قم با وجود حوادث ناگوار در قرن سوم هجری، به مرحله تحسین‌برانگیزی از پیشرفت و شکوفایی علمی نایل آمد و مهم ترین پایگاه فکری شیعه و مرکز نشر آثار اهل بیت (ع) محسوب گردید که حوزه پربار آن، علاوه بر فقها و محدثان قمی، علمای بسیاری از نواحی مختلف اسلامی را در خود جای داده بود.
طبق تحقیقات انجام گرفته، قم در این دوره شاهد حضور تعدادی بالغ بر 135 نفر فقیه و محدث بزرگ شیعه بود که 33 نفر از آن عده را " اشعریان" به خود اختصاص داده بودند.(1)
ما در اینجا به اسامی تعدادی از علمای اشعری و طوایف دیگر این دوره، بسنده می‌کنیم:
1. احمد بن عیسی اشعری؛ رئیس محدثان قم.(4)
2. احمد بن ادریس اشعری قمی (م 306ق.)؛ وی از شاگردان ابراهیم بن غیاث قمی و از مشایخ کشی بود.(5)
3. احمد بن حمزه ی بن یسع اشعری؛ وی از ملازمان امام جواد (ع) بود.(6)
4. احمد بن اسحاق اشعری؛ وی وکیل امام عسکری (ع) بود که به دیدار امام زمان (عج) نائل آمد و مسجد امام حسن عسکری (ع) در قم توسط وی ساخته شد.(7)
5. محمد بن عیسی اشعری قمی؛ صحابی امام رضا و امام جواد (ع) و دارای کتاب، شیخ محدثان و فقهای قم و از بنیان‌گذران حوزه علمی و حدیثی قم.(8)
6. یسع بن حمزه ی بن اشعری قمی؛ صحابی امامان(رضا، جواد و هادی(ع)).(9)
7. زکریا بن آدم اشعری قمی؛ فقیه و محدث والا مقام و صحابی مورد اعتماد امامان (صادق، کاظم، رضا و جواد (ع)) که مزار وی، در قبرستان شیخان قرار دارد.(10)
8. احمد بن محمد بن خالد برقی (م 274 یا 280ق.)؛ نویسندی کتاب المحاسن و از ملازمان امام جواد (ع) .(11)
9. ابراهیم بن عمرودی همدانی؛ از مشایخ علی بن بابویه.(12 )
10. ابراهیم بن فهد؛ از مشایخ عبدالعزیز بن یحیی (م 332 ق.).(13)
11. حسین بن مالک؛ از اصحاب عسکریین[.
12. محمد بن ریان بن صلت؛ از اصحاب عسکریین[.
13. محمد بن حسن صفار؛ نویسندی کتاب بصائرالدرجات.
14. حسین بن موسی بن بابویه قمی.
15. محمد بن احمد بن جعفر؛ از ملازمان امام حسن عسکری (ع) .(14)
16. ابراهیم بن حسین بن موسی بن بابویه.(15)
17. ابراهیم بن هاشم قمی؛ شاگرد یونس بن عبدالرحمن (صحابی امام صادق (ع)). او امام رضا(ع) را ملاقات کرده، کوفی الاصل و اول کسی است که حدیث کوفه را در قم منتشر نموده است.(16)
18. محمد بن عبدالله بن جعفر؛ وی به دیدار امام زمان(عج) توفیق یافت.(17)
خاندان ابن بابویه
یکی از خاندان‌های معروف شیعه امامیه که از سده دوم به بعد، در حوزه علمیّه قم درخشید و فقها و محدثان بلند آوازه‌ای به تشیع تحویل داد، آل بابویه بوده است.(18)دانشمندان این خاندان در نواحی مرکزی ایران، مانند: قم، ری و گاهی در خراسان و بغداد استقرار یافته‌اند.(19)
طبق آنچه که از فهرست‌های شیخ منتجب‌الدین و محدث بحرانی استفاده می‌شود، از قرن دوم تا قرن ششم هجری، تعدادی بالغ بر 20 نفر دانشمند نامدار از این طایفه شناخته شده که اولین آنان، علی بن بابویه (م 329 ق.) و آخرین‌شان، شیخ منتجب‌الدین (ت 504ق.) است.(20)
دانشمندان این طایفه به مدت چهار قرن در هدایت فکری شیعه و گسترش تشیع در ایران، به جدّ کوشش نموده و در گذراندن شیعه از تنگناها و گاهی بحران‌های تاریخی، نقش‌‌آفرینی کرده‌اند.
آنها در طول این قرن‌ها، با تمام توان در مقابل هجوم فرهنگی و شبهات کلامی، فقهی و تاریخی گروه‌های مخالف ایستاده و با تألیف کتب و تشکیل جلسات مذاکره و مناظره، به پاسخ‌گویی شبهات آنان پرداخته‌اند، که علی بن بابویه از آن جمله است.(21)
علی بن بابویه در تاریخ تشیع آوازه‌ای بلندی دارد. در توقیعی که از ناحیه مقدسه امام حسن عسکری (ع) برای او صادر شد، با القابی نظیر"شیخی و معتمدی و فقیهی" ستوده شده است.(22) محمد(شیخ صدوق) و حسین، دو فرزند وی به برکت دعای امام عصر(عج) به او اعطا شده،(23) و در مواردی که نصّی در دسترس فقها نبوده، به نقل شهید ثانی فتوای او مورد استناد قرار می‌گرفت.(24)
بر اساس قول اصحاب فهرست، 20 عنوان و به نقل فرزندش صدوق، بالغ به 200 عنوان تألیف به او نسبت داده شده است.(25) به هنگامی که منصور حلاج وارد قم شده و ادعای نیابت نموده است، مخالفت علی بن بابویه( صدوق اول) سبب شد که او این شهر را ترک نماید.(26)
ویژگی‌های علمی اشعریان
فقها و محدثان اشعری در بین علمای قم، از ویژگی‌های خاصی برخوردار بودند که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.اخذ و تدوین حدیث
اشعریان در اخذ و تدوین حدیث، کوشش و تعهّد فراوانی داشته‌اند؛ آنان علاوه بر اینکه بخش قابل توجهی از اصحاب ائمه (ع) را به خود اختصاص داده بودند، از محدثان زیادی هم احادیث بسیاری فراگرفته‌اند.احمد بن محمد بن عیسی اشعری از 120 محدث و سعد بن عبدالله اشعری از تعدادی بالغ بر 90 محدث روایت اخذ کرده، و حدود 50 نفر از این طایفه نیز از 4 نفر شیخ، روایت نقل کرده‌اند.(27)
مصنّفات اشعریان که بیشتر در زمینه فقه و حدیث بوده، به لحاظ کمیّت و اعتبار، از موقعیت خاصی برخوردار است. طبق تحقیقات انجام یافته، افرادی چون: سعد بن عبدالله، موسی بن حسن، محمد بن علی بن محبوب، محمد بن احمد بن یحیی و احمد بن محمد اشعری، بین 15 تا 30 عنوان کتاب نوشته‌اند.(28)
مصنفات علمای اشعری به عنوان منابع اولیه امامیه، در تألیف جوامع اربعه حدیثی شیعه، در حد بالایی مورد استناد قرار گرفته که این منابع در اول یا متن و یا در مشیخه کتب چهارگانه تشیّع، معرفی شده است.
استادان حدیث
بسیاری از فقها و محدثان قم، از علمای اشعری حدیث گرفته و اشعریان، "شیخ حدیث" آنان محسوب می‌شوند. در اینجا برخی از علمای قم و مشایخ اشعری آنان را که از نقش‌آفرینان قرن سوم هجری در این منطقه بودند، نام می‌بریم:1. محمد بن حسن بن صفار قمی (م290ق.)، که از اشعریانی مانند: احمد بن محمد بن عیسی، برادرش بنان، حسین بن محمد بن عامر و ابویعلی، حدیث اخذ نموده است.(29)
2. علی بن ابراهیم قمی( فقیه و مفسر بزرگ قمی)، که از عالمان اشعری مانند: احمد بن محمد بن عیسی، محمد بن یحیی و ریّان بن صلت، حدیث فراگرفته است.(30)
3. ابوعبّاس عبدالله بن جعفر بن حسین حمیری ( ازمشایخ بزرگ قمی‌ها)، که از عالمان اشعری مانند: احمد بن محمد بن عیسی، ریّان بن صلت، عبدالله بن عامر و بنان بن محمد بن عیسی، حدیث فراگرفته است.(31)
4. محمد بن یعقوب کلینی رازی (م329ق.)، که از علمای بزرگ اشعری مانند: احمد بن محمد بن عیسی، حسین بن محمد بن عمران، سعد بن عبدالله و محمد بن یحیی عطّار، حدیث نقل کرده است.(32)
5. علی بن بابویه قمی (م329ق.)، که از علمای اشعری مانند: احمد بن ادریس، حسین بن محمد بن عمران، سعد بن عبدالله و محمد بن یحیی عطار، حدیث نقل کرده است. (33)
6. محمد بن ابی بکر( همام) بن سهل اسکافی (م336 ق.)، که از اشعریانی مانند: احمد بن ادریس، حدیث نقل کرده است.(34)
مکتب حدیثی اشعریان
اشعریان از ویژگی منحصر به فردی برخوردار بودند؛ امتیاز مکتب حدیثی اشعریان نسبت به مکاتب دیگر شیعه (کوفه، ری و ...) دوری آن از غلوّ بوده است. در سده‌های دوم و سوم هجری، هنگامی که"غلوّ" خطر مهمّی بر مذهب تشیع به حساب می‌آمد، و حتی مواردی پیش می‌آمد که ائمه (ع) به قتل بعضی از غالیان دستور می‌دادند، اشعریان با این پدیدی انحرافی به شدت مبارزه می‌کردند.(35) این مبارزه که از همان حساسیّت نسبت به این موضوع ایجاد شده بود، گاهی به حد بالایی می‌رسید؛ چنانکه احمد بن محمد بن خالد برقی ـ صحابی امام جواد (ع) و محدث بزرگ و شیخ قمیان ـ به جهت نقل اخبار ضعیف و مرسل، به دستور احمد بن محمد بن عیسی اشعری ـ صحابی امامان (رضا، جواد و عسکری (ع) ) ـ از قم اخراج گردید(36) و همچنین حسین بن عبیدالله قمی،(37) سهل بن زیاد آدمی،(38) ابوسمیه و محمد بن علی قرشی، به جرم غلو، از قم بیرون رانده شدند.(39) یونس بن عبدالرحمن- صحابی امام کاظم (ع) و امام رضا(ع) (40) ـ و حتی محمد بن ارومه قمی ـ صحابی امامان (جواد، هادی و عسکری (ع) ) - نیز جزو گروه متهمین به غلّو قرار گرفتند.(41)خاندان صلت قمی
استاد عطاردی می‌نویسد: خاندان صلت قمی از خاندان‌های علم و حدیث و فقه می‌باشند که در قرون دوم، سوم و چهارم، رجالی والامقام علمی داشتند... و به مذهب اهل بیت (ع) خدمت می‌کردند.(42)"عبدالله بن صلت قمی" صحابی امام رضا و امام جواد (ع) و از شخصیت‌های بزرگ علمی عصر خویش در قم و دارای کتاب بود.(43)
مرجعیت علمی حوزه علمیه قم
طبق شواهد موجود در منابع قدیم، شهر قم در اواخر قرن سوم هجری به مرحله شایسته‌ای از پیشرفت و توان علمی نایل آمد؛ به طوری که ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی ـ سومین نائب خاص امام عصر(عج)- کتاب "التّأدیب" خود را از بغداد برای بررسی محتوای آن به سوی قم فرستاد و از فقها و محدثان این شهر خواست که درباره صحت و سقم احادیث این کتاب نظر بدهند. علمای قم پس از بررسی مطالب آن، اعلان نمودند که جز یک مساله جزئی، همه احادیث به نظر آنان صحیح و منطبق با روایات اهل بیت (ع) است.(44)شیخ کلینی(م329ق.) حدود هشتاد درصد احادیث کتاب کافی را ـ که اولین و مهم ترین جامع حدیثی شیعه در این دوره است ـ از مشایخ قم و مصنفات علمای این شهر به دست آورده است. بنا به تحقیقات علمای شیعه در کتب رجال، از مجموع روایات کافی، تعدادی بالغ بر 13922 حدیث به واسطه پنج تن از مشایخ قمی (علی بن ابراهیم قمی، یحیی بن عطار، ابوعلی اشعری، حسین بن محمد و علی بن محمد)(45) نقل شده است. البته این غیر از آن دسته احادیثی است که به واسطه (عدّه) از این جماعت نقل شده است؛ با این شواهد معلوم می‌شود که بیشترین مشایخی که کلینی را در تألیف کتاب کافی یاری نموده‌اند، محدثان قمی بوده و بیشترین منابع و مصادر در این کتاب هم مربوط به این شهر و کتابخانه علی بن ابراهیم قمی بوده است.
در دوره‌های بعد هم، شیخ صدوق که از او به عنوان نماینده "مکتب قم" نام برده می‌شود، بیشتر احادیث کتاب "من لا یحضره الفقیه" و همچنین شیخ طوسی بسیاری از احادیث کتاب‌هایش (تهذیب و استبصار) را از مشایخ قم و ذخایر علمی این شهر، اخذ نموده است.(46)
میراث علمی دانشمندان قم
علمای قم در قرن سوم هجری، با توجه به پیشرفت‌هایی که در حوزه‌ها و مراکز علمی مسلمانان آن روز محسوس و مشهود بود، قدم‌های بلندی برداشته و در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی، مانند: تفسیر، فقه، رجال، حدیث، تاریخ و اصول فقه، آثار قابل توجه و گاهی ابتکاری از خود به جای گذاشتند. مصنفات تدوین یافته علمای قم، عبارت است از:ناسخ و منسوخ: کتاب‌های احمد بن محمد بن عیسی اشعری، علی بن ابراهیم قمی.
تفسیر: کتاب‌های علی بن ابراهیم قمی، ابوعبدالله محمد بن عباس، محمد بن حسن بن ولید، حسن بن خالد (تفسیر امام حسن عسکری(ع))، محمد بن ارومه قمی، علی بن بابویه قمی، حسن و حسین فرزندان سعید اهوازی.
فضایل قرآن: کتاب‌های محمد بن خالد برقی، علی بن ابراهیم و....
اسباب نزول: کتاب محمد بن خالد و....
علم رجال و احوال روات: کتاب‌های مشیخه و معرفه ی رواه ی الاخبار، از حسن بن محبوب، فضل بن شاذان؛ طبقات از احمد بن محمد بن خالد، احمد بن داود بن علی قمی.
علم فقه: کتاب‌های جامع احمد بن محمد، محمد بن احمد بن یحیی، محمد بن حسن بن ولید، المحاسن برقی، الفرائض و شرایع حسن بن محبوب، الشرایع علی بن ابراهیم، رساله علی بن بابویه، فقه الرضا و غیره.
علم کلام: کتاب‌های ابو بشر احمد بن ابراهیم بن احمد قمی، محمد بن اسحاق قمی و غیره.
سیر و تاریخ: کتاب‌های احمد بن محمد بن خالد، ابویعلی علوی و غیره.
حدیث: جوامع حماد بن عیسی، احمد بن ابی نصر، حسن بن محبوب، محمد بن احمد بن یحیی.
علوم انساب، لغت، نحو، اصول فقه، نجوم، پزشکی: آثار احمد بن محمد بن خالد و....(47)
پی نوشت ها :
1. فصلنامه تخصصی علوم حدیث، ش 5، ص 240 .
2. مکتب حدیثی قم، محمدرضا جباری، ص147.
3 .تاریخ قم، ص 115؛ مختصر البلدان، ج 1، ص 25؛ تنقیح المقال، ج 3، ص 155.
4 . قم و قمیون، جاسبی، ص 59.
5 . ر. ک: فهرست نجاشی؛ شیخ طوسی.
6 .همان.
7 . منتخب التواریخ، ص 338؛ فهرست شیخ طوسی، ص63، ش78؛ تحلیلی از زندگی امام عسکری (ع)، باقر شریف قرشی، ص162. متأسفانه در مقاله قبلی نگارنده (ش79، ص114) بانی این مسجد، احمد بن محمد برقی نوشته شده بود.
8. ر.ک: فهرست‌های ابن داود، ص181؛ نجاشی، ص239؛ خلاصه، علامه حلی، ص154؛ مسند الرضا(ع)، عزیزالله عطاردی، ص466.
9. ر.ک: فهرست نجاشی؛ کافی، ج4، ص23، ح3.
10. ر.ک: فهرست‌های نجاشی؛ طوسی.
11 . الفوائد الرضویه، محدث قمی، ص 72.
12 . طبقات الاعلام، آقا بزرگ تهرانی، ج 1، ص 12-15.
13 . همان
14 . ر.ک: فهرست‌های نجاشی؛ شیخ طوسی.
15 . ر.ک: همان؛ مستدرک النهایه ی.
16. جامع الرواه ی، ج 2، ص 401.
17. ر.ک: فهرست‌های نجاشی؛ شیخ طوسی.
18. ریحانه ی الادب، محمدعلی مدرسی، ج 3، ص 435؛ مجالس المؤمنین،ج 1، ص 453؛ الغیبه ی، شیخ طوسی، ص 187.
19. همان.
20 . ر.ک: فصلنامه قم (سیر تاریخی فقها و محدثان قمی)، ش 3و4؛ تاریخ تشیع، زیر نظر دکتر سید احمد خضری، ج2، ص178 .
21 . همان.
22 . الغیبه ی، ص 147؛ روضات الجنات، ج4، ص274 و275؛ کمال الدین، شیخ صدوق، ص 503.
23 . همان.
24 . روضات الجنات، ج4، ص274؛ ریاض العلماء، ج4، ص6.
25 . فهرست نجاشی، ص261؛ فهرست ابن ندیم، ص93.
26 . روضات الجنات، ج4، ص275؛ کمال الدین، ص503.
27. تاریخ جغرافیای قم، ص 36.
28 . ر.ک: همان؛ فهرست‌های ابن ندیم، نجاشی و شیخ طوسی.
29. بحار الانوار، ج صفر، ص 89.
30 . فهرست نجاشی، ص 354؛ فهرست طوسی، ص143.
31 . بحار الانوار، ج صفر، ص 85 .
32 . اصول کافی، ج 1، ص 15 .
33 . فهرست نجاشی، ص 389 .
34 .همان.
35 . ر.ک: تاریخ تشیع، ج2، ص176.
36 . رجال کشی، ص 512؛ رجال طوسی، ص 333.
37 . فهرست نجاشی، ص 329؛ رجال طوسی، ص 392.
38 . رجال ابن داود، ص 545؛ رجال طوسی، ص 512.
39 . رجال کشی، ص 512.
40 . همان، ص 497.
41 . همان، ص 556.
42. مسند امام رضا(ع)، ص260، کنگره جهانی حضرت رضا(ع).
43. ر.ک: رجال طوسی؛ فهرست نجاشی؛ رجال کشی.
44 . الغیبه ی، شیخ طوسی، ص 240.
45 . معجم رجال الحدیث، ح 18، ص 54؛ پژوهشی در قم، مجید معارف، ص 162.
46. ر.ک : فرقه‌های اسلامی، ص 132و 259.
47. ر.ک: فهرست‌های نجاشی، ابن ندیم و شیخ طوسی؛ تأسیس الشیعه.
