بررسی مزیت مقیاس، مزیت کارآیی و مزیت جمعی محصولات زراعی دیم (2)

نتایج

در این مطالعه ابتدا مزیت های مقیاس، کارآیی و جمعی در الگوهای کشت هر منطقه مورد بررسی قرار گرفته و سپس میزان همبستگی مزیت جمعی (به عنوان شاخصی جامع از مزیت نسبی) با عوامل تشکیل دهنده ی آن محاسبه می شود.
1. توانمندی شهرستان ها در مقایسه با متوسط استانی
این مطالعه ابتدا به بررسی شاخص مزیت مقیاس (SAI) پرداخته می شود. همان طور که در جدول 1 مشاهده می شود؛ برای شهرستان آمل در کشت دیم شاخص SAI برای سه محصول توتون و تنباکو، خیار و شبدر بزرگتر از یک است که بیانگر درجه ی تمرکز بیشتر این محصولات در شهرستان آمل در مقایسه با کل استان است و به نوعی می توان آن را مزیت نسبی آشکار شده در تولید این محصولات دانست. بالاترین و کمترین درجه ی تمرکز محصول در این شهرستان به ترتیب مربوط به توتون و تنباکو و گندم است. برای شهرستان بابل نیز درجه ی تمرکز سه محصول پیاز، شبدر و کلزا بیشتر از کل استان است. بزرگترین و کمترین مزیت مقیاس به ترتیب مربوط به شهرستان های شبدر و گندم می باشند.
شهرستان بهشهر در محصولات گندم، جو، نخود؛ عدس، پنبه، توتون و تنباکو و سیب زمینی دارای درجه ی تمرکز بیشتری نسبت به کل استان است. بطوریکه بیشترین و کمترین مقدار این شاخص به ترتیب مربوط به شاخص های نخود و شبدر بوده است. شهرستان تنکابن در پنج محصول دارای درجه ی تمرکز بیشتر نسبت به متوسط استان می باشند. نتایج این شهرستان نشان می دهد که زارعین به نسبت سایر شهرستان ها، تمایل به کشت و تولید هندوانه داشته اند و تولید سیب زمینی کمترین مزیت مقیاس را در منطقه داشته است. در شهرستان رامسر با توجه به جدول یک، در سه محصول، درجه ی تمرکز بیشتری نسبت به کل استان مشاهده می شود. در این شهرستان نیز محصولات لوبیا و گندم، به ترتیب بیشترین و کمترین مزیت مقیاس را داشته اند. در مورد شهرستان ساری، در هشت محصول وجود درجه ی تمرکز بیشتر نسبت به استان ثابت شد. همچنین نتایج نشان داد که زارعین در این شهرستان علاقه مند به تولید کتان و کنف و همچنین تا حدودی پیاز نسبت به سایر شهرستان ها بوده اند. در شهرستان سوادکوه، شاخص SAI در مورد پنج محصول، بزرگتر از یک بوده و به لحاظ مقیاس، محصولات لوبیا و شبدر دارای بیشترین و کمترین مزیت بوده اند.
شهرستان محمود آباد، تنها در تولید شبدر درجه ی تمرکز بیشتری نسبت به کل استان دارد. شهرستان قائمشهر نیز در پنج محصول نسبت به متوسط استان دارای مزیت مقیاس بوده و بیشترین و کمترین مزیت مقیاس به ترتیب مربوط به محصولات ذرت و جو می باشد. در شهرستان نکاء، شاخص SAI در مورد سه محصول گندم، پنبه و کلزا بزرگتر از یک بدست آمد و بیانگر وجود درجه ی تمرکز بیشتری در تولید این محصولات نسبت به کل استان است. همانگونه که از این جدول مشخص است، شهرستان جویبار در تولید محصولات سویا و کلزا و شهرستان نور تنها در مورد محصول جو درجه ی تمرکز بیشتری نسبت به کل استان دارند. شهرستان نوشهر از میان چهار محصول دارای مزیت مقیاس، در تولید عدس بیشترین مزیت را داشته است. در شهرستان چالوس، محصولات جو، عدس و پیاز دارای درجه تمرکز بیشتر ازمتوسط کل استان می باشند. که بیشترین درجه تمرکز مربوط به محصول جو می باشد. در نهایت، شهرستان بابلسر در کشت شش محصول، درجه ی تمرکز بیشتری از متوسط کل استان داراست. بیشترین و کمترین درجه تمرکز در این شهرستان به ترتیب مربوط به محصولات نیشکر و گندم می باشد.
در شهرستان بابل؛ شاخص EAI فقط برای محصول جو در کشت دیم بزرگتر از یک است. لذا تولید این محصول از لحاظ عملکرد دارای کارایی بوده و پایین ترین کارایی نیز مربوط به محصول خیار می باشد. شهرستان بهشهر در تولید محصولات گندم، جو، نخود، لوبیا، عدس، پنبه، سیب زمینی، شبدر، سویا و کلزا از لحاظ عملکرد دارای کارایی است. بیشترین و کمترین مزیت کارایی در این شهرستان، به ترتیب مربوط به محصولات لوبیا و توتون و تنباکو است. در مورد شهرستان های تنکابن و رامسر در چهار محصول از لحاظ عملکرد کارآیی وجود دارد و بیشترین کارآیی در این دو شهرستان مربوط به محصول جو می باشد. شهرستان ساری در یازده محصول دارای مزیت کارایی بوده که از این میان محصولات پنبه و گوجه فرنگی دارای بیشترین و کمترین مزیت کارآیی بوده اند. در شهرستان سواد کوه نیز شاخص EAI در مورد نه محصول، نشان دهنده ی کارایی در عملکرد این محصول نسبت به استان است. محصولات نخود و شبدر به ترتیب دارای بیشترین و کمترین مزیت کارایی بوده اند. شهرستان محمودآباد در هیچ یک از محصولات دارای مزیت کارآیی در تولید نمی باشد. شاخص EAI در شهرستان قائمشهر در چهار محصول، نشان دهنده ی وجود کارآیی عملکردی است. بیشترین مزیت کارآیی در این شهرستان، مربوط به محصول جو بوده است، تمام محصولات عمده تولیدی در شهرستان نکاء دارای مزیت کارآیی بوده و بیشترین میزان این شاخص مربوط به محصول جو می باشد. در شهرستان جویبار، براساس جدول 2، بالاترین کارآیی عملکرد مربوط به محصول جو است و در تولید محصول شبدر فاقد کارآیی عملکرد است. شهرستان نور نیز در تولید محصولات گندم و جو دارای کارایی عملکرد می باشند. شاخص EAI، برای تمام محصولات شهرستان نوشهر و چالوس بزرگتر از یک بدست آمده که بیانگر کارایی عملکرد در تولید این محصولات زراعی دیم بوده و بیشترین مزیت کارایی در این دو شهرستان مربوط به محصول جو می باشد. در نهایت درشهرستان بابلسر شاخص EAI در کشت دو محصول، بیانگر مزیت کارآیی بیشتر از متوسط کل استان بوده است. سرانجام، بررسی شاخص مزیت جمعی (جدول 3) نشان داد که شاخص AAI در شهرستان آمل برای سه محصول توتون و تنباکو، خیار و شبدر بزرگتر از یک به دست آمده که بیانگر این است که شهرستان آمل در تولید این محصولات نسبت به متوسط کل استان مزیت بیشتری در تولید دارد. بالاترین و پایین ترین مزیت نسبی به ترتیب مربوط به توتون و تنباکو و گندم است. این شاخص در شهرستان بابل بیانگر وجود مزیت جمعی در تولید محصولات پیاز و شبدر است. به طوریکه در این شهرستان، بالاترین و پایین ترین مزیت نسبی به ترتیب مربوط به محصولات پیاز و گندم می باشد.
در شهرستان بهشهر، مزیت نسبی جمعی در تولید نه محصول زراعی گندم، جو، نخود، لوبیا، عدس، پنبه، سیب زمینی، سویا و کلزا بیشتر از متوسط استان است. بیشترین و کمترین مزیت نسبی به ترتیب مربوط به محصولات عدس و شبدر می باشد. در شهرستان تنکابن، شاخص AAI، نشان مید هد که این شهرستان در پنج محصول دارای مزیت نسبی در تولید نسبت به متوسط کل استان است. محصولات جو و سیب زمینی فاقد مزیت نسبی تولید نسبت به متوسط استان می باشند. بالاترین و پایین ترین مزیت نسبی به ترتیب مربوط به هندوانه و سیب زمینی است. شاخص AAI در شهرستان رامسر بیانگر وجود مزیت نسبی در تولید سه محصول جو، لوبیا و سیب زمینی، بالاتر از متوسط کل استان است. بالاترین و پایین ترین مزیت نسبی به ترتیب مربوط به محصولات لوبیا و گندم است.
در شهرستان ساری، شاخص AAI در مورد ده محصول، بیانگر مزیت نسبی تولید در این محصول زراعی در شهرستانن ساری نسبت به متوسط کل استان است. بالاترین و پایین ترین مزیت نسبی به ترتیب مربوط به محصول کتان و کنف و محصول توتون و تنباکو است.
در شهرستان سواد کوه هفت محصول دارای مزیت نسبی تولید نسبت به متوسط کل استان می باشند و بالاترین و پایین ترین مزیت نسبی به ترتیب مربوط به محصولات لوبیا و شبدر می باشد. در شهرستان محمودآباد، هیچ یک از محصولات دارای مزیت جمعی در تولید نبوده اند. همچنین، پایین ترین میزان شاخص مزیت نسبی مربوط به محصول کلزا است. شاخص AAI در شهرستان قائمشهر، در مورد چهار محصول بیانگر مزیت نسبی تولید بیشتر این محصولات نسبت به متوسط کل استان است. بالاترین و پایین ترین مزیت نسبی به ترتیب مربوط به محصولات در جدول 5، تأیید کننده نتایج ارائه شده در این پژوهش می باشد. همانگونه که از این جدول مشخص است، در شهرستان های استان مازندران، تغییرات مزیت تولیدی بیش از آنکه به مزیت کارایی مربوط باشد، به مزیت مقیاس وابسته است. همچنین در استان مازندران در مقایسه با کشور، همبستگی معنی دار و در سطح بالایی بین مزیت جمعی با مزیت مقیاس برقرار است. میان مزیت جمعی و مزیت کارآیی، همبستگی منفی وجود داشته است، هر چند این همبستگی در سطح قابل قبولی معنی دار نمی باشد. بنابراین از جداول 4 و 5، نتیجه گرفته می شود که با توجه به ضعف شدید این استان در مزیت کارایی عملکردی، بهبود مزیت نسبی، مدیون افزایش مزیت مقیاس بوده است. در نتیجه، سیاست ها در این بخش بایستی بیشتر در جهت بهبود بهره وری و عملکرد زراعی باشد.

بحث

در شهرستان های استان مازندران بهترین وضعیت در مورد مزیت مقیاس مربوط به محصولات پنبه، عدس، کتان و کنف، نخود و نیشکر است، که در صد درصد نقاط مورد کشت دارای مزیت مقیاس بوده اند، هر چند این محصولات به صورت محدود در استان کشت می شود (حداکثر در سه شهرستان). بعد از این محصولات، خیار و محصولات جالیزی در هشتاد درصد نقاط مورد کشت دارای مزیت مقیاس بوده اند. ضعیف ترین وضعیت مزیت مقیاس نیز مربوط به محصول گندم با سی و سه درصد موارد کشت می باشد. در مورد مزیت کارآیی نیز بهترین وضعیت از آن محصولات پنبه، جو، سیب زمینی، عدس، کتان و کنف، لوبیا و نخود با صد درصد موارد می باشد، که از این بین جو با توجه به اینکه در یازده شهرستان کشت می شود؛ بهترین وضعیت را داشته است. بدترین وضعیت مزیت کارایی نیز مربوط به محصولات گوجه فرنگی و شبدر می باشد، که تنها در بیست درصد از شهرستان های تحت کشت خود، دارای مزیت کارایی می باشند. در نتیجه، باید سیاست گذاری در مورد محصولات فاقد مزیت کارایی در جهت بهبود این مزیت باشد. این مزیت، نسبت به مزیت مقیاس از اهمیت بیشتری برخوردار است، چرا که با اجرای مناسب این سیاست و بهبود مزیت کارایی، با مقدار ثابتی از زمین های زیر کشت می توان به محصول بیشتری رسید. چنانچه در محصولات دارای عدم مزیت کارایی، مزیت کارایی حاصل گردد، پس از آن، افزایش سطح زیر کشت توجیه بیشتر خواهد یافت. در مورد مزیت جمعی به عنوان شاخص جامعه از مزیت نسبی، بهترین وضعیت مربوط به محصولات پنبه، عدس، کتان و کنف، لوبیا، نخود؛ نیشکر و یونجه است، که محصولت یونجه با زیرکشت رفتن چهار شهرستان بهترین وضعیت را داشته است.
ضعیف ترین وضعیت در مورد مزیت جمعی مربوط به محصول شبدر است که در سی درصد از شهرستان های زیر کشت خود دارای مزیت جمعی است. با اجرای مناسب سایست های بهبود مزیت کارای در درجه اول و سپس بهبود مزیت مقیاس، مزیت جمعی نیز بهبود خواهد یافت. مطالعه ی انجام شده حاکی از آن است که در استان مازندران نسبت به متوسط کشور، بیش از آنکه در کشت دیم، کمبود سطوح زیر کشت مشاهده شود عدم مزیت نسبی در کارایی و کوچک بودن عملکرد بارز است.
شاخص EAI، برای استان مازندران در کشت تمام محصولات زراعی دیم کوچکتر از یک است. درنتیجه، سیاستگذاری ها بایستی در جهت بهبود عملکرد محصولات زراعی دیم باشد. استان مازندران به لطف آب و هوا، خاک مناسب و بارندگی های فراوان در طول سال، پتانسیل رسیدن به عملکردهای بالاتر و رسیدن به مزیت عملکردی در کشت دیم را داراست. بنابراین بایستی قبل از این که به سطوح زیر کشت محصولات دیم در استان افزوده شود با توجه به محدودیت های زمین در آینده، عملکرد این محصولات افزایش یابد، تا در واحد سطح محصول بیشتری برداشت شود. برای این منظور، باید نهاده های کشاورزی که محدودیت در آنها وجود دارد و نبود آنها موجب کاهش عملکرد می شود، نظیر کود و سموم شیمیایی و ماشین آلات به موقع در اختیار کشاورز قرار گیرد، همچنین آموزش های لازم در خصوص استفاده بهینه از نهاده ها، به کشاورزان داده شود. از آنجا که کشاروزان منطقه، اکثراً با تحصیلات پایین و از تجربه ی بالایی برخوردارند و همچنین، سالها به کشاورزی با روش خود پرداخته اند، تزریق روش های نوین در جهت افزایش عملکرد، دشوار خواهد بود و در نتیجه، آموزش های ترویجی مناسب، میتواند بسترهای مناسب برای بهبود روش های کشت در منطقه را فراهم آورد. همچنین لازم است تا منابع ریسک در کشاورزی، تا حد ممکن تعدیل گردد، تا کشاورز با فراغت خاطر بیشتری به استفاده از روش های نوین کشاورزی بپردازد تا در نهایت سطح عملکرد محصول مورد نظر افزایش یابد. نکته ی مهمی که باید به آن اشاره کرد این است که محصولات کلزا و سویا که در چند سال اخیر روند رو به رشدی از لحاظ سطح زیرکشت داشته اند و به طور روز افزون بر سطح زیر کشت آنها افزوده می شود، شاخص SAI در مورد هر دوی آنها در استان بالاست و از لحاظ سطح زیر کشت دارای مزیت اند و درجه ی تمرکز بسیار بالاتری نسبت به کل کشور دارند. اما شاخص EAI در مورد هردوی این محصولات کوچکتر از یک است بنابراین از لحاظ عملکرد، مزیتی نسبت به کل کشور نخواهند داشت و مزیت کارایی در استان ملاحظه نمی شود. درنتیجه، راهکارهای سیاستی باید در جهتی باشد که به جای رشد روز افزون سطح زیر کشت دانه های روغنی که تبلیغات زیادی در مورد کشت آنها در استان انجام می گیرد، به افزایش عملکرد آنها بیشتر پرداخته شود، چرا که همانطور که گفته شد، با افزایش عملکرد میتوان به تولید بالای در همان سطح رسید. با افزایش عملکرد این محصولات، به منظور تأمین نیازهای داخلی و در جهت رسیدن به اهداف خودکفایی، نیاز به گسترش روز افزون سطح سویا و کلزا با توجه به محدودیت های آینده کمتر احساس خواهد شد. همانطور که مشاهده شد، شاخص AAIبرای محصولات گندم، جو، نخود، لوبیا، عدس، پنبه، گوجه فرنگی، هندوانه و یونجه کوچکتر از یک به دست آمده است و عمدتاً این عدم مزیت نسبی به دلیل نبود مزیت کارایی است. ضمن آنکه، در مورد محصولات گندم، جو، نخود، عدس، هندوانه و یونجه شاخص SAI، هم در پایین بودن مزیت نسبی جمعی مؤثر است، اما همچنان در مورد این مصحولات نیز افزایش عملکردر توصیه می شود، چرا که در همین سطح زیر کشت حاضر، کارایی در عملکرد مشاهده نمی شود در نتیجه، افزایش مزیت کارایی به عنوان راهکار مناسب در جهت بهود وضعیت تولید دیم در استان مازندردان و به منظور سیاستگذاری مناسب در جهت رسدین به اهداف خودکفایی توصیه می شود.
منبع: فصلنامه پژوهش در علوم کشاورزی شماره 5.