نویسندگان: احمد بهشتی* و محمّدحسن یعقوبیان**
چکیده
ملّاصدرا به عنوان متفکری جامع نگر، رویکردهای فلسفی، عرفانی، و کلامی گوناگونی را در باب چیستی وحی بررسی کرده و کوشیده است تا عناصر مختلف اندیشه ی متفکّران پیش از خود را در نگاه معرفتی اش هضم کند. از این رو، در آثار گوناگون صدرالمتألّهین، سه رویکرد قابل مشاهده است که وی برای وحدت بخشی و جامعیت، به سمت حلّ تعارضات این رویکردها حرکت می کند.نویسندگان در این مقاله تلاش می کنند نشان دهند که ملّاصدرا رویکردهای مختلف و مبانی متنوّع را در هندسه ی حکمت متعالیه به یکدیگر می پیوندد تا مشخّص شود که رابطه ی وحیانی و حقیقت وحی، به جای آنکه حقیقتی ماهوی باشد، حقیقتی وجودی است. و به تبع، وجودی بودن است که در مراتب مختلف هستی قابل تشکیک است و در بستر مراتب هستی، از قرآن امری تا فرقان خلقی، سیّالیت و تدرّج دارد. این وحی شناسی قرآن شناسی خاصّی را برای ملّاصدرا به ارمغان می آورد که رنگ و بوی وجودی دارد. توجه به مراتب و ابعاد مختلف حقیقت وحی، نظرگاه او را از فروکاهش گرایی به یکی از ساحت های معرفتی وحی نظیر کلام لفظی، معرفت عقلانی، و... مصون می دارد.
کلیدواژه ها: حکمت متعالیه، وحی، حقیقت وحی، ملّاصدرا، وجود تشکیکی وحی، قرآن شناسی.
مقدّمه
مسئله ی وحی یکی از مهم ترین مشترکات میان ادیان آسمانی است. وحی همچون جزء کانونی ترین مسائلی است که سایر امور دینی حول محور آن و در شعاع آن قرار می گیرند. در طول تاریخ حیات تفکر اسلامی، اندیشمندان بسیاری به استقبال شناخت این مسئله رفتند؛ چرا که از سویی لازم بود مسئله ی وحی مانند همه ی پدیده های دیگر در بوته ی بررسی و شناخت قرار گیرد و از دیگر سو ماهیت اسرارآمیز این پدیده کنجکاوی علمی انسان ها را برمی انگیخت. از این رو، هر کس با هر میزان دانش به کنکاش سرشت وحی پرداخت. تنوّع نظرگاه های مختلف شاهد این مدّعاست. همراه با سیر کاروان معرفتی بشر و پیدایش نظام های کلامی مختلف و نظام های عرفانی و فلسفی، تبیین های متفاوتی از این موضوع ارائه شد. فارابی در جایگاه یک فیلسوف، به طرح مسئله ی وحی پرداخت و با آن برخوردی فلسفی داشت؛ او بر اساس مبانی فلسفی مشّاء، طرحی نو درانداخت که پارادایم و چارچوب کلّی آن مورد پذیرش فیلسوفان پس از خودش قرار گرفت. دغدغه ی فارابی جان ابن سینا را برآشفت و او نیز با این مسئله درگیر شد؛ اهمیت و نقش کانونی وحی او را بر آن داشت تا به عنوان وارث اندیشه های فارابی، این نحوه از مواجهه با مسئله ی وحی را بپذیرد. اهمیت این نحوه از مواجهه هنگامی روشن تر می شود که بدانیم برخی از فلاسفه نظیر ابن رشد در زاویه ای کاملاً معکوس به طرح فلسفه و برهان در دامن وحی پرداختند و کوشیدند تا ضرورت و جایگاه معرفت فلسفی را از دیدگاه وحی به بررسی بنشینند. غزالی با رویکرد عرفانی این مسیر را ادامه می دهد تا به شیخ اشراق می رسد. امّا هر کدام از این مکاتب با نگاه معرفتی خود به بررسی سرشت وحی پرداختند. بدین سبب، آنها مجبور به فروکاهش حقیقت چندساختی و چند بعدی وحی به یکی از ساحت های معرفتی عقل، قلب، کلام و... شدند. در درمان این فروکاهش گرایی، برخی اندیشمندان به اخذ رویکرد جامع نگر و برقراری دیالوگ میان ساحت های معرفتی مختلف پرداختند. ملّاصدرا به عنوان وارث اندیشه ی اندیشمندان پیش از خود، با نگاه جامع نگر حکمت متعالیه، به تحقیق در این باب می پردازد. او رویکردهای مختلف در باب چیستی وحی را مورد بررسی قرار می دهد و می کوشد تا ابعاد و مراتب مختلف حقیقت وحی را از نظر دور ندارد. روشمندی و جامع نگری وی و هندسه ی معرفتی حکمت متعالیه این اجازه را به او می دهد. از این رو، بررسی نظرگاه وی اهمیت خاصّی دارد.در این جستار، ما ابتدا به رویکردهای متنوّع ملّاصدرا در کتب مختلفش می پردازیم و پس از آن توصیف نهایی دیدگاه او را جست و جو می نماییم تا رویکردهای مختلف او به همگرایی برسند. در آخر نیز حقیقت وحی را از نظر او مشخّص می نماییم.
رویکردهای مختلف ملّاصدرا
اگر چه ملّاصدرا با هندسه ی معرفتی حکمت متعالیه در صدد بررسی چندجانبه و چندساحتی موضوع برمی آید، تا زوایای مختلف موضوع تبیین بهتری بیابند، ما شاهد رویکردهای مختلف و بعضاً متفاوتی در آثار گوناگون وی هستیم که رو به همرسانی ها دارند و در جهت وحدت معرفتی حرکت می کنند. این رویکردها عبارت اند از:1.رویکرد فلسفی
در رویکرد فلسفی، نخست این پرسش مطرح می شود: ما هو الوحی؟ سپس، در پاسخ به آن، مبانی سه گانه ی نظام فلسفی به یکدیگر می پیوندند تا وحی را تبیین نمایند؛ چنان که فارابی به عنوان یک فیلسوف مشّایی مبدع و طرّاح نظریه ی فلسفی و عقلانی وحی است. او از یک سو، مراتب عقل انسانی را از عقل هیولانی و عقل بالفعل تا عقل مستفاد مطرح می کند؛ از دیگر سو، مراتب قوس نزولی وجود را از عقل اوّل که صادر اوّل است تا عقل دهم به تصویر می کشد. پس از آن، عقل دهم و عقل فعّال را همان روح القدس و جبرییل می داند و در یک همسان سازی، سنگ بنای این اصطلاح را پایه گذاری می کند. او می گوید: «و عقل فعّال همان است که شایسته است روح الامین و روح القدس و اسمایی مشابه این دو اسم نامیده شود و رتبه ی آن ملکوت و اسمایی مشابه آن نامیده می شود.(1)
تعامل عقل فعّال و عقل منفعل رابطه ی وحیانی را شکل می دهد. «پس این افاضه از عقل فعّال به سوی عقل منفعل به اینکه بین آن دو عقل مستفاد واسطه باشد، همان وحی است.»(2)
فارابی نه تنها از ارتباط، بلکه از اتّحاد و حتی حلول عقل فعّال در عقل منفعل سخن می گوید؛ چیزی که بعدها ابن سینا آن را برنمی تابد. در همین راستا، چون ارتباط عقلانی در گستره و حوزه ی کلّیات مطرح است، گزاره ها و مطالب جزئی قابل مشاهده در ادیان را قوّه ی متخیّله ی نبی تبیین می کند. ابن سینا به تداوم راه فارابی می اندیشد و با پذیرش چارچوب کلّی بحث فارابی، به پردازش تکاملی آن می پردازد. طرح جامع ابن سینا در رساله ی فیض الهی از مجموعه ی رسایلش قابل مشاهده است. او رابطه ی وحیانی را در قالب فعل و انفعال مطرح می کند؛ فعل و انفعالی که میان ابعاد وجودی نبی و مراتب برتر هستی اتّفاق می افتد:الف)میان فاعل و منفعل نفسانی که در یک طرف فعل واجب الوجود و یا عقول مفارقه قرار داشته باشد و در طرف دیگر نفس انسانی که صاحب عقل قدسی است.
ب)میان فاعل و منفعل نفسانی که در یک طرف نفوس سماوی قرار داشته باشد و در طرف دیگر قوّه ی متخیّله که ذیل عقل عملی می باشد و این به خاطر تکامل روح نبی است.(3)
ج)میان فاعل نفسانی و منفعل جسمانی که در یک طرف نفس انسانی قرار داشته باشد و در طرف دیگر عالم طبیعت؛ و نفس نبی چنان تکامل می یابد که می تواند مانند فاعل بالعنایه، گذشته از تأثیر بر بدن خود، بر جهان پیرامون نیز تأثیر بگذارد. این رابطه منجر به پیدایش معجزه از جانب انبیای الهی می گردد.
پیامبر پس از دریافت معقولات آنها را تنزّل می دهد و به قوّه ی متخیّله می سپارد؛ قوّه ی متخیّله نیز که به قدر کمال در نبی موجود است در بیداری و خواب کار می کند و این حقایق بسیط و مجمل عقلانی را که در نطق، به دست پیامبر رسیده است به جزئیات و نظم و ترتیب تفصیلی تنزّل می دهد. قوّه ی واهمه نیز در این کار قوّه ی متخیّله را همراهی می کند. پس از آن، حقایق وحیانیِ دریافتی به حسّ مشترک منتقل می شوند و از حسّ مشترک به حواسّ ظاهری انتقال می یابند. حسّ باصره ملکی را می بیند و حسّ سامعه نیز اصواتی را می شنود. لذا فرشته ی وحی در هنگام القا و خواندن آیات الهی و پیام وی دیده و شنیده می شود.
مراتب عقول انسانی نیز از نظر ابن سینا به گونه ای است که سه رتبه را دارا می باشد و عقل بالفعل و عقل بالمستفاد به اعتبار مختلف می شوند؛ وگرنه در حقیقت یکی هستند. لذا بر خلاف اندیشه ی فارابی، در اینجا، عقل مستفاد کم رنگ می شود؛ امّا این امر به پررنگی عقل بالفعل منجر نمی شود؛ چرا که ابن سینا می کوشد تا دفعی بودن و موهبتی بودن وحی را نشان دهد، در حالی که در اندیشه ی فارابی دست یابی به وحی و اتّحاد با عقل فعّال به تدریج در سیر کمالی از عقل هیولانی تا عقل بالمستفاد ادامه می یافت و پذیرش وحی منوط به طی این سیر تدریجی بود. ناگفته نماند، ابن سینا سعی در حذف این تدریج دارد تا اکتسابی بودن وحی را بی رنگ نماید. این مهم با طرح عقل قدسی نبی و قوّه ی حدس انجام می شود.
شیخ اشراق در مبانی هستی شناختی دیدگاه عقلانی وحی، با کشف عالم مثال، باب تازه ای در بحث نبوّت و موضوع وحی می گشاید. او همچنین سه ویژگی مذکور را برای نبی کافی نمی داند، چرا که این سه خصوصیت را به جز انبیا در دیگر اخوان تجرید نیز قابل اجتماع می داند؛ از این رو، در کتاب تلویحات، شرط دیگری را نیز اضافه می کند: «بدان، شرط اوّل در نبوّت، آن است که از آسمان برای اصلاح نوع انسان مأمور باشد.» (4)
سخنان صدرالمتألّهین در برخی از آثارش کاملاً گرایش فلسفی دارد که به عقلی بودن سنخ وحی منجر می شود. او در این رویکرد، پارادایم معرفتی فارابی را می پذیرد، از فعل و انفعال نفس نبی از طریق قوای سه گانه ی خود یعنی عاقله، متخیّله و عامله با عوالم غیبی سخن می گوید، و خصایص نبی را در کمال این سه قوّه بررسی می کند.(5) وی یکسان سازی عقل فعّال با جبرییل را از فارابی اخذ می کند (6) و در باب علم النفس فلسفی نیز همچون ابن سینا تمایز عقل بالفعل از عقل بالمستفاد را به اعتبار می داند؛ از این گذشته، نقش قوّه ی حدس و عقل قدسی نبی را نیز برجسته می نماید (7) تا از این رهگذر بر موهبتی و یقینی بودن وحی نبوی تأکید کرده باشد. البته، در بحث عوالم ثلاثه، به جای نفوس فلکی ابن سینا، عالم مثال منفصل شیخ اشراق را قرار می دهد و عدم اتّحاد عاقل و معقول را برنمی تابد و با توضیح اتّحاد وجودی عقل انسانی با نور عقل فعّال، از ابن سینا جدا می شود.
پی نوشت ها :
*استاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران.
**دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران.
1.ابونصر فارابی، السیاسة المدنیة، تعلیق و تصحیح فوزی متری نجار، ص 32.
2.همان، ص 79 و 80.
3.ابن سینا، مبدأ و معاد، ترجمه ی محمود شهابی، ص 134.
4.شهاب الدین سهروردی، مجموعه مصنّفات، تصحیح هانری کربن، ج 1، ص 95.
5.ابن سینا، مبدأ و معاد، ص 604ــ 608.
6.ملّاصدرا، الشواهد الربوبیة، تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، ص 341ــ343.
7.ابن سینا، مبدأ و معاد، ص 605.
