نكاح, طلاق, ظهار, ايلاء, لعان, صيد, ذباحه, ميراث] 57 مورد, شماره 81ـ137.
3. احكام [شامل حدود, قصاص, ديات] 12 مورد, شماره 138ـ149.
4. اجتهاد و تقليد 1 مورد, شماره 166.
5. اخلاق و آداب 18 مورد, شماره 150ـ166 و 169.
6. تفاوت هاى تكوينى چهار مورد, شماره 167, 168, 170 و 171.
ب) اگر اين تفاوت ها را براساس نفع زن و مرد و نيز الزامى بودن و غيرالزامي10 بودن تقسيم كنيم, اين نتيجه حاصل مى گردد:
1. مزاياى مرد به صورت الزامى: 54 مورد, شماره هاى: 1, 2, 7, 19, 31, 53, 62, 63, 67, 78, 79, 81, 82, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 95, 96, 97, 100, 101, 103, 104, 105, 106, 110, 112, 113, 114, 115, 118, 120, 121, 122, 123, 125, 127, 131, 134, 135, 136, 140, 144, 145, 146, 147, 148, 153, 161 و 166.
2. مزاياى مرد به صورت غيرالزامى: 31 مورد, شماره هاى: 9, 10, 11, 18, 38, 39, 40, 42, 50, 51, 55, 65, 70, 71, 72, 75, 92, 98, 102, 129, 130, 152, 154, 155, 156, 157, 159, 160, 164, 165 و 169.
3. مزاياى زن به صورت الزامى: 35 مورد, شماره هاى: 30, 32, 33, 34, 43, 58, 59, 60, 61, 64, 66, 68, 69, 73, 76, 77, 80, 83, 84, 93, 94, 99, 109, 111, 116, 117, 119, 126, 128, 132, 133, 138, 141, 142, 143 و 149.
4. مزاياى زن به صورت غير الزامى: 22 مورد, شماره هاى: 3, 4, 5, 12, 13, 15, 16, 17, 21, 24, 28, 35, 36, 37, 54, 56, 57, 74, 151, 158, 162 و 163.
5. تفاوت هاى تكوينى: چهار مورد, شماره هاى: 167, 168, 170 و 171.
6. ساير موارد: 24 مورد.
جابجايى حكم: 16 مورد, شماره هاى: 6, 8, 14, 20, 22, 23, 25, 41, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 52 و 150.
موارد مبهم: 8 مورد, شماره هاى: 26, 27, 29, 107, 108, 124, 137 و 139.
ج) از ميان اين چهار محور, آنچه مورد چالش و گفتگو در حوزه مطالعات زنان است, محور نخست مى باشد; يعنى مزاياى مرد به صورت الزامى. جالب است توجه گردد كه اين مزايا حدود 3 كل تفاوت هاى فقهى ميان زن و مرد را تشكيل مى دهد و اگر ساير كه 24 مورد است, از جمع 171 كسر شود, نسبت تفاوت هاى به سودِ مردان از مجموع تفاوت ها 53% مى شود.
2. تفاوت در ميزان نزح آب چاه بين زن و مرد;
3. تفاوت ميان بول پسر شيرخوار و دختر شيرخوار;
4. اولى بودن مرد به امور ميت;
5. تفاوت در مقدار پوشش در نماز;
6. عدم جواز امامت جماعت زن براى مردان;
7. مشروط بودن حج مستحبى زن به اذن شوهر;
8. جواز نيابت از حج براى مردى كه به حج نرفته, برخلاف زن;
9. حرمت پوشيدن صورت براى زن در احرام برخلاف مرد;
10. تفاوت در نحوه بيعت مردان و زنان;
11. سهم برى مردان از غنايم جنگى برخلاف زنان;
12. كفاره قطع مو در مصائب براى مرد برخلاف زن;
13. كفاره خراش صورت يا كندن مو در مصيبت براى زن برخلاف مرد;
14. كفاره اكراه شوهر براى جماع در احرام براى مرد برخلاف زن;
15. كفاره جماع در حال حيض براى مرد;
16. منوط بودن نذر زن به اذن شوهر;
17. منوط بودن قسم زن به اذن شوهر;
18. عدم جواز قضاوت زن;
19. تفاوت در تعداد شهود نزد قاضى;
20. عدم نفوذ شهادت زن در حقوق اللّه مانند رؤيت هلال;
21. جواز ربا ميان پدر و فرزند برخلاف مادر و فرزند;
22. تفاوت سنِ بلوغ پسر و دختر;
23. تفاوت علايم رشد در پسر و دختر;
24. جواز ازدواج صغير و صغيره براى پدر و جد پدرى برخلاف مادر;
25. شرطيت اذن پدر در ازدواج دختر برخلاف مادر;
26. جواز ازدواج موقت مرد مسلمان با اهل كتاب برخلاف زن مسلمان;
27. بقاء ازدواج مرد كتابى اگر مسلمان شود, برخلاف زن;
28. جواز استمتاع مرد از كنير بدون عقد, برخلاف زن;
29. جواز تعدد زوجات براى مرد, نه زن;
30. بطلان ازدواج در مرض موت قبل از دخول براى مرد برخلاف زن;
31. تفاوت حكم فسخ زن و شوهر در صورت احراز نابينايى يا اقعاد قبل از عقد;
32. وجوب تمكين بر زن برخلاف مرد;
33. تفاوت در نشوز زن و مرد;
34. لزوم نفقه بر مرد;
35. وجوب نفقه اولاد بر پدر و نه مادر;
36. عدم پذيرش شهادت زنان در اجراى طلاق;
37. لزوم عدّه براى زن;
38. عدم جواز ازدواج براى زن در دوران عدّه;
39. حق رجوع در عدّه براى مرد و نه زن;
40. لزوم ترك زينت براى زن در وفات شوهر, برخلاف مرد;
41. جواز ايلاء براى مرد;
42. تفاوت ارث فرزندان;
43. تفاوت ارث زن و شوهر از يكديگر;
44. عدم ارث برى زن از اعيان و عقار;
45. حبوه از آن پسر بزرگ تر;
46. جواز كشتن زن و زنا كننده با همسر, براى مرد, برخلاف زن;
47. اثبات قتل فقط با شهادت مردان;
48. تفاوت قصاص زن و مرد;
49. ارث برى حق قصاص از سوى خويشاوندان پدرى و نه خويشاوندان مادرى;
50. تفاوت ديه نفس زن و مرد;
51. تفاوت ديه اعضا براى مرد و زن;
52. جواز خروج و استعمال عطر براى مرد, برخلاف زن;
53. سرپرستى خانواده به عهده مرد;
54. عدم جواز تقليد از زن.
د) اين تعداد تفاوت ها كه مبناى داورى در حوزه مسائل زنان قرار مى گيرد, امروزه در گفتمان هاى جديد فقهى مورد بحث و بررسى و نقد و تجديدنظر قرار گرفته است. به نظر مى رسد ظرفيت فقه اسلامى به گونه اى است كه به راحتى مى توان به گفتگو و بحث در اين موارد پرداخت. در اينجا براى نشان دادن اين امر به برخى از آرا و فتاواى جديد فقهى كه با آراى گذشته تفاوت دارد, اشاره مى كنيم تا دانسته شود كه نمى توان درباره فقه, قضاوتى عجولانه داشت.
2. تفاوت در ميزان نزع آب چاه بين زن و مرد (ش 2).
جهت اين امر آن است كه امروز به اتفاق تمام فقيهان, آب چاه معتصم است و حكم آب قليل را ندارد; البته اين دگرگونى در رأى, از زمان علامه حلى در قرن هشتم در فقه راه يافته است.
برخى از اين موارد, از لواحق مسئله حجاب است كه از مسلمات اسلامى مى باشد; مانند شماره هاى 5, 6 و 10.
به جز اين پنج مورد, موارد ديگرى كه امروزه رأى مخالف دارد, به صورت فهرست وار عبارتند از:
1. منوط بودن نذر زن به اذن شوهر (ش 16);12
2. عدم جواز قضاوت زن (ش 18);13
3. تفاوت در تعداد شهود نزد قاضى (ش 19);14
4. عدم نفوذ شهادت زن در حقوق اللّه مانند رؤيت هلال (ش 20);15
5. جواز ربا ميان پدر و فرزند برخلاف مادر و فرزند (ش 21);16
6. تفاوت سنِ بلوغ پسر و دختر (ش 22);17
7. شرطيت اذن پدر در ازدواج دختر برخلاف مادر (ش 25);18
8. تفاوت حكم فسخ زن و شوهر در صورت احراز نابينايى يا اقعاد قبل از عقد (ش 31);19
9. وجوب تمكين بر زن برخلاف مرد (ش 32);20
10. عدم پذيرش شهادت زنان در اجراى طلاق (ش 36);21
11. تفاوت ارث زن و شوهر از يكديگر (ش 43);22
12. عدم ارث برى براى زن از اعيان و عقار (ش 44);23
13. اثبات قتل فقط با شهادت مردان (ش 47);24
14. تفاوت قصاص زن و مرد (ش 50);25
15. تفاوت ديه نفس زن و مرد (ش 50);26
16. تفاوت ديه اعضا براى مرد و زن (ش 51);27
17. عدم جواز تقليد از زن (ش 54);28
تحليل اين موارد هفده گانه, ظرفيت فقه اسلامى را براى اجتهادهاى نو و جديد در همان قالب هاى متعارف و رايج فقهى نشان مى دهد; چرا كه نزديك به 13 از آراى مشهور گذشته, در زمانى كمتر از بيست سال مورد بازنگرى و تجديدنظر قرار گرفته است. اميد است فقيهان با استخراج و تحليل مبانى فقه زنان, بتوانند در زمانى نه چندان دور, آراى دينى و فقهى مربوط به زن را در يك منظومه فكرى و قانونى ارائه كنند.
چالش در مسائل كهن و سنتى, در پنج محور كلى قابل دسته بندى است:
2. اقليت هاى مذهبى;
3. مسائل حقوق بشر;
4. مجازات هاى اسلامى;
5. مسائل مربوط به فرق مذهبى.
در بخش مسائل مستحدثه و جديد, دو حوزه بيش از بقيه با چالش روبروست:
1. مسائل اقتصادى از قبيل نظام بانكى, معاملات جديد و… ;
2. مسائل پزشكى از قبيل مرگ مغزى, تشريح, پيوند اعضا و… .
چنان كه در اين فهرست ياد شد, حوزه مسائل زنان يكى از چالش هاى جديد فقه اسلامى و فقه شيعى است.
نگاه بيرونى به آرا و ديدگاه هاى فقهى در مسائل زنان, حكايت از فراز و نشيب هاى بسيار دارد. بررسى اين موضوع باتوجه به پراكندگى مسائل زنان در ابواب فقهى, امرى دشوار است. مراد از مسائل زنان, آن دسته مسائل فقهى است كه در تقابل با مسائل مردان قرار مى گيرد نه مسائل ويژه زنان چون (دماء ثلاثه).
طرح مسئله زن در دوران معاصر, ذهن عالمان دينى را از جهات مختلف به خود مشغول داشته و هر جريان فكرى به گونه اى به اين موضوع پرداخته است. يكى از جنبه هايى كه جريان سنتى دينى بدان پرداخته, استخراج تفاوت ها ميان زن و مرد از متون دينى است; اين گونه كتاب ها با عنوان الفروق تدوين شده است; لذا معرفى و تحليل اين كتاب ها مى تواند براى بررسى تحول ديدگاه ها در مسئله زن, گام نخست به حساب آيد; البته چنين آثارى هم در ميان شيعيان تحرير شده و هم در ميان اهل سنت.
موضوع اين مقاله, گزارشى تحليلى از اين گونه نوشته ها در شيعه است.
مطالب اين مقاله در سه قسمت ارائه مى گردد:
ـ معرفى اجمالى كتاب هاى الفروق;
ـ فهرست تفاوت هاى زن و در مرد;
ـ تحليل و بررسى تفاوت ها.
اينك به طرح و بررسى اين محورها مى پردازيم.
معرفى اجمالى كتاب هاى الفروق1
تاكنون كتاب هايى در معرفى تفاوت هاى زن و مرد در فقه تحرير شده است كه نويسنده بر موارد ذيل دست يافته است:
نويسنده در اين كتاب 171 تفاوت فقهى ميان زنان و مردان را براساس كتب فقهى گردآورده, آن را متن قرار داده است; ضمن آنكه در پاورقى شواهد و ادله آن را از روايات و يا استدلال هاى فقهى ذكر كرده است.
در مقدمه كتاب نوشته است:
چندى قبل در تحت عنوان الفرق بين المرأ والمرأة فى نظر الشرع, مقدارى از فروعات متفرقه در ابواب كتب فقهيه را كه تدريجاً در اوقات مطالعه و مباحثه به نظرم رسيده بود, گردآورى كرده و به دليل هريك از آنها كه فقهاى عظام رضوان اللّه عليهم از آيات و اخبار و قواعد مستنبطه از عقل و نقل در مقام استدلال ذكر كرده اند, اجمالاً اشاره نموده و در اين صدد بودم كه تجديدنظر كرده, رساله فوق الذكر را طبع و نشر نموده, مورد استفاده برادران دينى قرار دهم. 2
2. مزاياى زن و مرد در اسلام, سيد ابوالفضل نبوى قمى, [بى تا], [بى جا], وزيرى, فارسى.
نويسنده در ديباچه كتاب مى نويسد:
در آبان 1354 شش سال پس از فراغ از مسوده كتاب كه در مشهد بودم, كتابى يافتم به نام الفروق تأليف مرحوم حجت السلام آقاى حاج سيدعلى مولانا تبريزى. 3
ظاهر امر آن است كه اصل نگارش در سال 1348 شمسى پايان يافته است و تاريخ پايان ديباچه نيز بدان صراحت دارد.4 در پايان كتاب تاريخ قيدشده با تعبير (وقع التأليف والنشر ببلدة قم) و سال 1391 ق/1357 ش رقم خورده است.5
نويسنده در اين كتاب, تفاوت هاى زن و مرد را در اسلام در زمينه هاى حقوقى, طبيعى و دينى در 160 بند تنظيم و تحليل كرده است.
در مقدمه كتاب, نويسنده وجود اختلاف در جهان كبير و ساير موجودات و جهان انسانى و ميان افراد بشر را بازگو مى كند تا به تفاوت هاى زن و مرد مى رسد; آن گاه مستندات اين اختلاف را از آيات قرآنى برشمرده, به بيان فلسفه آن مى پردازد. پس از مقدمه در فصل نخست, معامله بشر با زنان را در تاريخ تشريح كرده, در فصل هاى دوم تا پنجم امتيازات زن و مرد را در سه حوزه عبادات, معاملات, سياسات و معاشرت بيان مى كند.
3. فوارق بين الرجل والمرأة تكوينية وتشريعية,6 محمد الرضى الرضوى, تهران: مطبعة الحيدرى, 1392 ق, 124 ص, عربى.
نويسنده در اين كتاب, تفاوت هاى زنان و مردان را در 116 عنوان طرح كرده و براى هريك, شاهد و دليلى از متون دينى آورده است.
اين تفاوت ها در حوزه هاى تكوينى و تشريعى و به نفع مردان و زنان باهم مطرح شده است. مى توان گفت: تفاوت هاى آورده شده در اين كتاب از شماره 32 تا 113 در حوزه فقه و به سود مردان است; به ديگر سخن تفاوت هاى فقهى كه بر حسب ظاهر به سود مردان است, 83 مورد است.
نويسنده در مقدمه كتاب آورده است:
لايذهب إلى وهمك ايها القاري الكريم ان الباعث لى على تأليف هذا الكتاب هو الازراء بالمرأة والحط من كرامتها كيف وقد أوصانا اللّه تعالى فى كتابه المجيد بها وامرنا بمراعاتها وصيانتها وحفظ ما فرض لها من حقوق… وانما غرضى من تأليفه بيان ان المرأة هى ليست كالرجل فى نظر الدين الاسلامى الحنيف بل ولا عند العقلاء البشر والمحققين كما آنها ليست مثله فى الخلقة والطبايع والعادات فلا تستحق ما يستحقه الرجل من منصب ومقام فلا يجوز لها ان تتعدد حدودها وتخرج من دائرتها وتقف فى صف الرجل جنباً إلى جنب كما يزعمه الطغام, لانها اضعف منه قويً وعقلاً واقل منه نصيباً وحظاً.7
در ضميمه اين كتاب, دو نوشته ديگر از همين نويسنده با اين عناوين به چاپ رسيده است:
ـ قالوا فى المرأة قديماً وحديثاً, 52 صفحه.
در اين نوشته ديدگاه هاى مربوط به زن را از قرآن, پيامبران, امامان شيعه, حكما, ادبا و دانشمندان, شعراء, زنان, متخصصان, سياستمداران و بيگانگان از دين, آورده است.
ـ عظات بالغة, 23 صفحه.
اين رساله حاوى 22 موعظه از افراد گوناگون است و اختصاص به حوزه زنان ندارد.
4. بررسى تمايزهاى فقهى زن و مرد, محسن جهانگيرى, قم: بوستان كتاب, 1385, وزيرى, 416 ص, فارسى.
نويسنده پس از مقدمه اى در تبيين مسئله, كتاب را به پنج بخش تقسيم كرده, ذيل هركدام, فصولى آورده است.
بخش اول با عنوان (ضرورت ها), به بررسى عدالت و مساوات و نسبت آن دو و جانبدارى اسلام از عدالت اختصاص دارد. بخش پنجم را در پاسخ به پاره اى شبهات سامان داده است و پس از اشاره به تفاوت هاى خلقتى زن و مرد در دوازده عنوان, شبهات تفاوت قصاص, ديات و حجاب را پاسخ گفته است.
در بخش دوم و سوم, به بررسى تفاوت هاى فقهى زنان و مردان در دو حوزه تكاليف و حقوق مى پردازد و تفاوت هاى فقهى را برپايه كتاب جواهر الكلام استخراج و نقد و بررسى كرده است. نويسنده در اين دو بخش, برخى از تفاوت هاى موجود را نقد مى كند و برخى را مى پذيرد.بخش چهارم به مقايسه تكاليف و حقوق زنان و مردان مى پردازد و حاصل مباحث بخش هاى دوم و سوم است و نتايج حاصله را در دو عنوان تفاوت هاى مرد و زن به عنوان دو جنس و تفاوت هاى زن و مرد به عنوان زن و شوهر جمع بندى كرده, معتقد است: تعداد تفاوت ها اندك است و آن هم باتوجه به تفاوت هاى خلقتى, عادلانه مى باشد.
تعداد تفاوت هاى تكليفى و حقوقى زن و مرد كه نويسنده در بخش هاى دوم و سوم مطرح كرده است, 51 مورد مى باشد كه پس از نقد و بررسى, نويسنده تعدادى از تفاوت را پذيرفته, آن را عادلانه مى داند.8
فهرستِ تفاوت هاى زن و مرد
در چهار اثر معرفى شده, تعداد تفاوت ها به ترتيب از اين قرار بود: 171, 16, 116 و 51.
و چنين نيست كه تفاوت هاى مذكور در اين چهار كتاب, مكرر باشد; بدين معنا كه آمار كتاب نخست, مشتمل بر ديگر كتاب ها نيز باشد, ولى عمده تفاوت ها در كتاب اول گرد آمده است; البته از نظر توضيح و بررسى و ذكر ادله و مستندات, اين آثار يكسان نيستند.
در اينجا فهرست تفاوت ها را براساس كتاب اول, يعنى الفروق بين المرء والمرأة ذكر مى كنيم كه بيشترين تعداد را جمع كرده است:
2. تفاوت در ميزان نزح آب چاه بين زن و مرد;
3. استحباب استبراء براى مرد نه زن;
4. تفاوت بين خروج رطوبت مشتبه از مرد و زن;
5. تفاوت ميان خروج رطوبت مشتبه پس از انزال منى;
6. تفاوت علايم تشخيص منى در مرد و زن;
7. تفاوت ميان بول پسر شيرخوار و دختر شيرخوار;
8. تفاوت در ريختن آب وضو براى شستن دست;
9. تقدم غسل مرد بر زن در صورت اغتسال از يك ظرف;
10. تفاوت در مدت ازاله موى زهار;
11. كراهت ترك خضاب و زيور براى زن و نه مرد;
12. تفاوت در گرفتن ناخن;
13. استحباب تراشيدن سر براى مردان;
14. تفاوت در استعمال عطر;
15. تفاوت در استعمال روغن براى سر و صورت;
16. غسل جمعه در سفر;
17. عيادت مريض;
18. تشييع جنازه;
19. اولى بودن مرد به امور ميت;
20. غسل ميت زن براى زن و مرد براى مرد;
21. تفاوت در غسل مرده زن و شوهر براى يكديگر;
22. تفاوت در قطعات استحبابى كفن;
23. گذاشتن جنازه مرده مرد و زن در يك تابوت;
24. استحباب نعش قرار دادن براى جنازه زن بعد از غسل تا دفن;
25. تفاوت در ايستادن براى نماز ميت;
26. تفاوت در گذاردن جنازه مرد و زن نسبت به امام;
27. تفاوت در گذاشتن مرد و زن در قبر;
28. تفاوت در پوشيدن قبر;
29. تفاوت حكم در گذاردن زن و مرد در قبر از سوى بستگان;
30. تفاوت در حرمت پاره كردن لباس در مرگ بستگان براى مرد و نه زن;
31. تفاوت در مقدار پوشش در نماز;
32. تفاوت حكم استعمال طلا براى مرد و زن;
33. تفاوت در حكم پوشيدن لباس حرير;
34. ناديده گرفتن نجاست لباس زن پرستار كودك;
35. كراهت لباس بلند براى مرد برخلاف زن;
36. كراهت چارقد براى مرد برخلاف زن;
37. كراهت پوشيدن كفن براى مرد در حال ايستادن برخلاف زن;
38. كراهت ترك زينت براى زن در نماز برخلاف مرد;
39. استحباب اذان براى مرد برخلاف زن;
40. كراهت نماز زن و مرد در يك محل;
41. تفاوت ايستادن زن و مرد در نماز;
42. تفاوت حالت دست هاى زن و مرد در نماز;
43. تفاوت قرائت زن و مرد در نمازهاى جهريه;
44. تفاوت در كيفيت ركوع زن و مرد;
45. تفاوت در نحوه رفتن به سجده;
46. تفاوت در نحوه سجده;
47. تفاوت در نحوه برخاستن از سجده;
48. تفاوت در نحوه نشستن در تشهد و سلام;
49. تفاوت در نحوه خبر كردن كسى در نماز براى زن و مرد;
50. فضيلت نماز خواندن زن در خانه به جاى مسجد;
51. تفات حكم حضور زن و مرد در نماز جماعت;
52. تفاوت ايستادن زن و مرد پشت سر امام در نماز جماعت;
53. عدم جواز امامت جماعت زن براى مردان;
54. جواز وجود حايل در نماز جماعت براى زنان;
55. كراهت سر برداشتن زنان از ركوع و سجده پيش از مردان;
56. عدم وجوب نماز جمعه بر زن;
57. عدم وجوب نماز عيد فطر و قربان بر زن;
58. جواز پرداخت خمس از سوى زن به شوهر برخلاف مرد;
59. جواز پرداخت زكات از سوى زن به شوهر برخلاف مرد;
60. وجوب قضاى نماز و روزه بر ولى مرد و نه زن;
61. تفاوت در كفاره جماع در ماه رمضان براى مرد و زن;
62. مشروط بودن حج مستحبى زن به اذن شوهر;
63. جواز نيابت از حج براى مردى كه به حج نرفته, برخلاف زن;
64. تفاوت در لباس احرام زن و مرد;
65. استحباب تلبيه بلند براى مرد برخلاف زن;
66. حرمت پوشاندن سر در احرام براى مرد برخلاف زن;
67. حرمت پوشيدن صورت براى زن در احرام برخلاف مرد;
68. جواز استظلال در احرام براى زن برخلاف مرد;
69. استحباب داخل شدن كعبه براى مرد, برخلاف زن;
70. شرط ختنه براى صحت طوافِ مرد, برخلاف زن;
71. استحباب استلام حجرالاسود براى مرد برخلاف زن;
72. استحباب هروله در سعى براى مرد برخلاف زن;
73. عدم جواز كوچ از منى قبل از طلوع براى مرد برخلاف زن;
74. حكمِ زن فقط تقصير و حكم مرد حلق يا تقصير;
75. جواز بلند گفتن تكبيرات منى براى مرد و كراهت آن براى زن;
76. وجوب جهاد بر مرد;
77. عدم جواز كُشتن اسراى زن;
78. تفاوت در نحوه بيعت مردان و زنان;
79. سهم برى مردان از غنايم جنگى برخلاف زنان;
80. گرفتن جزيه از مرد كافر نه زن كافر;
81. كفاره قطع مو در مصائب براى مرد برخلاف زن;
82. كفاره خراش صورت يا كندن مو در مصيبت براى زن برخلاف مرد;
83. كفاره پاره كردن گريبان در مرگ اولاد و زن براى مرد, برخلاف زن;
84. لزوم كفاره بر مرد در صورت ازدواج با زن در عدّه;
85. كفاره اكراه شوهر بر جماع در احرام براى مرد برخلاف زن;
86. كفاره جماع در حال حيض براى مرد;
87. منوط بودن نذر زن به اذن شوهر;
88. منوط بودن قسم زن به اذن شوهر;
89. عدم جواز قضاوت زن;
90. تفاوت در تعداد شهود نزد قاضى;
91. عدم نفوذ شهادت زن در حقوق اللّه مانند رؤيت هلال;
92. استحباب تجارت براى مرد و نه زن;
93. لزوم استبراء كنيز براى خريدار در صورت مرد بودن فروشنده;
94. عدم تملك مرد نسبت به زنانى كه نكاح با آنها جايز نيست, برخلاف زن;
95. جواز ربا ميان پدر و فرزند برخلاف مادر و فرزند;
96. تفاوت سنِ بلوغ پسر و دختر;
97. تفاوت علايم رشد در پسر و دختر;
98. جواز وصايت به مرد برخلاف زن;
99. اثبت بخشى از مال وصيت شده با شهادت يك زن و نه مرد;
100. جواز ازدواج صغير و صغيره براى پدر و جد پدرى برخلاف مادر;
101. شرطيت اذن پدر در ازدواج دختر برخلاف مادر;
102. كراهت ازدواج مرد آزاد با كنيز برخلاف زن آزاد;
103. جواز ازدواج موقت مرد مسلمان با اهل كتاب برخلاف زن مسلمان;
104. بقاء ازدواج مرد كتابى اگر مسلمان شود, برخلاف زن;
105. جواز استمتاع مرد از كنيز بدون عقد, برخلاف زن;
106. جواز تعدد زوجات براى مرد, نه زن;
107. حرمت خواهر و مادر مفعول در لواط با مرد برخلاف لواط با زن;
108. تفاوت حكم نسبت دادن زنا به زن و يا شوهر كر و لال;
109. عدم جواز فسخ ازدواج با زن آزاد در صورت آزادى برده برخلاف زن;
110. بطلان ازدواج در مرض موت قبل از دخول براى مرد برخلاف زن;
111. تفاوت حكم فسخ نكاح براى زن و شوهر پس از عقد و دخول در صورت ديوانه شدن;
112. تفاوت حكم فسخ زن و شوهر در صورت احراز نابينايى يا اقعاد قبل از عقد;
113. وجوب تمكين بر زن برخلاف مرد;
114. تفاوت در نشوز زن و مرد;
115. لزوم نفقه بر مرد;
116. وجوب ختنه پسر نه دختر;
117. تفاوت در حضانت كودك;
118. وجوب نفقه اولاد بر پدر و نه مادر;
119. حق طلاق براى مرد;
120. عدم پذيرش شهادت زنان در اجراى طلاق;
121. لزوم عدّه براى زن;
122. عدم جواز ازدواج براى زن در دوران عدّه;
123. حق رجوع در عدّه براى مرد و نه زن;
124. در طلاق خلع حق رجوع با مرد نيست, ولى با رجوع زن در بذل, طلاق رجعى مى شود;
125. لزوم ترك زينت براى زن در وفات شوهر, برخلاف مرد;
126. حرمت زوجه باظهار مرد, و نه زن;
127. جواز ايلاء براى مرد;
128. نسبت زنا به زن و عدم قدرت بر اثبات موجب لعان براى مرد و نه زن;
129. فضيلت بيشتر آزاد كردن بنده مرد تا زن;
130. كراهت ذبح براى زنان;
131. تفاوت ارث فرزندان;
132. تفاوت حكم ارث برى زن و مرد در طلاق دادن در حال مرض و فوت مرد با همان مرض در يكسال;
133. تفاوت ارث برى برادران و خواهران پدرى با برادران و خواهران مادرى;
134. تفاوت ارث زن و شوهر از يكديگر;
135. عدم ارث برى زن از اعيان و عقار;
136. حبوه از آن پسر بزرگ تر;
137. تقدم پسر عموى ابوينى بر عموى پدرى برخلاف دختر عموى ابوينى نسبت به دخترعموى پدرى;
138. اجراى حد بر مرد زانى به حالت عريان و ايستاده و زن به حالت نشسته و از روى لباس;
139. دفن مرد تا كمر و زن تا سينه در رجم;
140. جواز كشتن زن و زناكننده با همسر, براى مرد, برخلاف زن;
141. سنگينى حد مرد زانى جوان نسبت به زن زانى در زناى محصنه;
142. سنگينى حد قوادِ مرد, نسبت به زن قواد;
143. سنگينى حد مرتد فطرى مرد, نسبت به زن مرتد;
144. اثبات قتل فقط با شهادت مردان;
145. تفات قصاص زن و مرد;
146. ارث برى حق قصاص از سوى خويشاوندان پدرى و نه خويشاوندان مادرى;
147. تفاوت ديه نفس زن و مرد;
148. تفاوت ديه اعضا براى مرد و زن;
149. ديه در قتل خطايى بر خويشاوندان پدرى و نه خويشاوندان مادرى;
150. تفاوت در الفاظ سلام براى زن و مرد;
151. كراهت ابتدا به سلام براى زن و نه مرد;
152. عدم كراهت حرف زدن مرد با زن به خلاف زن;
153. جواز خروج و استعمال عطر براى مرد, برخلاف زن;
154. تفاوت در حكم چگونگى راه رفتن مرد و زن;
155. عدم كراهت راه رفتن مرد از وسط جاده برخلاف زن;
156. كراهت خروج از خانه براى زن;
157. كراهت سوار شدن بر زين براى زن;
158. كراهت نشستن در جاى زن براى مرد و نه زن;
159. كراهت نشستن در طبقه فوقانى براى زن;
160. تقسيم كارها به خارج و داخل براى مرد و زن;
161. سرپرستى خانواده به عهده مرد;
162. تقدم هديه دختران بر پسران;
163. نيكى به مادر افضل از پدر;
164. عدم كراهت تصديق مرد, برخلاف زن;
165. كراهت مشاوره با زن;
166. عدم جواز تقليد از زن;
167. مرد هرچه مسن تر كامل تر و زن هرچه مسن تر ناقص تر;
168. زيادتى صبر زن در برابر قوه شهوانى;
169. تفاوت در خصال اخلاقى زن و مرد;
170. تفاوت زن و مرد در ايلاد و استيلاد;
171. شهوت و حياى مرد كمتر از زن.
تحليل و بررسى تفاوت ها
الف) در كتاب الفروق بين المرء والمرأة, ابواب فقهى را مبناى تنظيم قرار داده, برهمان پايه جلو رفته است و در آخر, برخى تفاوت ها در حوزه اخلاق و آداب و نيز تفاوت هاى تكوينى را آورده است; براين اساس مى توان گفت: تفاوت هاى فهرست شده در كتاب الفروق بين المرء والمرأة در شش حوزه كلى بدين صورت تنظيم شده است:
1. عبادات9 [شامل طهارت, نماز, خمس, زكات, روزه, حج, جهاد] 80 مورد, شماره 1ـ80.
2. معاملات [شامل كفارات, نذر, قسم, قضاء, شهادات, تجارت, حج, وصيت, نكاح, طلاق, ظهار, ايلاء, لعان, صيد, ذباحه, ميراث] 57 مورد, شماره 81ـ137.
3. احكام [شامل حدود, قصاص, ديات] 12 مورد, شماره 138ـ149.
4. اجتهاد و تقليد 1 مورد, شماره 166.
5. اخلاق و آداب 18 مورد, شماره 150ـ166 و 169.
6. تفاوت هاى تكوينى چهار مورد, شماره 167, 168, 170 و 171.
ب) اگر اين تفاوت ها را براساس نفع زن و مرد و نيز الزامى بودن و غيرالزامي10 بودن تقسيم كنيم, اين نتيجه حاصل مى گردد:
1. مزاياى مرد به صورت الزامى: 54 مورد, شماره هاى: 1, 2, 7, 19, 31, 53, 62, 63, 67, 78, 79, 81, 82, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 95, 96, 97, 100, 101, 103, 104, 105, 106, 110, 112, 113, 114, 115, 118, 120, 121, 122, 123, 125, 127, 131, 134, 135, 136, 140, 144, 145, 146, 147, 148, 153, 161 و 166.
2. مزاياى مرد به صورت غيرالزامى: 31 مورد, شماره هاى: 9, 10, 11, 18, 38, 39, 40, 42, 50, 51, 55, 65, 70, 71, 72, 75, 92, 98, 102, 129, 130, 152, 154, 155, 156, 157, 159, 160, 164, 165 و 169.
3. مزاياى زن به صورت الزامى: 35 مورد, شماره هاى: 30, 32, 33, 34, 43, 58, 59, 60, 61, 64, 66, 68, 69, 73, 76, 77, 80, 83, 84, 93, 94, 99, 109, 111, 116, 117, 119, 126, 128, 132, 133, 138, 141, 142, 143 و 149.
4. مزاياى زن به صورت غير الزامى: 22 مورد, شماره هاى: 3, 4, 5, 12, 13, 15, 16, 17, 21, 24, 28, 35, 36, 37, 54, 56, 57, 74, 151, 158, 162 و 163.
5. تفاوت هاى تكوينى: چهار مورد, شماره هاى: 167, 168, 170 و 171.
6. ساير موارد: 24 مورد.
جابجايى حكم: 16 مورد, شماره هاى: 6, 8, 14, 20, 22, 23, 25, 41, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 52 و 150.
موارد مبهم: 8 مورد, شماره هاى: 26, 27, 29, 107, 108, 124, 137 و 139.
ج) از ميان اين چهار محور, آنچه مورد چالش و گفتگو در حوزه مطالعات زنان است, محور نخست مى باشد; يعنى مزاياى مرد به صورت الزامى. جالب است توجه گردد كه اين مزايا حدود 3 كل تفاوت هاى فقهى ميان زن و مرد را تشكيل مى دهد و اگر ساير كه 24 مورد است, از جمع 171 كسر شود, نسبت تفاوت هاى به سودِ مردان از مجموع تفاوت ها 53% مى شود.
فهرست مزاياى الزامى به نفع مرد بدين شرح است:
2. تفاوت در ميزان نزح آب چاه بين زن و مرد;
3. تفاوت ميان بول پسر شيرخوار و دختر شيرخوار;
4. اولى بودن مرد به امور ميت;
5. تفاوت در مقدار پوشش در نماز;
6. عدم جواز امامت جماعت زن براى مردان;
7. مشروط بودن حج مستحبى زن به اذن شوهر;
8. جواز نيابت از حج براى مردى كه به حج نرفته, برخلاف زن;
9. حرمت پوشيدن صورت براى زن در احرام برخلاف مرد;
10. تفاوت در نحوه بيعت مردان و زنان;
11. سهم برى مردان از غنايم جنگى برخلاف زنان;
12. كفاره قطع مو در مصائب براى مرد برخلاف زن;
13. كفاره خراش صورت يا كندن مو در مصيبت براى زن برخلاف مرد;
14. كفاره اكراه شوهر براى جماع در احرام براى مرد برخلاف زن;
15. كفاره جماع در حال حيض براى مرد;
16. منوط بودن نذر زن به اذن شوهر;
17. منوط بودن قسم زن به اذن شوهر;
18. عدم جواز قضاوت زن;
19. تفاوت در تعداد شهود نزد قاضى;
20. عدم نفوذ شهادت زن در حقوق اللّه مانند رؤيت هلال;
21. جواز ربا ميان پدر و فرزند برخلاف مادر و فرزند;
22. تفاوت سنِ بلوغ پسر و دختر;
23. تفاوت علايم رشد در پسر و دختر;
24. جواز ازدواج صغير و صغيره براى پدر و جد پدرى برخلاف مادر;
25. شرطيت اذن پدر در ازدواج دختر برخلاف مادر;
26. جواز ازدواج موقت مرد مسلمان با اهل كتاب برخلاف زن مسلمان;
27. بقاء ازدواج مرد كتابى اگر مسلمان شود, برخلاف زن;
28. جواز استمتاع مرد از كنير بدون عقد, برخلاف زن;
29. جواز تعدد زوجات براى مرد, نه زن;
30. بطلان ازدواج در مرض موت قبل از دخول براى مرد برخلاف زن;
31. تفاوت حكم فسخ زن و شوهر در صورت احراز نابينايى يا اقعاد قبل از عقد;
32. وجوب تمكين بر زن برخلاف مرد;
33. تفاوت در نشوز زن و مرد;
34. لزوم نفقه بر مرد;
35. وجوب نفقه اولاد بر پدر و نه مادر;
36. عدم پذيرش شهادت زنان در اجراى طلاق;
37. لزوم عدّه براى زن;
38. عدم جواز ازدواج براى زن در دوران عدّه;
39. حق رجوع در عدّه براى مرد و نه زن;
40. لزوم ترك زينت براى زن در وفات شوهر, برخلاف مرد;
41. جواز ايلاء براى مرد;
42. تفاوت ارث فرزندان;
43. تفاوت ارث زن و شوهر از يكديگر;
44. عدم ارث برى زن از اعيان و عقار;
45. حبوه از آن پسر بزرگ تر;
46. جواز كشتن زن و زنا كننده با همسر, براى مرد, برخلاف زن;
47. اثبات قتل فقط با شهادت مردان;
48. تفاوت قصاص زن و مرد;
49. ارث برى حق قصاص از سوى خويشاوندان پدرى و نه خويشاوندان مادرى;
50. تفاوت ديه نفس زن و مرد;
51. تفاوت ديه اعضا براى مرد و زن;
52. جواز خروج و استعمال عطر براى مرد, برخلاف زن;
53. سرپرستى خانواده به عهده مرد;
54. عدم جواز تقليد از زن.
د) اين تعداد تفاوت ها كه مبناى داورى در حوزه مسائل زنان قرار مى گيرد, امروزه در گفتمان هاى جديد فقهى مورد بحث و بررسى و نقد و تجديدنظر قرار گرفته است. به نظر مى رسد ظرفيت فقه اسلامى به گونه اى است كه به راحتى مى توان به گفتگو و بحث در اين موارد پرداخت. در اينجا براى نشان دادن اين امر به برخى از آرا و فتاواى جديد فقهى كه با آراى گذشته تفاوت دارد, اشاره مى كنيم تا دانسته شود كه نمى توان درباره فقه, قضاوتى عجولانه داشت.
اگر به دقت بنگريم, از اين 54 تفاوت, موضوع دو مورد آن امروزه در فقه منتفى شده و از كتب فقهى حذف شده است; اين دو مورد عبارتند از:
1. تفاوت در تنجس آب چاه به بول زن و مرد (ش 1);112. تفاوت در ميزان نزع آب چاه بين زن و مرد (ش 2).
جهت اين امر آن است كه امروز به اتفاق تمام فقيهان, آب چاه معتصم است و حكم آب قليل را ندارد; البته اين دگرگونى در رأى, از زمان علامه حلى در قرن هشتم در فقه راه يافته است.
برخى از اين موارد, از لواحق مسئله حجاب است كه از مسلمات اسلامى مى باشد; مانند شماره هاى 5, 6 و 10.
به جز اين پنج مورد, موارد ديگرى كه امروزه رأى مخالف دارد, به صورت فهرست وار عبارتند از:
1. منوط بودن نذر زن به اذن شوهر (ش 16);12
2. عدم جواز قضاوت زن (ش 18);13
3. تفاوت در تعداد شهود نزد قاضى (ش 19);14
4. عدم نفوذ شهادت زن در حقوق اللّه مانند رؤيت هلال (ش 20);15
5. جواز ربا ميان پدر و فرزند برخلاف مادر و فرزند (ش 21);16
6. تفاوت سنِ بلوغ پسر و دختر (ش 22);17
7. شرطيت اذن پدر در ازدواج دختر برخلاف مادر (ش 25);18
8. تفاوت حكم فسخ زن و شوهر در صورت احراز نابينايى يا اقعاد قبل از عقد (ش 31);19
9. وجوب تمكين بر زن برخلاف مرد (ش 32);20
10. عدم پذيرش شهادت زنان در اجراى طلاق (ش 36);21
11. تفاوت ارث زن و شوهر از يكديگر (ش 43);22
12. عدم ارث برى براى زن از اعيان و عقار (ش 44);23
13. اثبات قتل فقط با شهادت مردان (ش 47);24
14. تفاوت قصاص زن و مرد (ش 50);25
15. تفاوت ديه نفس زن و مرد (ش 50);26
16. تفاوت ديه اعضا براى مرد و زن (ش 51);27
17. عدم جواز تقليد از زن (ش 54);28
تحليل اين موارد هفده گانه, ظرفيت فقه اسلامى را براى اجتهادهاى نو و جديد در همان قالب هاى متعارف و رايج فقهى نشان مى دهد; چرا كه نزديك به 13 از آراى مشهور گذشته, در زمانى كمتر از بيست سال مورد بازنگرى و تجديدنظر قرار گرفته است. اميد است فقيهان با استخراج و تحليل مبانى فقه زنان, بتوانند در زمانى نه چندان دور, آراى دينى و فقهى مربوط به زن را در يك منظومه فكرى و قانونى ارائه كنند.
پي نوشت ها :
1. چون در اين نوشته, تفاوت ها براساس فقه اماميه بررسى مى شود, آثار معرفى شده نيز مربوط به فقه اماميه مى باشد; البته در ميان اهل سنت نيز آثارى در اين زمينه تأليف شده است; مانند: سعد بن شارع بن عوض الحربى; الاحكام التى تخالف فيها المرأة الرجل; رياض: دارالعلم, 1995 م.
2. الفروق بين المرء والمرأة, ص 2.
3. مزاياى زن و مرد در اسلام, ص 2.
4. همان, ص 3.
5. همان, ص 15.
6. مطبعة الحيدرى, تهران, 1392 ق, 124 ص.
7. فوارق بين الرجل والمرأة: تكوينية وتشريعية, ص 4ـ5.
8. همچنين برخى از نويسندگان در بخشى از كتاب هاى خود, مواردى از تفاوت ها را آورده اند; مانند: شيرين عبادى و محمد ضميران, سنت و تجدد در حقوق ايران; صص 235ـ236 و 246ـ250.
9. ابواب كتب فقهى را در سه عنوان كلى عبادات, معاملات و احكام دسته بندى مى كند: عبادات, معاملات و احكام. مراد از عبادات كارهايى است كه قصد قربت در آنها شرط است; مراد از معاملات امورى است كه به قراردادهاى مردم برمى گردد, خواه يك طرفه باشد و يا چندطرفه, و مراد از احكام, امورى است كه اجراى آن در اختيار حاكم است.
10. مراد از نفع مرد يا زن در اين جا آن است كه حكم شرعى براى يكى از آن دو, اختيار بيشتر, تسهيل و يا اولويتى منظور كرده باشد كه در مورد ديگرى نيست; و مراد از الزام, وجوب يا حرمت در حوزه احكام تكليفى و صحت, بطلان, شرطيت و سببيت در حوزه احكام وضعى است. مراد از غير الزامى, استحباب و يا كراهت است.
11. آنچه داخل پرانتز مى آيد, اشاره به شماره فهرست تفاوت هاى الزامى به نفع مرد است.
12. ر. ك به: آيت اللّه جناتى; رسالة توضيح المسائل, ج 1, ص 505, مسئله 2773.
آيت اللّه معرفت; احكام شرعى, ص 127.
آيت اللّه صانعى; مجمع المسائل; ج 1, ص 457, مسئله 1538.
13. آيت اللّه صانعى; فصلنامه متين, ش 2, ص 20ـ21 و مجمع المسائل; ج 1, ص 546, مسئله 1781.
آيت اللّه جناتى; توضيح المسائل; ج 2, ص 139.
آيت اللّه سيدمحمد حسين فضل اللّه; قراءة جديدة لفقه المرأة الحقوقى; صص 32ـ33 و 73. معرفت;
14. آيت اللّه صانعى; بررسى فقهى شهادت زن در اسلام; ص 105ـ106.
15. همان, ص 107ـ126.
16. آيت اللّه صانعى; مجمع المسائل; ج 1, ص 335, مسئله 1162.
17. ر. ك به: آيت اللّه صانعى; رساله عمليه; ص 514; مسئله 92 و فصلنامه متين, ش 2, ص 11.
ر. ك به: آيت اللّه معرفت; احكام شرعى; ص 137 و الفكر الاسلامى; ش 3 و 4, ص 58ـ59.
18. آيت اللّه صانعى; رساله توضيح المسائل; ص 392, مسئله 2378 و ماهنامه پيام زن, ش 64, ص 10.
آيت اللّه معرفت; احكام شرعى; ص 134.
آيت اللّه جناتى; رساله عمليه; ص 532.
آيت اللّه فضل اللّه; الندوة; ج 9, ص 740; المسائل الفقهية; ج 1, ص 16, مسئله 20.
19. ر. ك به: آيت اللّه صانعى; رساله توضيح المسائل; ص 393; مسئله 2382; و ماهنامه پيام زن, ش 64, ص 9.
آيت اللّه معرفت; مجله دادرسى; ش 23, ص 5ـ8 (مرداد 1376).
20. آيت اللّه سيدمحمّدحسين فضل اللّه; قراءة جديدة لفقه المرأة الحقوقى; ص 61ـ63.
21. آيت اللّه صانعى; بررسى فقهى شهادت زن در اسلام; ص 106.
22. آيت اللّه صانعى; مجمع المسائل; ج 1, ص 524, مسئله 1724 و (ارث زن از شوهر در صورت انحصار); فقه و زندگى, ش 5.
23. آيت اللّه صانعى; همان, مسئله 1726.
24. آيت اللّه صانعى; بررسى فقهى شهادت زن در اسلام; ص 212ـ214.
25. (برابرى قصاص زن و مرد مسلمان و غيرمسلمان); فقه و زندگى, ش 2 و نيز ر. ك به: مجمع المسائل; ج 1, ص 568, مسئله 1842.
26. آيت اللّه صانعى; رساله عمليه; ص 515, مسئله 101 و فقه الثقلين; كتاب القصاص, صص 162ـ206 و 208ـ230. نيز ر. ك به: فصلنامه متين, ش 2, ص 26; مجمع المسائل, ج 1, ص 568, مسئله 1842 و (برابرى ديه زن و مرد, مسلمان و غيرمسلمان), فقه و زندگى, ش 3.
27. آيت اللّه صانعى; مجمع المسائل; ج 1, ص 587, مسئله 1888.
28. آيت اللّه صانعى; رساله عمليه; ص 6, مسئله 2 و فصلنامه متين, ش2, ص 20.
آيت اللّه معرفت; احكام شرعى; ص 10.
آيت اللّه جناتى; رساله توضيح المسائل; ج 1, ص 62, مسئله 7.
آيت اللّه سيدمحمدحسين فضل اللّه; الندورة;, ج 8, ص 629ـ630 و قراءة جديدة لفقه المرأة الحقوقى; ص 66.
