نویسنده: رامین رامین نژاد

حضرت یونس (علیه السلام) از پیامبران الهی است. نام آن حضرت 4 بار در قرآن کریم آمده (1) و با لقب «ذَالنّون» نیز خوانده شده (2) و سوره ای هم به نام یونس در قرآن نامگذاری گردیده است. نام آن پیامبر خدا در انجیل برنابا «یُونا» تلفظ شده (3) و در انجیل متی از او به عنوان «یوناهِ پیغمبر» یاد شده است (4) و در مجموعه کتاب مقدس نیز کتابی به نام «کتاب یوناه» وجود دارد که حاوی شرح ماجرای حضرت یونس (علیه السلام) و نبوّت اوست. خداوند حضرت یونس نبی (علیه السلام) را بر مردم نینَویّه (نواحی موصل در شمال عراق) برانگیخت. پس آن حضرت به نزد آن جماعت گمراه آمد و به مدت 33 سال ایشان را به توحید فراخواند، اما سودی نکرد.(5) آن گاه حضرت یونس (علیه السلام) مطابق فرمان خداوند، آن قوم را انذار نمود وعده کرد که اگر همچنان بر شرکت و کفر خویش پای فشارند، در فلان ماه و فلان روز بر آن ها عذابی سخت نازل خواهد شد. پس آن حضرت در روز موعود از شهر خارج شد و مردم شهر که نزدیکی عذاب را دیده بودند، مُتِنبّه شدند و به سوی خدا بازگشتند و عذاب از ایشان برداشته شد. هنگامی که یونس (علیه السلام) به شهر بازگشت، مردم را درحال کشت و کار دید و از این که وعده ی خداوند محقق نشده است، سخت خشمگین شد. پس به دریا رفت و به کشتی نشست تا از آن جا دور شود، اما دریا طوفانی شد و نهنگی او را بلعید و یونس (علیه السلام) در آن تاریکی استغفار کرد و گفت: «[خدایا] معبودی جز تو نیست. تو منزَّهی و من از ستمکارانم».(6) پس خداوند یونس را اجابت فرمود و نهنگ او را در نینویه به ساحل دریا انداخت.(7) قرآن کریم می فرماید: «و باز او را به سوی قومی که صد هزار نفر و یا بیشتر بودند، فرستادیم... پس آن قوم ایمان آوردند و ما هم به نعمت خود تا هنگامی معیّن بهره مندشان گردانیدیم».(8)
در آیه ی دیگری آمده است که «... و بین اقوام و ملل، تنها قومِ یونس باشد که چون به خدا ایمان آوردند، ما عذاب ذلت را در دنیا از آن ها برداشتیم».(9) در روایت آمده که یونس (علیه السلام) پس از بازگشت به نزد قومش با ایشان مونس و همراه گردید.(10)
درباره ی سال های آخر عمر حضرت یونس (علیه السلام) و مدفن آن حضرت، خبر مؤثّقی در دست نیست، اما بقاع متعدّدی در فلسطین، عراق و لبنان به آن پیامبر خدا نسبت داده شده است. در شهرک حَلحولیه واقع در 4 کیلومتری شمال الخلیل در فلسطین، بقعه ای است که آن را مزار حضرت یونس (علیه السلام) می دانند. در سال 623 ق/ 1226 م الملک المعظم عیسی بن الملک العادل ایوبی بر فراز مسجدی که بر قبر یونس است، مناره ای ساخت. در کتاب الانس الجلیل آمده است که «قبر یونس در روستایی در نزدیکی شهر الخلیل علیه السلام است... و بر فراز قبر او مسجد و مناره ای به دستور الملک المعظم عیسی و توسط امیر رشید الدین فرج بن عبدالله المعظمی در رجب سال 623 هجری ساخته شد و مردم قصد زیارت آن جا می کنند و مَتی [پدر یونس] که از مردان صالح و از خاندان نبوت بود، در همان نزدیکی و در روستایی به نام بِیت اَمَر مدفون است».(11)
مسجد و مزار منسوب به حضرت یونس (علیه السلام) در حلحولیه چندین بار مرمت و نوسازی شده و هم اکنون مسجدی بزرگ با مناره ای رفیع و آجری و دو گنبد کوچک سبز رنگ بر فراز آن ساخته شده و کتیبه ای سنگی نیز بر بالای درب ورودی آن نصب گردیده است.
در روستای ساحلی «جِیِه» در جنوب لبنان نیز مقام و مقبره ای به حضرت یونس (علیه السلام) منسوب است. ساختمان این بقعه از سنگ و ملاط سیمان ساخته شده و حدود 100 متر مربع مساحت دارد و در یکی از اتاقهای آن، مقبره ای منسوب به حضرت یونس نبی (علیه السلام) به ارتفاع 1 متر قرار دارد.
مزار دیگری منسوب به حضرت یونس (علیه السلام) در شهر موصل در 400 کیلومتری شمال بغداد قرار دارد. این مقبره در داخل مسجدی قدیمی به نام «جامِعُ النَّبی یونس (علیه السلام)» ــ که «مسجد توبه» نیز نامیده می شود ــ واقع شده است. بنای اولیه ی این عمارت بر روی تپه ای باستانی به نام «تَلِّ نوبه» و در مقابل صومع «یُونا بن مَتی» نهاده شده است. ابن جبیر در سفرنامه اش به سال 580 ق به تل نوبه اشاره کرده و محراب و مقامات یونس (علیه السلام) را برشمرده است، اما از مزار آن حضرت سخنی نگفته است. مزار حضرت یونس (علیه السلام) به سال 767 ق ظاهر گردید. مسجد و مقبره حضرت یونس (علیه السلام) در سال 1341 ق مرمت و بازسازی شده است.(12) گنبدی مخروطی شکل و شیاردار بر فراز مزار منسوب به او قرار دارد. مسجد و حرم حضرت یونس (علیه السلام) در موصل به تازگی نیز مرمت گردیده و توسعه یافته و مناره قدیمی مسجد که قسمت هایی از آن فرو ریخته بود، بازسازی شده است. قبرستان مسلمانان در مجاورت این بقعه واقع است.
در جنوب عراق نیز مزار دیگری منسوب به حضرت یونس (علیه السلام) وجود دارد. این بقعه در شهر کوفه و در خیابان مجاور رود فرات قرار دارد.(13) ناصرالدین شاه قاجار در سفرنامه اش به سال 1245 ش/ 1287 ق از این مکان چنین یاد کرده است: «به طول رودخانه آبادیی است این ور و آن ورِ آب. مقبره حضرت یونس (علیه السلام) این طرف آب، لب آب بود. گنبد و بارگاهی داشت، نرفتم زیارت».(14) ادیب الملک در سفرنامه اش به عتبات به سال 1273 ق نوشته است: «حیرتی از قبر دو پیغمبر کردم؛ یکی قبر یونس است که نصف سال تا کمرِ قُبّه اش را آب می گیرد و یکی ذی الکفل است...».(15) محدث قمی نیز در باب فضیلت زیارت انبیا (علیهم السلام) نوشته است: «... و از برای جناب یونس (علیه السلام) در شریعه ی کوفه بقعه و قُبّه ای است معروف».(16) علامه مجلسی (رحمه الله) با استناد به نوشته های شیخ مفید و سید بن طاوس در باب فضیلت مسجد کوفه و طریقه زیارت و تشرف به آن مکان چنین نقل نموده است: «هنگامی که به شریعه کوفه وارد شدی، غسل کن... سپس به زیارت یونس بن مَتی [علیه السلام] توجه نموده و به سوی حرم او روی آور و بر مدخل حرم در مکانی که برای اذن دخول است، توقف کن... پس داخل شو و هنگامی که در کنار قبر ایستادی بگو: اَلسَّلامُ عَلی اَولیاءِ اللهِ وَ اَصفیائِهِ، اَلسَّلامُ عَلی اُمَناءِ اللهِ وَ اَحِبّائِهِ... (17) سپس برای خود و هر که می خواهی دعا کن و دو رکعت نماز تَحیَّتِ مسجد و دو رکعت نماز زیارت به جای آور».(18)
اما جالب آن است که در کشور لبنان نیز بقعه ای منسوب به حضرت یونس نبی (علیه السلام) قرار دارد. محل این آرامگاه حد فاصل بندر صیدا و شهرک دامور است و قدمت ساختمان فعلی این بقعه که از سنگ ساخته شده، به دوران قرون وُسطی می رسد. این عمارت به سبک بیزانسی ساخته شده، اما بعدها به مسجد تبدیل و مناره ای نیز بر فراز آن بنا گردیده است. در داخل این بقعه، محرابی قدیمی به چشم می خورد و در قسمتی از آن حجره ای هست که مزار منسوب به حضرت یونس نبی (علیه السلام) در داخل آن قرار دارد.
اطراف حرم منسوب به حضرت یونس (علیه السلام) با درختان نخل احاطه گردیده است. مردم این نواحی معتقدند که حضرت یونس (علیه السلام) پس از رهایی از شکم نهنگ به این منطقه آمده و از دنیا رفته و به خاک سپرده شده است، اما هیچ سند مکتوبی در تأیید این موضوع وجود ندارد.

پی نوشت ها :

1ــ صافات/139، 145؛ یونس /98؛ نساء/163.
2ــ انبیاء/87.
3ــ انجیل برنابا، 4/63.
4ــ انجیل متی، 39/13.
5 ــ مجلسی، بحارالانوار، 393/1.
6ــ انبیاء/87.
7ــ انجیل برنابا، 7/63.
8ــ صافات / 147ــ 148.
9ــ یونس /98.
10ــ معانی الاخبار، 19.
11ــ ابن محمد حنبلی، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، 55.
12ــ حیدر شجاعی، راهنمای عتبات مقدسه و اماکن باستانی عراق، 101.
13ــ همان، 77.
14ــ شهریار جاده ها، سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات، 131.
15ــ سفرنامه ادیب الملک به عتبات، 201.
16ــ مفاتیح الجنان، باب فضیلت زیارت قبور انبیا، 929.
17ــ شرح کامل این زیارت نامه که زیارت جامعه محسوب می شود، در آخر کتاب آمده است.
18ــ مجلسی، بحارالانوار، 407/100 به نقل از المزار الکبیر، محمدبن مشهدی، 45؛ مزار الشهید، 69، سید علی بن طاوس، مصباح الزائر، 37، 38.