کتابهای فارسی در کتابخانه های ژاپن

دو پژوهنده ژاپنی، توروُ می ئورا Turo Miura دانشیار دانشگاه اوچانوْمیزوُ Ochanomizu و خانم یوکیکو هِمّ می Yukiko Hemmi از بخش شرقی کتابخانه مجلس ژاپن، بتازگی تحقیقی درباره منابع نوشته شده به زبانهای گوناگون رایج در دنیای اسلام موجود در کتابخانه های سرزمین آفتاب، عمدهً کتابخانه های دانشگاهی، به انجام رسانده و حاصل آن را در جزوه ای در سلسله نشریات «مطالعات زمینه ای اسلامی»، Islamic Area studies ارائه کرده اند(توکیو، 1998). مطالعات زمینه ای اسلامی که به صورت طرح پژوهشی پنج ساله با شرکت بسیاری از خاورپژوهان ژاپن و حمایت وزارت فرهنگ این کشور بنیاد گرفته است، و در فرصتی دیگر معرفی خواهد شد. پروفسور یوُزو ناگاتا Yuzo Nagata سرپرست بخش ششم پژوهشی این طرح در مقدمه ای بر گزارش وضع منابع اصیل به زبانهای شرقی موجود در کتابخانه های ژاپن یادآور شده که در این سالها توسعه کاربرد و یکدست شدن هرچه بیشتر ‌آوانگاری(transliteration)مشخصات متون و منابع به خطوط غیرلاتینی در کتابخانه ها و استفاده فزاینده از رایانه ها، کارِ فهرست نویسی این منابع و نیز دست یابی آسان به متون و مراجع مورد نیاز به کمک کامپیوتر(search)را روانتر، و به وسعت و سهولت دسترسی اهل تحقیق به این منابع یاری کرده، و این گزارش هم در جهت این مقصود و برای نمودن پیشرفت های به دست آمده و نیز موانع بازمانده است.
بررسی یاد شده به کمیّت و وضع نگاهداری، فهرست نویسی، ارائه و استفاده از منابع نوشته شده به زبانهایی که عمدهً در دنیای اسلام کاربرد دارد در کتابخانه های دانشگاهی و تحقیقی ژاپن پرداخته است. این زبانها شامل عربی، فارسی، کردی، ترکی امروز، ترکی عثمانی، دیگر زبانهای ترکی اصل( آذربایجان، قزاق، تاتار، ترکمان، اوزبک، ‌اویغور،...)، اردو، هندی، اندونزیایی و مالی است. این تحقیق به منابع چینی نپرداخته است.
برای این بررسی 440 پرسشنامه در تابستان 1997 به آن دانشگاه های ژاپن که برابر آمار بیش از ده هزار جلد کتاب به زبانهای اروپایی دارند، و شماری برگزیده از کتابخانه های دانشکده ها و مؤسسه های پژوهشی وابسته به دانشگاههای غیرفنی و علمی فرستاده، و با پی گیری ها 271 پاسخ دریافت شد. وضع آنهایی هم که پاسخ نداده بودند با مراجعه و پرس و جو، تا حد ممکن، ارزیابی شد.
یافته های این بررسی نشان می دهد که حدود 20 درصد مؤسسه های بررسی شده منابع اصلی به زبانهای متداول در دنیای اسلام دارند. گفتنی است که شماری از این مؤسسه ها که دوره های درسی و تحقیقی هم در زمینه شرق و اسلام شناسی دارند پاسخ داده اند که از این منابع هیچ در بساط ندارند.
از منابع مورد بررسی، حدود 40 درصد آن به سفارش استادان، 7 درصد به درخواست دانشجویان، نزدیک 20 درصد به ابتکار و انتخاب و سلیقه خود کتابخانه ها فراهم آمده، و بیش از 20 درصد آن کتابهای اهدا شده است و حدود 12 درصد آن هم به انگیزه ها و راههای دیگر گرد آمده.
جدول زیر شمار منابع کتابخانه ها را به هریک از منابع شرقی نشان می دهد:

 

نسخه خطی	میکروفیلم	مجله	کتاب	نوع منابع خط و زبان منابع
464	427	341	54,625	عربی
72	24	449	29,637	فارسی
39	105	389	22,936	ترکی/عثمانی
	71	3	3,131	دیگر زبانهای ترکی
	-	26	6,151	اردو
	5،000	501	667 ،39	هندی
	1،000	334	8 ، 791	مالی
	-	-	832	زبانهای دیگر

این ارقام را باید با احتیاط پذیرفت؛ یکی از این رو که کتابخانه های پاسخ دهنده نظر و رویه ثابت و واحد و قاطعی درباره مطالب پرسیده شده،‌ مانند تشخیص متون از فرهنگنامه ها یا اینکه مجلدات کتابی متن پیوسته و واحدی است یا که باید جدا جدا شمار شود، نداشته اند. دیگر اینکه کتابخانه هایی که میکروفیلم یا نسخه خطی دارند بسیار کم شمارند، و با این همه با تجربه ای که نگارنده دارد رقمی که برای کتابهای خطی فارسی آمده بسیار کمتر از شمار واقعی است. برای نمونه، کتابخانه دانشگاه مطالعات خارجی کیوتو مجموعه ای غنی از کتب خطی فارسی، بعضاً متون ارزنده یا نسخه های نفیس دارد؛ و کتابخانه های معتبر دیگر مانند کتابخانه های دانشگاههای توکیو و کیوتو هرکدام چند نسخه خطی فارسی در گنجینه شان دارند و به آن می بالند.
کتابخانه های دانشگاهی و تحقیقی ژاپن برحسب شماره کتابهایشان به زبانهای شرقی، به ترتیب زیر طبقه بندی شده اند:

دیگر زبانهای ترکی	ترکی/ عثمانی	فارسی	عربی	خط و زبان کتابها شمار کتابها
12 16 0 0 1 2 0 0	16 25 7 9 1 4 2 1	20 32 7 11 4 5 3 1	17 29 5 13 6 13 3 2	دارای کمتر از 10 جلد کتاب دارای 10 تا 50 جلد کتاب دارای 50 تا 100 جلد کتاب دارای 101 تا 500 جلد کتاب دارای 501 تا 1000 جلد کتاب دارای 1001 تا 2000 جلد کتاب دارای 2001 تا 5000 جلد کتاب دارای بیش از 5000 جلد کتاب

کتابخانه ای که بیش از پنج هزار کتاب به فارسی دارد، بخش شرقی کتابخانه مجلس ژاپن، تویوْبونکو، است.
حدود نیمی از کتابخانه های بررسی شده کمتر از 50 نسخه کتاب و منابع دیگر به زبانهای شرقی دارند؛ و برحسب زبان، بیشتر این منابع به عربی و فارسی است.
از نظر کتابداری، از 104 کتابخانه که مجموعه قابلی دارند 68 کتابخانه پاسخ داده اند که این کتابها فهرست نویسی شده؛ و در 21 کتابخانه هم این کار برای بخشی از مجموعه شان انجام شده است. مانع عمده بیشتر کتابخانه ها در این کار مشکل زبان (الفبای نامأنوس غیرژاپنی و غیرلاتینی این کتابها) و نداشتن کتابدار یا همکار دانشگاهی آشنا به این زبانها است.
در فهرست نویسی و شیوه مرتب کردن کتابها، پاسخ های رسیده گویا است که 33 کتابخانه به زبان اصلی فهرست می کنند و 57 کتابخانه به آوانگاری لاتینی. در آوانگاری هم شیوه کنگره (Library of Congress=LC) و نیز ترتیب فهرست نگاری ژاپن(Nippon Catalogue Regulations=NCR)رایج تر است. سه چهارم این کتابخانه ها راهنمای فهرست نگاریشان Anglo American Catalogue Rules,2nd Edition)AACR2 است. بیش از 90 درصد این کتابخانه ها منابع خود را در دسترس عموم می گذارند. حدود 27تاشان کتاب امانت می دهند و کتابخانه هایی به همین تعداد هم مراجعان را راهنمایی یا به جای دیگر معرفی و برایشان کتاب یابی می کنند.
در تحصیل منابع تازه، بیشتر کتابخانه ها کار را به مدرسان و محققان دانشگاه خود یا به کتابفروشان وامی گذارند یا به امید اهدای کتاب می نشینند، و شماری هم در کشور محل انتشار کتابها به جستجو برمی آیند. چندتایی از کتابخانه ها هم دریافته اند که وقت آن آمده است که مجموعه معتبری از این کتابها فراهم آورند.
با همه توسعه ای که در فن و استفاده از کامپیوتر شده است، بیشتر این کتابخانه ها هنوز به این وسیله در فهرست نگاری و مأخذیابی(search) مجهز نیستند. شماری از کتابخانه ها خواستار ایجاد مرکز و خط ارتباطی کامپیوتری(online database system) به وسیله یک کتابخانه عمده برای تسهیل کلی کار هستند. لازمه این کار هم به روش درست درآوردن و یکنواخت کردن آوانگاری در فهرست نویسی به لاتینی و تهیه شیوه نامه است و نیز آموزش دادن کتابداران برای استفاده از آن و دنبال کردن این شیوه. از حدود 20 درصد دانشگاهها و مراکز تحقیقی ژاپن( جز مؤسسه های علوم و فنون) که منابع کتابخانه ای به زبانهای شرقی دارند، بیشترشان هنوز اداره و استفاده درست از آن را «کار تخصصی» و بسیار دشوار می دانند. عمده این دشواری در فهرست نویسی است. از نظر مراجعان این کتابخانه ها اگر منابع شرقی به الفبای این زبانها فهرست نویسی شود و به مأخذیابی رایانه ای(search) هم دسترسی باشد، استفاده از این منابع بسیار آسان خواهد شد. برای رسیدن به این مقصود باید روش واحدی در فهرست کردن کتابها معمول شود و مرکز و خط اطلاعات کامپیوتری هم با همت کتابخانه هایی که مجموعه ای غنی از منابع شرقی دارند بنیاد گیرد.
با تجربه ای که نگارنده از سالها گشت و گذار در شماری از کتابخانه های دانشگاهی و مراکز تحقیقی ژاپن دارد، نکته های زیر را به توصیه های پایان گزارش یاد شده می افزاید:
- کامپیوتر بسیاری از کارها را، و از آن میان کتابداری و کتاب یابی،‌آسان کرده است. اما این وسیله برای دسترسی به منابع شرقی کتابخانه های ژاپن هنوز چندان کارساز نیست. این کار کتابخانه شرقی ژاپن( تویوبونکو) است که، همچنان که در گذشته فهرست واحد(Union Catalogue) برای کتابهای فارسی موجود در کتابخانه های ژاپن آماده می کرد، اکنون مرکز اطلاعات کامپیوتری کتاب یابی ایجاد کند. این کار بسیار آسان تر و کم هزینه تر از چاپ و توزیع هرچند سال یکبار کاتالوگ های پرحجم است.
-کتابخانه های عمده ژاپن که منابع فارسی دارند، و بویژه کتابخانه شرقی( تویو بونکو) از صورت زندان کتاب بیرون آیند، و به مدرسان و محققان دانشگاهها با شیوه و ترتیب مطمئنی که ضامن حفظ کتابها هم باشد، کتاب امانت بدهند.
- کتابخانه ها در فهرست نویسی کتابهای شرقی دقت بیشتری به کار ببرند و در این کار از دانش و تخصص مدرسان و محققان دانشگاه یا مؤسسه خود بیشتر بهره بگیرند.
- کتابهای بیشتری در قفسه باز در دسترس دانشجویان و اهل تحقیقی که به مخزن کتابخانه راه ندارند گذاشته شود. دیدن و ورق زدن کتاب در کتابخانه خود شوق برانگیز است.
- کتابخانه ها علاقه بیشتری به دریافت کتاب به صورت اهداء از سوی استادان سالخورده یا بازماندگان آنها که درگذشته اند نشان دهند، و مجموعه های اهدا شده را فقط یادگار در صندوق ماندنی یا بار تازه بر دوش خود ندانند. فهرست آن را زود انتشار دهند و کتابها را در دسترس پژوهندگان و دانشجویان بگذارند.
-نسخه های خطی را که بیشتر هدیه پژوهندگان کهنسال روزگار دیده است، کتابخانه ها قدر بشناسند و خوب نگهداری کنند. میان این نسخه ها گه گاه کتابهای نفیس یافت می شود.
-اهدای کتاب به کتابخانه های عمده دانشگاهی و تحقیقی ژاپن و کشورهای دیگر که چندین دهه پیش از سوی ناشران کتابهای وزین و متون اصیل، مانند بنیاد فرهنگ ایران، آغاز شد و کاری بسیار مؤثر در توسعه فرهنگ ایران و زبان فارسی در جهان بود، از سر گرفته شود.
منبع : رجب زاده، هاشم؛ (1386)، جستارهای ژاپنی در قلمرو ایرانشناسی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، چاپ اول 1386.