ايران شناسي در روسيه
نويسنده :
همسايگي و روابط ديرپاي دو کشور ايران و روسيه، کنجکاوي هاي علمي، اهداف فرهنگي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي و نيز مطامع استعماري از ديرباز ضرورت شناخت عرصه هاي گوناگون ايران زمين را براي تصميم گيرندگان و اداره کنندگان روسيه و بعدها اتحاد جماهير شوروي توجيه مي کرد. از اين رو از زمان پتر کبير در قرن هفدهم، روسيه به انحاي گوناگون به ايراني شناسي روي آورد و نتيجه اين مدت دراز توجه به ايران، تأسيس بنيادها و مراکز گوناگون ايران شناسي و تربيت متخصصان بسيار است که تاکنون آثار فراواني از خود به يادگار نهاده اند. آنچه در پي مي آيد، به طور گذرا به موسسات فعال موجود در پهنه فدراسيون روسيه مي پردازد.
انستيتوي زبان هاي شرقي در سال 1956 در دانشگاه مسکو تأسيس يافت که بعداً به انستيتوي آسيا و آفريقا تبديل شد و گروه هاي فارسي و ترکي از دانشکده زبان و ادبيات به اين انستيتو انتقال داده شدند. در سال 1972 ساختار انستيتو تجديد سازمان گرديد و براي خود هدفي قرار داد که براساس آن، فارغ التحصيلان نه فقط در زمينه زبان هاي کمياب و مشکل کارشناس شوند، بلکه در رشته هاي تاريخ، زبان، ادبيات، سياست معاصر، اقتصادي کشورهاي آسيا و آفريقا متخصص باشند. اين کار بر پايه اين سه شعبه انجام مي شود:
1) شعبه تاريخ 2) شعبه زبان و ادبيات 3) شعبه اقتصادي- اجتماعي.
برنامه هاي تحصيلي آموزشي که در سال 1994 به تصويب رسيد، آموزش چهار ساله و دريافت درجه کارشناسي (ليسانس) در موضوع “منطقه شناسي” با تخصص در يکي از رشته هاي خاور شناس، تاريخ، خاورشناس فيلولوگ (زبان و ادبيات شناس)، خاور شناس اقتصاددان را در نظر دارد. دانشجويان ليسانس علاقمند، مي توانند دو سال ديگر تحصيل کنند و درجه کارشناسي ارشد (فوق ليسانس) بگيرند. صرف نظر از تخصص، به دانشجويان يک دو زبان شرقي و يکي از زبان هاي غربي (انگليسي، آلماني، فرانسوي) آموخته مي شود. شعبه تاريخ، فعاليت کرسي هاي تاريخ کشورهاي خاور نزديک و ميانه، تاريخ کشورهاي آسياي جنوبي، تاريخ کشور چين، آفريقا شناسي را هماهنگ مي کند.
شعبه زبان و ادبيات شناسي دانشکده کشورهاي آسيا و آفريقا شامل اين کرسي هاست: فيلولوژي (زبان و ادبيات) عربي، ايراني، هندي، ترکي، کشورهاي آسياي جنوب شرقي، کره و مغولستان، چيني، ژاپني، کرسي زبان هاي اروپاي غربي، کرسي آفريقا شناسي. دانشجويان زبان و ادبيات شناسي، دوره هاي مشترک اصول زبان شناسي و ادبيات شناسي، زبان شناسي عمومي و تاريخ ادبيات را فرا مي گيرند و همچنين درس هاي ويژه از قبيل آواشناسي نظري و دستور زبان، لغت شناسي، لهجه شناسي و تاريخ زبان هاي شرقي مربوطه، ادبيات، تاريخ، جغرافيا، سازمان سياسي کشور يا منطقه مورد مطالعه را مي آموزند.
کرسي ايران شناسي
در زمان تأسيس انستيتوي زبان هاي شرقي در سال 1956 (که بعداً به نام انستيتوي آسيا و آفريقا خوانده شد)، پروفسور “ويراراستار گويوا” به عنوان رئيس کرسي زبان فارسي فعاليت مي کرد. از سال 1960 اجراي وظايف رئيس کرسي را پروفسور “پيسيکوف” عهده دار بود. بعداً اين کار به پروفسور “ليبدوف” واگذار گرديد و اکنون پروفسور “ولاديمير ايوانف” اين سمت را داراست. در کرسي ايران شناسي در سال هاي مختلف، دانشمندان سرشناسي از قبيل: آووچينيکف (زبان شناس)، نيکيتا وليفکووسکايا (ادبيات شناس)، شارووا (زبان شناس) و پروفسور ليبدوف (افغان شناس) به تدريس و پژوهش مشغول بودند.
در اين کرسي زبان هاي فارسي، دري افغانستان، پشتو (از سال 1969)، کردي و تاجيکي (از سال 1960) تدريس مي شود. در حال حاضر اساتيد زير در اين کرسي فعاليت دارند:
آقايان پروفسور ايوانف (فوق دکتري و پروفسور علوم زبان و ادبيات، استاد زبان فارسي). آستروفسکي (نامزد علوم و ادبيات، دانشيار و استاد زبان دري). يژوف (نامزد علوم اقتصاد، دانشيار، استاد در رشته اقتصاد ايران). ميکروف (استاد ارشد زبان فارسي) و خانمها: ريسنر (امزد علوم زبان وادبيات، دانشيار ادبيات فارسي). زاوزير سکايا (نامزد علوم زبان و ادبيات، دانشيار و استاد زبان دري). ساروکينا (نامزد علوم زبان و ادبيات، دانشيار و استاد زبان فارسي). آرداشنکووا (نامزد علوم زبان و ادبيات، دانشيار و ادبيات شناس).
ب- دانشگاه دولتي علوم انساني روسيه
دانشگاه دولتي علوم انساني روسيه در سال 1991 براساس انستيتوي تاريخ آرشيو، به منظور بازسازي امور تعليم و تربيتي کارشناسان بلندپايه در روسيه و پيشرفت مطابق با تحولات پيش آمده و مقتضيات زمان، تأسيس شد. اين دانشگاه شامل هفت دانشکده است. به فارغ التحصيلان دوره 4 ساله مدرک ليسانس و 6 ساله مدرک فوق ليسانس اعطا مي شود. ساليانه 50 دانشجو (25 نفر در بخش زبان هاي شرقي و 25 نفر در بخش زبان هاي غربي) پذيرفته مي شوند.
کرسي زبان هاي شرقي دانشکده زبان شناسي
در شعبه زبان هاي شرقي متخصصان در 6 زبان (عربي، هندي، فارسي، دري، ژاپني، ترکي و کره اي) تربيت مي شوند و به دانشجويان گروه فارسي، علاوه بر زبان فارسي، زبان هاي عربي، فرانسه، يوناني، باستان و زبان ايران باستان (اوستا و پهلوي) نيز آموزش داده مي شود. تحصيل در دانشکده تمام وقت بوده و روزانه 6 درس که هرکدام به مدت 45 دقيقه به طول مي انجامد، به دانشجويان ارائه داده مي شود. بخش ايران شناسي کرسي زبان هاي شرقي، استادان رسمي ندارد. استادان اين بخش از دانشگاهها و پژوهشگاه هاي ديگر به کار دعوت مي شوند. درحال حاضر در کرسي زبان هاي شرقي به عنوان استاد ايران شناس، افراد زير کار مي کنند:
ولاديمير ايوانف (از انستيتوي آسيا و آفريقا) استاد زبان معاصر فارسي، ناتاليا چاليسووا (از انستيتوي خاور شناسي) استاد فرهنگ شناسي ايران، سوفيا وينو گردووا (از انستيتوي زبان شناسي) استاد زبان اوستا و پارسي باستان، و ياچسلا و موشکالو (از انستيتوي زبان شناسي) استاد زبان فارسي.
پ- آکادمي ديپلماتيک وابسته به وزارت امور خارجه روسيه
اين موسسه عالي آموزشي در حوالي سال 1936 به منظور پرورش و ارتقاي کارمندان عرصه سياست خارجي تأسيس شد و در آن تنها افراد داراي مدرک تحصيلات عالي (فارغ التحصيلان دانشگاهها، انستيتوها و ديگر مدارس عالي) پذيرفته و بعد از اتمام تحصيل به عنوان متخصصين امور سياسي استخدام مي شوند. فارغ التحصيلان ممتازي که موفق شوند در دوره تحصيلات خود، تز دکتري شان را تدوين نمايند، اجازه دفاع مي يابند.
شعبه ايران شناسي
در گروه ايران شناسي هر ساله 2 يا 3 نفر پذيرفته مي شوند. قبل از فروپاشي اتحاد شوروي، تعداد بيشتري در اين گروه پذيرفته مي شدند. در چند سال اخير به علت کمبود تقاضاي اين گونه متخصص، گروه ايران شناسي يک سال در ميان (به تعداد يک يا دو نفر) تشکيل مي شود. در اين گروه هفته اي 12 ساعت زبان فارسي تدريس مي شود. ايران شناسان زبان دوم را هم ياد مي گيرند که معمولاً انگليسي است. در حال حاضر اين آکادمي دو استاد زبان فارسي دارد: پروفسور انور مهدي اويچ علي اف، با سابقه ترين استاد اين آکادمي و متخصص سياست خارجي ايران و پروفسور سويتلانا آليکسي کينا.
ت- انستيتوي دولتي روابط بين المللي مسکو
اين بنياد در سال 1956 گشايش يافته و به وزارت امور خارجه وابسته است. در انستيتو، متخصصان در رشته هاي ديپلماسي، حقوق بين المللي و اقتصاد بين المللي آموزش مي بينند. درکرسي هاي مختلف اين بنياد 47 زبان خارجي تدريس مي شود. در همه رشته هاي فوق متخصصان ايران شناسي نيز تربيت مي شوند. تعداد پذيرفته شدگان ايران شناسي متفاوت است و هريک سال در ميان رقمي بين 4 تا 5 نفر را شامل مي شود.
دانشجويان ايران شناسي علاوه بر رشته منتخب خود، زبان فارسي را نيز ياد مي گيرند.
استادان ياران شناس در دو کرسي زبان هاي خاور ميانه (زبان شناسان) و کرسي خاور شناسي (استادان تاريخ، اقتصاد و حقوق) کار مي کنند. در حال حاضر زبان فارسي توسط دانشيار گئورکي و نيامينويچ آرسانيس و دانشيار يلنا لوونا گلادکوا تدريس مي شود. آنها همچنين در زمينه زبان و ادبيات فارسي تحقيقاتي به عمل مي آورند. در کرسي خاور شناسي، دانشيار در اييلوفسکي به عنوان استاد، تاريخ و سياست خارجي ايران را تدريس مي کند.
ث- انستيتو (دانشگاه) نظامي زبان هاي خارجي
انستيتوي نظامي زبان هاي خارجي به ترتيب مترجم زبان هاي خارجي براي نيروهاي نظامي روسيه (اتحاد سابق شوروي) اختصاص داده شده است. به فارغ التحصيلان اين انستيتو، درجه افسري اعطا مي شود. در اين انستيتو، کرسي زبان هاي شرقي وجود دارد. در اين بخش مترجمان زبان هاي شرقي، از جمله زبان فارسي آموزش مي بيند در زمان شوروي، همه ساله 10 تا 20 دانشجو به گروه فارسي پذيرفته مي شد؛ ولي با فروپاشي اتحاد شوروي و کاهش نيروهاي نظامي، تعداد دانشجويان بخش فارسي نيز به مراتب کاهش يافت. در حال حاضر در بخش زبان هاي شرقي اين انستيتو، سه استاد زبان فارسي کار مي کنند. کهنسال ترين استاد زبان فارسي انستيتو، دکتر واسکانيان است که از سال 1988 تاکنون به عنوان استاد در بخش زبان هاي شرقي فعاليت دارد و به تأليف فرهنگ ها و خود آموزهاي محاوره اي دوزباني (فارسي به روسي و روسي به فارسي) مشغول بوده است. ج- آکادمي سازمان فدرال ضدجاسوسي
در اين موسسه عالي آموزشي کرسي زبان هاي کشور خاورميانه وجود دارد که در آنجا زبان هاي عربي، فارسي و ترکي تدريس مي شود و ساليانه 5 الي 6 نفر دانشجو به گروه زبان فارسي راه مي يابند. دوره تحصيلي، 5 ساله است. هفته اي 12 ساعت به تدريس زبان فارسي اختصاص دارد. در حال حاضر در اين آکادمي 6 استاد ايران شناسي کار مي کنند، از جمله: مارينا اوسيپوا، متخصص ادبيات فارسي (وي تز دکتري خود را با عنوان “آثار ناصر خسرو” نوشته است)، ويلا فرولوا (عنوان تز دکتري، افعال مرکب در زبان فارسي است) و گالينا گوليوا.
دفتر ايران شناسي شعبه خاور ميانه و نزديک
اکثر ايران شناسان انستيتوي خاورشناسي در دفتر ايران شناسي و برخي ديگر از دفاتر شعبه خاور شناسي دور و نزديک کار مي کنند. دفتر ايران شناسي در طي سال هاي گوناگون تحت رياست ايران شناسان معروف زاخوديرن تسيبولسکي، کوزنيتسوف، آراباجان و تسوکانوف رهبري شده است. در سال هاي 1950 تا 1960 در شعبه خاور ميانه، ايران شناسان معروف و نامداري همچون پروفسور سترويف، دياکونف، پيگولوسکايا، داندامايوف و پتروشفسکي، به عنوان محقق در عرصه تاريخ ايران کار مي کردند. برنامه هاي علمي شعبه خاورميانه نزديک بسيار گسترده و دامنه دار بوده، مسائل مبرم تاريخي را در بر مي گيرد. طي ده سال گذشته با سعي و تلاش دانشمندان اين گروه، 10 کتاب و صدها مقاله علمي به چاپ رسيده است.
امروزه در دفتر ايران شناسي، 4 دکتر علوم (دکتر آراباجان، محقق اقتصاد و تاريخ ايران؛ دکتر شمس الدين بديع تبريزي، محقق اقتصاد سياست داخلي ايران؛ دکتر علي يف، محقق تاريخ قرن 20 ايران سياست داخلي کشور؛ دکتر کلاشتورينا فرهنگ شناس) و 4 نامزد علوم (کولاگينا، محقق سياست داخلي ايران در قرن هاي 18 و 19؛ محمد ووا، اقتصاد دان؛ اورولوف محقق سياست خارجي؛ فدورووا، محقق مناسبات ايران و آمريکا) کار مي کنند. در بخش هاي ديگر شعبه خاور ميانه (کردشناسي و افغان شناسي) ايران شناس به عنوان کارمند علمي (خانم ژيگالينا، آقايان پلاستون، آرونوف و لازيروف) فعاليت دارند.
ح- شعبه ادبيات ملل آسيا
در اين شعبه، يک گروه ايران شناس تحت رياست پروفسور کميساروف، به آموزش و تحقيق ادبيات کلاسيک و ادبيات معاصر ايران مشغول فعاليت هستند. اين گروه در سال هاي اخير پژوهش بنيادي “تاريخ ادبيات فارسي” را براي چاپ آماده نموده اند. ايران شناس پريگارينا، محقق ادبيات فارسي زبان آسياي جنوبي؛ پروفسور جهانگير دري، نظم شناس؛ نيکولايوسکايا، محقق در رشته ادبيات معاصر ايران عضو اين گروه هستند.
خ- شعبه ايران شناسي انستيتوي زبان شناسي آکادمي علوم روسيه
انستيتوي زبان شناسي، عمده ترين مرکز زبان شناسي فدراسيون روسيه است که تحقيقات علمي درباره بيشتر زبان هاي دنيا در آنجا صورت مي گيرد. تعداد کل کارمندان علمي اين مرکز به 180 تا 200 نفر مي رسد. انستيتو داراي شعبه زبان هاي آلماني، روماني، فنلاندي، قفقازي، ايراني، هندي، آفريقايي، زبان هاي خاور دور و شعبه زبان شناسي اجتماعي و غيره است. شعبه ايران شناسي (زبان هاي ايراني) در سال 1952 تأسيس شد و پروفسور راستور گويوا عهده دار رياست آن بود. در حال حاضر دکتر ايفموف مدير بخش ايران شناسي است.
هم اکنون در اين بخش چهار دکتر علوم (دکتر والنتين ايفموف، پروفسور جايي ايدلمن، تاتيانا پالخالينا، محمد عيسي يف) و شش کانديداي علوم (خانم ها: آزاکريمووا، يلينا مولچانووا، سوفيا وينگردووا، ليلي دادخدايوا، آلالوشکووا و آقاي وياچسلا و اموشکالو) به عنوان محقق فعاليت مي کنند. چهار ايران شناس با سابقه، از جمله کارمندان سابق اين بخش، پروفسور واسيلي آبايف، معروف ترين و کهنسال ترين ايران شناسي شوروي سابق، دارنده جايزه دولتي پروفسور ويرا راستارگويوا و دکتر علوم پيريکو را مي توان نام برد.
شعبه ايران شناسي در تربيت دانشمندان ايران شناس خدمات ارزنده اي انجام داده است. برخي ايران شناسان معروف جمهوري هاي آسياي ميانه و قفقاز و قبل از همه ايران شناسان تاجيکستان، مدارج فوق ليسانس و دکتر انستيتوي زبان شناسي مسکو را به پايان رسانده اند.
سن پترزبورگ بزرگ ترين مرکز تاريخي خاور شناسي روسيه به شمار مي رود. تدريس زبان هاي شرقي در روسيه از سال 1804 آغاز شد. شعبه مربوط به تدريس زبان عربي و فارسي در دانشگاه سن پترزبورگ اولين بار رد سال 1818 افتتاح گرديد. با تأسيس دانشکده خاورشناسي در سال 1855 کلاس هاي جديد تحت عنوان پشتو، ادبيات فارسي، زبان اوستا و فارسي باستان گشايش يافتند. بخش ادبيات ايران در سال 1916 تأسيس شد.
طي 40 سال (از سال 1876 تا سال 1916 آکادميسين زاليمان – ايران شناس معروف- زبان پهلوي، اوستا و “مباني زبان هاي ايراني” را در اين دانشکده تدريس مي کرد. از سال 1886 پروفسور ژوکوفسکي – بزرگ ترين متخصص رشته اسلام در ايران، دانشمند زبان فارسي معاصر، ادبيات و فولکور گويش هاي فارسي- به عنوان استاد فعاليت داشت.
پروفسور فرمان عضو وابسته آکادمي و پيشاهنگ سرشناس ايران شناسي در روسيه، سازمان دهنده و اولين رئيس کرسي از سال هاي 1917 تا 1941 و بعداً از سال هاي 1944 الي 1950 الي سال 1981 ايران شناس معروف پروفسور بولدريف و از سال 1981 تا 1991 آکادميسين و بوگوليوبدوف به عنوان رئيس کرسي ايفاي وظيفه نمودند. رئيس کنوني کرسي ايران شناسي، پروفسور ايوان استبلين کامينسکي است. در دوران مختلف در اين کرسي دانشمندان سرشناس کشور، از قبيل پروفسور رومانوويچ، برتلس، زاروبين، آکادميسين، بوگوليوبدوف به عنوان رئيس کرسي ايفاي وظيفه نموده اند.
استادان کرسي ايران شناسي، دياکونوف، طاهرجانوف، سوکولوف، اورانسکي، ليوشيتس، گوزاليان، روزنفلد، زاويالووا و.. در تربيت متخصصان ايران شناس و پيشرفت علوم ايران شناسي فعاليت فراواني کرده اند. پژوهش هاي علمي دانشمندان اين کرسي، بخش هاي تاريخ زبان هاي ايراني، تحقيق در عرصه دستنويس هاي فارسي ويادگارهاي خطي زبان هاي ايراني تا دوره گسترش اسلام، آماري نمودن ميراث ادبيات کلاسيک براي چاپ و ترجمه آنها به زبان روسي، آموزش گويش هاي زبان ايراني و.. را در بر مي گيرد.
هيأت کنوني استادان کرسي عبارتند از: آکادميسين ميخائيل بوگوليوبدوف رئيس دانشکده خاورشناسي، متخصص تاريخ زبان هاي ايراني (پارسي باستان، تاريخ سغدي، خوارزمي)؛ پروفسور ايوان استبلين کامينسکي، رئيس کرسي ايران شناسي، محقق زبان هاي ايراني اوستايي، بدخشاني (پاميري) و فولکلور، مترجم انجيل به زبان هاي ايراني؛ پروفسور گرونبرگ استاد زبان دري و پشتو؛ پروفسور ولاديمير کوشيف متخصص زبان و ادبيات افغانستان و ايران؛ چنگيز بيبوردي استاد زبان فارسي، ادبيات و نظم فارسي؛ اولگ آکيموشکين استاد آثار خطي فارسي، ادبيات تصوف، تاريخ نويسان ولاديمير درزاروف متخصص ادبيات فارسي، تصوف و زبان عربي؛ محمود صالح يوف استاد زبان فارسي؛ ايلينا ايوانووا استاد زبان فارسي و نظم فارسي؛ فيروزه عبدالله يوا استاد زبان فارسي و تفاسير؛ ميخائيل پيلوين استاد زبان و ادبيات پشتو، استاد زبان فارسي؛ خاراتيشويلي استاد تاريخ کشورهاي خاورميانه، بازيليکو استاد تاريخ ايران.
ب- شعبه انستيتوي خاور شناسي آکادمي علوم روسيه در شهر سن پترزبورگ
در سال 1818 موزه آثار خطي شرقي دراين شهر تأسيس گرديد که بر اساس آن در سال 1930 انستيتوي خاورشناسي آکادمي علوم اتحاد شوروي بنا گذاشته شد. در سال 1950 انستيتوي مذکور از لنينگراد (سن پترزبورگ فعلي) به مسکو انتقال داده شد و در لنينگراد فقط يک شعبه از آن انستيتو به نام شعبه دستنويس هاي شرقي باقي ماند. بعداز گذشت دو سال، بر پايه شعبه دستويس هاي شرقي، مجدداً انستيتوي خاورشناسي با عنوان “انستيتوي خاورشناسي شعبه لنينگراد” تأسيس گرديد که تابع انستيتوي خاور شناسي مسکو است. انستيتو به آموزش ميراث ادبي و فرهنگي ايران توجه زيادي نشان مي دهد. در حال حاضر در شعبه خاور ميانه آن، يازده کارمند ايران شناسي و افغان شناس به تحقيقات علمي مشغولند. چهار کارمند علمي ديگر در کنار آن شعبه زبان، تاريخ و ادبيات کرد آموزش مي دهند. چهار ايران شناس (دکتر ليفشيتس، دکتر پيريخانيان، دکتر داندامايوف و دکتر چوناکووا) در شعبه خاور باستان کار مي کنند. گرچه موضوعات و رشته هاي پژوهشي دانشمندان آن انستيتو بسيار دامنه دار و گسترده هستند ولي بررسي و تحقيق دستنويس هاي فارسي وتاجيکي همچنان مورد توجه ويژه ايران شناسان آن انستيتو قرار دارد. آرشيو دستنويس هاي پژوهشگاه داراي پنج هزار دستنويس فارسي است. تهيه فهرست دستنويس ها توسط گروه محققاني چون دکتر آکيموشکين، دکتر کوشيف، دکتر ميکلو خوماکلايي، دکتر صالح الدينوف، دکتر تومانوويچ، دکتر نيازوف انجام گرفته و دکتر شيگولوا، تهيه فهرست کتاب هاي چاپ سنگي را عهده دار است.
لينيا اسميرنووادر زمينه متن هاي تاريخي، آکيموشکين در زمينه متن شناسي مينياتوري، اولگا اسميرنووا و ليوشيتس در زمينه کشف رمزهاي اسناد به زبان هاي سغدي، پارتي و باختري، راگوز و پرخانيان و چوناکووا در زمينه متن هاي فارسي ميانه داندامايوف در عرصه مسائل تاريخ ايران باستان، کولسنيکوف و پوگالوف و نزريه در زمينه مسائل قرون وسطي، و اورانسکي در عرصه تاريخ زبان هاي ايران، تحقيقات مختلفي انجام داده اند.
پ- شعبه انستيتوي زبان شناسي در شهر سن پترزبورگ وابسته به آکادمي علوم روسيه
چند سال قبل در شعبه “آموزش قياسي زبان هاي هند و اروپايي” گروه ويژه “زبان هاي هند و ايراني” ايجاد شد که به تأليف آثار علمي در زمينه تاريخ و حالت کنوني زبان هاي مختلف ايران و هندي مي پرداخت. در سال هاي گوناگون، ايران شناسان معروف از جمله پروفسور زاروبين (بنيان گذار آموزش علمي زبان هاي کوچک و بي خط) و دکتر سوکولوف (بنيان گذار علمي صداها در زبان هاي ايران) به عنوان رئيس و کارمند علمي در آن گروه کار مي کردند. در زمان حکومت شوروي، انستيتوي زبان شناسي سن پترزبورگ در تربيت ايران شناسان سهم ارزنده اي داشت. در حال حاضر در آن انستيتو، گروه ويژه ايران شناسي وجود ندارد. چند تن از ايران شناسان از جمله پروفسور گرونبرگ، پروفسور هرتسينبرگ، دکتر ايوبي، دکتر اسميرنووا در شعبات گوناگون اين انستيتو کار مي کنند.
ت- موزه آرميتاژ
موزه آرميتاژ در شهر سن پترزبورگ از جمله بزرگ ترين موزه هاي جهان به شمار مي رود. اين موزه در کاخ تزارهاي روس واقع شده است. آرميتاژ به عنوان مرکز مهم تحقيقات و مطالعه آثار تاريخي نيز معروف است. دانشمندان رشته هاي مختلف علمي در بخش هاي گوناگون اين موزه کار مي کنند. باستان شناسان، فرهنگ شناسان و مردم شناسان هر سال جهت توسعه کلکسيون اين موزه به نقاط مختلف جهان مي روند. بخش هاي علمي از سال 1920 در جهت پيشبرد مطالعات علمي در اين موزه شروع به فعاليت مي کنند.
محققان ايران شناس نيزدر بخش خاور ميانه مشغول به کارند. اين بخش از چهار شعبه مربوط به روم، خاور ميانه و نزديک، خاور باستان، آسياي ميانه و قفقاز و خاور دور تشکيل مي شود. در مقاطع مختلف زماني در اين موزه ايران شناسان نامداري چون ميخائيل دياکنوف (دانشمند زبان ادبيات و تاريخ ايران)، گوزاليان (محقق تاريخ ايران)، لوکانين (تاريخ شناس و رئيس اسبق بخش خاورميانه) کار مي کردند. در حال حاضر تعداد زيادي از دانشمندان آرميتاژ، آثار علمي در رابطه با ايران و کشورهاي همجوار تأليف نموده اند که از جمله مي توان به اين موارد اشاره کرد: دکتر مارشاک مدير دفتر آسياي ميانه و قفقاز و محقق در زمينه آثار نقره اي ساخت ايران؛ ايوانوف آناتولي الکسييويچ محقق هنر دستي ايران؛ آدموا عادل تيگرانونا محقق مينياتور ايران؛ و سکودا والنتين گرمانويچ محقق در زمينه فرهنگ آسياي ميانه و ايران.
تاکنون تمام زبان هاي ايراني مورد تحقيق وبررسي محققان و پژوهشگران اين بخش قرار گرفته است و راجع به زبان هاي فارسي معاصر، پارسي باستان و ميانه (پهلوي)، فارسي، تاجيکي، دري، کردي، تاتي، تالشي، گيلکي، مازندراني، لري، بختياري، سمناني، گويش هاي استان فارس، زبان هاي ايران الاصيل بدخشان (يا زبان هاي پاميري)، زبان افغاني، آسي، آموري، پراچي و تاريخ و سرچشمه زبان هاي نامبرده تحقيقات زيادي به چاپ رسيده است. در سال هاي اخير، عمده ترين آثار گروه دانشمندان اين بخش تحت عنوان “اساس هاي زبان هاي ايراني” در 6 جلد و کتاب “آموزش مقايسه اي زبان هاي ايراني” در 2 جلد به چاپ رسيده است. برخي ازآثار کارمندان اين شعبه به زبان هاي اروپايي، تاجيکي و فارسي ترجمه شده اند.
ث- انستيتوي خاورشناسي آکادمي علوم فدراسيون روسيه
تاريخ علوم خاورشناسي در روسيه از تأسيس “موزه دستنويس هاي کشورهاي آسيا” در سن پترزبورگ (سال 1918) آغاز مي شود. تا سال هاي بعد از جنگ جهاني دوم، اين شهر عمده ترين مرکز خاورشناسي کشور بود؛ ولي در اوايل سال هاي 1950 طبق دستور رهبري شوروي، برخي از مراکز علمي، از جمله مراکز خاورشناسي، از سن پترزبورگ به مسکو انتقال داده شدند. از سال 1960 الي 1961، اين انستيتو تحت عنوان “ انستيتوي کشورهاي آسيا” فعاليت مي نمود و از سال 1968 تغيير عنوان داده و “ انستيتوي خاورشناسي آکادمي علوم اتحاد شوروي” نام گرفت. در حال حاضر اين انستيتو وابسته به آکادمي علوم فدراسيون روسيه است. ايران شناسان متخصص در رشته هاي علم و محققان در اين عرصه ها در برخي از شعبه هاي اين انستيتو فعاليت مي کنند.
موسسات ايران شناسي در جمهوري هاي خودمختار
الف- جمهوري خودمختار داغستان
شعبه شرق شناسي دانشگاه دولتي داغستان: دانشگاه دولتي داغستان در سال 1932 با بخش هاي مختلف تأسيس شد. تدريس زبان فارسي از سال 1995 در کرسي تاريخ به عنوان زبان اول با آموزش تاريخ و ادبيات زبان فارسي آغاز به کار کرد. رئيس شعبه شرق شناسي اين دانشگاه حسين تيکايو، نامزد علوم ادبيات عرب فارغ التحصيل دانشگاه دلوتي تاشکند، شعبه شرق شناسي است. استادان فعلي بخش فارسي عبارتند از محمود نوري عثمانف (ايران شناس و متخصص زبان شناسي فارسي، تفسير قرآن مجيد، عروض فارسي)، فاطمه ممليبکوا (مدرس زبان و ادبيات فارسي و تاريخ رشد فرهنگ ايران) اوماکريموا (مدرس زبان فارسي) و رئوف رستم اف (مدرس زبان فارسي کنوني، خط و تاريخ ايران).
کتاب هاي درسي مورد استفاده در اين دانشگاه براي آموزش زبان فارسي عبارتند از: کتاب “زبان فارسي” نوشته اي. ک. اوچينکو، آ. ک. محمد زاده (مسکو، 1966)، “درس زبان فارسي و براي فارسي آموزان خارجي” نوشته دکتر تقي پور نامداريان (تهران 1373)، “دستور زبان فارسي” نوشته محمد جواد شريعت، “نشر اساطير، چ چهارم، 1370)، “زبان فارسي کنوني”، نوشته يو. روبنچيک (مسکو، 1970)، “تاريخ ادبيات فارسي و تاجيکي” نوشته برليتس (چاپ مسکو).
ب- جمهوري خودمختار باشقيرستان
بخش زبان شناسي و روزنامه نگاري دانشگاه دولتي باشقيرستان: دانشگاه دولتي باشقيرستان در سال 1957 تأسيس گرديد و زبان فارسي از سال 1993، به عنوان يک زبان خارجي در آن تدريس مي شود. کتاب هايي به نام “زبان فارسي” براي سال اول و دوم (نوشته ل. خليلف، 1992، تاشکند) و مافارسي حرف مي زنيم” از سال سوم (تأليف ام. ي رادوويليسکي، مسکو، 1972) منابع تدريس در اين شعبه به شمار مي رود. استاد سيسانبايف متخصص ادبيات شرق به عنوان استاد زبان فارسي در اين شعبه کار مي کند. در حال حاضر 5 نفر در کلاس اول، 11 نفر در کلاس دوم و 11 نفر در کلاس سوم مشغول به تحصيل زبان فارسي هستند. تعداد فارغ التحصيلان اين رشته در سطوح مختلف بالغ بر 30 نفر مي شود.
اتاق زبان فارسي در سال 1998 در اين شعبه تأسيس شده، اما امکانات چنداني ندارد. رياست اين شعبه به عهده فلوريد سيسانبايف است. بنا به نظر وي زبان فارسي احتياج به افتتاح دفتر مستقل دارد و بايد 2 تا 3 نفر براي اداره کلاس ها به ايران اعزام شوند تا آموزش هاي لازم به آنان داده شود.
پ- جمهوري خودمختار اوستياي شمالي
دانشگاه دولتي اوستياي شمالي (به نام ک. ل. خيتلاگودوا) بخش زبان هاي شرقي، دانشکده روابط بين المللي: اين دانشگاه در سال 1972 افتتاح شد و دفتر زبان هاي شرقي در سال 1994 تأسيس گرديد و زبان فارسي به عنوان زبان فرعي در آن به کار مي رود. استادان فعلي زبان فارسي در اين بخش عبارتند از: سلطان بک ميخاييلويچ قرايف و البروس باتيربکويچ ساتسايف. اين بخش 4 دانشجودر سال 5 و 13 نفر در سال 4 دارد و از کتاب هاي “زبان فارسي” و “ما فارسي حرف مي زنيم” به عنوان کتاب درسي استفاده مي کنند.
ت- انستيتوي دولتي علوم انساني تاتارستان
اين دانشگاه در سال 1992 تأسيس شد. همزمان با آن بخش فيلولوژي اين انستيتو آغاز به کار کرد و کلاس زبان فارسي نيز شروع به کار کرد. در اين دانشگاه اساتيد ذيل به تدريس زبان فارسي مشغول هستند: آلبرت اخمت زيانويچ پورخانف (نامزد علوم در رشته تاريخ، استاد تاريخ ايران) فريده شاوکاتونا آکولوا (ايران شناس، زبان شناس، استاد زبان و تاريخ ادبيات ايران)، ميرسيوف عبدالايويچ شفيع اف (متخصص زبان و ادبيات ايران، استاد زبان فارسي معاصر)
در اين رشته، زبان فارسي و ادبيات کلاسيک ايران تدريس مي شود. اتاق فرهنگ ايران از مارس 1999 در اين انستيتو داير شده است.
منبع: یزدان پرست، حمید؛ (1388) نامه ایران: مجموعه مقاله ها، سروده ها و مطالب ایران شناسی، تهران، اطلاعات، چاپ نخست.
موسسات ايران شناسي در مسکو
انستيتوي زبان هاي شرقي در سال 1956 در دانشگاه مسکو تأسيس يافت که بعداً به انستيتوي آسيا و آفريقا تبديل شد و گروه هاي فارسي و ترکي از دانشکده زبان و ادبيات به اين انستيتو انتقال داده شدند. در سال 1972 ساختار انستيتو تجديد سازمان گرديد و براي خود هدفي قرار داد که براساس آن، فارغ التحصيلان نه فقط در زمينه زبان هاي کمياب و مشکل کارشناس شوند، بلکه در رشته هاي تاريخ، زبان، ادبيات، سياست معاصر، اقتصادي کشورهاي آسيا و آفريقا متخصص باشند. اين کار بر پايه اين سه شعبه انجام مي شود:
1) شعبه تاريخ 2) شعبه زبان و ادبيات 3) شعبه اقتصادي- اجتماعي.
برنامه هاي تحصيلي آموزشي که در سال 1994 به تصويب رسيد، آموزش چهار ساله و دريافت درجه کارشناسي (ليسانس) در موضوع “منطقه شناسي” با تخصص در يکي از رشته هاي خاور شناس، تاريخ، خاورشناس فيلولوگ (زبان و ادبيات شناس)، خاور شناس اقتصاددان را در نظر دارد. دانشجويان ليسانس علاقمند، مي توانند دو سال ديگر تحصيل کنند و درجه کارشناسي ارشد (فوق ليسانس) بگيرند. صرف نظر از تخصص، به دانشجويان يک دو زبان شرقي و يکي از زبان هاي غربي (انگليسي، آلماني، فرانسوي) آموخته مي شود. شعبه تاريخ، فعاليت کرسي هاي تاريخ کشورهاي خاور نزديک و ميانه، تاريخ کشورهاي آسياي جنوبي، تاريخ کشور چين، آفريقا شناسي را هماهنگ مي کند.
شعبه زبان و ادبيات شناسي دانشکده کشورهاي آسيا و آفريقا شامل اين کرسي هاست: فيلولوژي (زبان و ادبيات) عربي، ايراني، هندي، ترکي، کشورهاي آسياي جنوب شرقي، کره و مغولستان، چيني، ژاپني، کرسي زبان هاي اروپاي غربي، کرسي آفريقا شناسي. دانشجويان زبان و ادبيات شناسي، دوره هاي مشترک اصول زبان شناسي و ادبيات شناسي، زبان شناسي عمومي و تاريخ ادبيات را فرا مي گيرند و همچنين درس هاي ويژه از قبيل آواشناسي نظري و دستور زبان، لغت شناسي، لهجه شناسي و تاريخ زبان هاي شرقي مربوطه، ادبيات، تاريخ، جغرافيا، سازمان سياسي کشور يا منطقه مورد مطالعه را مي آموزند.
کرسي ايران شناسي
در زمان تأسيس انستيتوي زبان هاي شرقي در سال 1956 (که بعداً به نام انستيتوي آسيا و آفريقا خوانده شد)، پروفسور “ويراراستار گويوا” به عنوان رئيس کرسي زبان فارسي فعاليت مي کرد. از سال 1960 اجراي وظايف رئيس کرسي را پروفسور “پيسيکوف” عهده دار بود. بعداً اين کار به پروفسور “ليبدوف” واگذار گرديد و اکنون پروفسور “ولاديمير ايوانف” اين سمت را داراست. در کرسي ايران شناسي در سال هاي مختلف، دانشمندان سرشناسي از قبيل: آووچينيکف (زبان شناس)، نيکيتا وليفکووسکايا (ادبيات شناس)، شارووا (زبان شناس) و پروفسور ليبدوف (افغان شناس) به تدريس و پژوهش مشغول بودند.
در اين کرسي زبان هاي فارسي، دري افغانستان، پشتو (از سال 1969)، کردي و تاجيکي (از سال 1960) تدريس مي شود. در حال حاضر اساتيد زير در اين کرسي فعاليت دارند:
آقايان پروفسور ايوانف (فوق دکتري و پروفسور علوم زبان و ادبيات، استاد زبان فارسي). آستروفسکي (نامزد علوم و ادبيات، دانشيار و استاد زبان دري). يژوف (نامزد علوم اقتصاد، دانشيار، استاد در رشته اقتصاد ايران). ميکروف (استاد ارشد زبان فارسي) و خانمها: ريسنر (امزد علوم زبان وادبيات، دانشيار ادبيات فارسي). زاوزير سکايا (نامزد علوم زبان و ادبيات، دانشيار و استاد زبان دري). ساروکينا (نامزد علوم زبان و ادبيات، دانشيار و استاد زبان فارسي). آرداشنکووا (نامزد علوم زبان و ادبيات، دانشيار و ادبيات شناس).
ب- دانشگاه دولتي علوم انساني روسيه
دانشگاه دولتي علوم انساني روسيه در سال 1991 براساس انستيتوي تاريخ آرشيو، به منظور بازسازي امور تعليم و تربيتي کارشناسان بلندپايه در روسيه و پيشرفت مطابق با تحولات پيش آمده و مقتضيات زمان، تأسيس شد. اين دانشگاه شامل هفت دانشکده است. به فارغ التحصيلان دوره 4 ساله مدرک ليسانس و 6 ساله مدرک فوق ليسانس اعطا مي شود. ساليانه 50 دانشجو (25 نفر در بخش زبان هاي شرقي و 25 نفر در بخش زبان هاي غربي) پذيرفته مي شوند.
کرسي زبان هاي شرقي دانشکده زبان شناسي
در شعبه زبان هاي شرقي متخصصان در 6 زبان (عربي، هندي، فارسي، دري، ژاپني، ترکي و کره اي) تربيت مي شوند و به دانشجويان گروه فارسي، علاوه بر زبان فارسي، زبان هاي عربي، فرانسه، يوناني، باستان و زبان ايران باستان (اوستا و پهلوي) نيز آموزش داده مي شود. تحصيل در دانشکده تمام وقت بوده و روزانه 6 درس که هرکدام به مدت 45 دقيقه به طول مي انجامد، به دانشجويان ارائه داده مي شود. بخش ايران شناسي کرسي زبان هاي شرقي، استادان رسمي ندارد. استادان اين بخش از دانشگاهها و پژوهشگاه هاي ديگر به کار دعوت مي شوند. درحال حاضر در کرسي زبان هاي شرقي به عنوان استاد ايران شناس، افراد زير کار مي کنند:
ولاديمير ايوانف (از انستيتوي آسيا و آفريقا) استاد زبان معاصر فارسي، ناتاليا چاليسووا (از انستيتوي خاور شناسي) استاد فرهنگ شناسي ايران، سوفيا وينو گردووا (از انستيتوي زبان شناسي) استاد زبان اوستا و پارسي باستان، و ياچسلا و موشکالو (از انستيتوي زبان شناسي) استاد زبان فارسي.
پ- آکادمي ديپلماتيک وابسته به وزارت امور خارجه روسيه
اين موسسه عالي آموزشي در حوالي سال 1936 به منظور پرورش و ارتقاي کارمندان عرصه سياست خارجي تأسيس شد و در آن تنها افراد داراي مدرک تحصيلات عالي (فارغ التحصيلان دانشگاهها، انستيتوها و ديگر مدارس عالي) پذيرفته و بعد از اتمام تحصيل به عنوان متخصصين امور سياسي استخدام مي شوند. فارغ التحصيلان ممتازي که موفق شوند در دوره تحصيلات خود، تز دکتري شان را تدوين نمايند، اجازه دفاع مي يابند.
شعبه ايران شناسي
در گروه ايران شناسي هر ساله 2 يا 3 نفر پذيرفته مي شوند. قبل از فروپاشي اتحاد شوروي، تعداد بيشتري در اين گروه پذيرفته مي شدند. در چند سال اخير به علت کمبود تقاضاي اين گونه متخصص، گروه ايران شناسي يک سال در ميان (به تعداد يک يا دو نفر) تشکيل مي شود. در اين گروه هفته اي 12 ساعت زبان فارسي تدريس مي شود. ايران شناسان زبان دوم را هم ياد مي گيرند که معمولاً انگليسي است. در حال حاضر اين آکادمي دو استاد زبان فارسي دارد: پروفسور انور مهدي اويچ علي اف، با سابقه ترين استاد اين آکادمي و متخصص سياست خارجي ايران و پروفسور سويتلانا آليکسي کينا.
ت- انستيتوي دولتي روابط بين المللي مسکو
اين بنياد در سال 1956 گشايش يافته و به وزارت امور خارجه وابسته است. در انستيتو، متخصصان در رشته هاي ديپلماسي، حقوق بين المللي و اقتصاد بين المللي آموزش مي بينند. درکرسي هاي مختلف اين بنياد 47 زبان خارجي تدريس مي شود. در همه رشته هاي فوق متخصصان ايران شناسي نيز تربيت مي شوند. تعداد پذيرفته شدگان ايران شناسي متفاوت است و هريک سال در ميان رقمي بين 4 تا 5 نفر را شامل مي شود.
دانشجويان ايران شناسي علاوه بر رشته منتخب خود، زبان فارسي را نيز ياد مي گيرند.
استادان ياران شناس در دو کرسي زبان هاي خاور ميانه (زبان شناسان) و کرسي خاور شناسي (استادان تاريخ، اقتصاد و حقوق) کار مي کنند. در حال حاضر زبان فارسي توسط دانشيار گئورکي و نيامينويچ آرسانيس و دانشيار يلنا لوونا گلادکوا تدريس مي شود. آنها همچنين در زمينه زبان و ادبيات فارسي تحقيقاتي به عمل مي آورند. در کرسي خاور شناسي، دانشيار در اييلوفسکي به عنوان استاد، تاريخ و سياست خارجي ايران را تدريس مي کند.
ث- انستيتو (دانشگاه) نظامي زبان هاي خارجي
انستيتوي نظامي زبان هاي خارجي به ترتيب مترجم زبان هاي خارجي براي نيروهاي نظامي روسيه (اتحاد سابق شوروي) اختصاص داده شده است. به فارغ التحصيلان اين انستيتو، درجه افسري اعطا مي شود. در اين انستيتو، کرسي زبان هاي شرقي وجود دارد. در اين بخش مترجمان زبان هاي شرقي، از جمله زبان فارسي آموزش مي بيند در زمان شوروي، همه ساله 10 تا 20 دانشجو به گروه فارسي پذيرفته مي شد؛ ولي با فروپاشي اتحاد شوروي و کاهش نيروهاي نظامي، تعداد دانشجويان بخش فارسي نيز به مراتب کاهش يافت. در حال حاضر در بخش زبان هاي شرقي اين انستيتو، سه استاد زبان فارسي کار مي کنند. کهنسال ترين استاد زبان فارسي انستيتو، دکتر واسکانيان است که از سال 1988 تاکنون به عنوان استاد در بخش زبان هاي شرقي فعاليت دارد و به تأليف فرهنگ ها و خود آموزهاي محاوره اي دوزباني (فارسي به روسي و روسي به فارسي) مشغول بوده است. ج- آکادمي سازمان فدرال ضدجاسوسي
در اين موسسه عالي آموزشي کرسي زبان هاي کشور خاورميانه وجود دارد که در آنجا زبان هاي عربي، فارسي و ترکي تدريس مي شود و ساليانه 5 الي 6 نفر دانشجو به گروه زبان فارسي راه مي يابند. دوره تحصيلي، 5 ساله است. هفته اي 12 ساعت به تدريس زبان فارسي اختصاص دارد. در حال حاضر در اين آکادمي 6 استاد ايران شناسي کار مي کنند، از جمله: مارينا اوسيپوا، متخصص ادبيات فارسي (وي تز دکتري خود را با عنوان “آثار ناصر خسرو” نوشته است)، ويلا فرولوا (عنوان تز دکتري، افعال مرکب در زبان فارسي است) و گالينا گوليوا.
دفتر ايران شناسي شعبه خاور ميانه و نزديک
اکثر ايران شناسان انستيتوي خاورشناسي در دفتر ايران شناسي و برخي ديگر از دفاتر شعبه خاور شناسي دور و نزديک کار مي کنند. دفتر ايران شناسي در طي سال هاي گوناگون تحت رياست ايران شناسان معروف زاخوديرن تسيبولسکي، کوزنيتسوف، آراباجان و تسوکانوف رهبري شده است. در سال هاي 1950 تا 1960 در شعبه خاور ميانه، ايران شناسان معروف و نامداري همچون پروفسور سترويف، دياکونف، پيگولوسکايا، داندامايوف و پتروشفسکي، به عنوان محقق در عرصه تاريخ ايران کار مي کردند. برنامه هاي علمي شعبه خاورميانه نزديک بسيار گسترده و دامنه دار بوده، مسائل مبرم تاريخي را در بر مي گيرد. طي ده سال گذشته با سعي و تلاش دانشمندان اين گروه، 10 کتاب و صدها مقاله علمي به چاپ رسيده است.
امروزه در دفتر ايران شناسي، 4 دکتر علوم (دکتر آراباجان، محقق اقتصاد و تاريخ ايران؛ دکتر شمس الدين بديع تبريزي، محقق اقتصاد سياست داخلي ايران؛ دکتر علي يف، محقق تاريخ قرن 20 ايران سياست داخلي کشور؛ دکتر کلاشتورينا فرهنگ شناس) و 4 نامزد علوم (کولاگينا، محقق سياست داخلي ايران در قرن هاي 18 و 19؛ محمد ووا، اقتصاد دان؛ اورولوف محقق سياست خارجي؛ فدورووا، محقق مناسبات ايران و آمريکا) کار مي کنند. در بخش هاي ديگر شعبه خاور ميانه (کردشناسي و افغان شناسي) ايران شناس به عنوان کارمند علمي (خانم ژيگالينا، آقايان پلاستون، آرونوف و لازيروف) فعاليت دارند.
ح- شعبه ادبيات ملل آسيا
در اين شعبه، يک گروه ايران شناس تحت رياست پروفسور کميساروف، به آموزش و تحقيق ادبيات کلاسيک و ادبيات معاصر ايران مشغول فعاليت هستند. اين گروه در سال هاي اخير پژوهش بنيادي “تاريخ ادبيات فارسي” را براي چاپ آماده نموده اند. ايران شناس پريگارينا، محقق ادبيات فارسي زبان آسياي جنوبي؛ پروفسور جهانگير دري، نظم شناس؛ نيکولايوسکايا، محقق در رشته ادبيات معاصر ايران عضو اين گروه هستند.
خ- شعبه ايران شناسي انستيتوي زبان شناسي آکادمي علوم روسيه
انستيتوي زبان شناسي، عمده ترين مرکز زبان شناسي فدراسيون روسيه است که تحقيقات علمي درباره بيشتر زبان هاي دنيا در آنجا صورت مي گيرد. تعداد کل کارمندان علمي اين مرکز به 180 تا 200 نفر مي رسد. انستيتو داراي شعبه زبان هاي آلماني، روماني، فنلاندي، قفقازي، ايراني، هندي، آفريقايي، زبان هاي خاور دور و شعبه زبان شناسي اجتماعي و غيره است. شعبه ايران شناسي (زبان هاي ايراني) در سال 1952 تأسيس شد و پروفسور راستور گويوا عهده دار رياست آن بود. در حال حاضر دکتر ايفموف مدير بخش ايران شناسي است.
هم اکنون در اين بخش چهار دکتر علوم (دکتر والنتين ايفموف، پروفسور جايي ايدلمن، تاتيانا پالخالينا، محمد عيسي يف) و شش کانديداي علوم (خانم ها: آزاکريمووا، يلينا مولچانووا، سوفيا وينگردووا، ليلي دادخدايوا، آلالوشکووا و آقاي وياچسلا و اموشکالو) به عنوان محقق فعاليت مي کنند. چهار ايران شناس با سابقه، از جمله کارمندان سابق اين بخش، پروفسور واسيلي آبايف، معروف ترين و کهنسال ترين ايران شناسي شوروي سابق، دارنده جايزه دولتي پروفسور ويرا راستارگويوا و دکتر علوم پيريکو را مي توان نام برد.
شعبه ايران شناسي در تربيت دانشمندان ايران شناس خدمات ارزنده اي انجام داده است. برخي ايران شناسان معروف جمهوري هاي آسياي ميانه و قفقاز و قبل از همه ايران شناسان تاجيکستان، مدارج فوق ليسانس و دکتر انستيتوي زبان شناسي مسکو را به پايان رسانده اند.
موسسات ايران شناسي در سن پترزبورگ
سن پترزبورگ بزرگ ترين مرکز تاريخي خاور شناسي روسيه به شمار مي رود. تدريس زبان هاي شرقي در روسيه از سال 1804 آغاز شد. شعبه مربوط به تدريس زبان عربي و فارسي در دانشگاه سن پترزبورگ اولين بار رد سال 1818 افتتاح گرديد. با تأسيس دانشکده خاورشناسي در سال 1855 کلاس هاي جديد تحت عنوان پشتو، ادبيات فارسي، زبان اوستا و فارسي باستان گشايش يافتند. بخش ادبيات ايران در سال 1916 تأسيس شد.
طي 40 سال (از سال 1876 تا سال 1916 آکادميسين زاليمان – ايران شناس معروف- زبان پهلوي، اوستا و “مباني زبان هاي ايراني” را در اين دانشکده تدريس مي کرد. از سال 1886 پروفسور ژوکوفسکي – بزرگ ترين متخصص رشته اسلام در ايران، دانشمند زبان فارسي معاصر، ادبيات و فولکور گويش هاي فارسي- به عنوان استاد فعاليت داشت.
پروفسور فرمان عضو وابسته آکادمي و پيشاهنگ سرشناس ايران شناسي در روسيه، سازمان دهنده و اولين رئيس کرسي از سال هاي 1917 تا 1941 و بعداً از سال هاي 1944 الي 1950 الي سال 1981 ايران شناس معروف پروفسور بولدريف و از سال 1981 تا 1991 آکادميسين و بوگوليوبدوف به عنوان رئيس کرسي ايفاي وظيفه نمودند. رئيس کنوني کرسي ايران شناسي، پروفسور ايوان استبلين کامينسکي است. در دوران مختلف در اين کرسي دانشمندان سرشناس کشور، از قبيل پروفسور رومانوويچ، برتلس، زاروبين، آکادميسين، بوگوليوبدوف به عنوان رئيس کرسي ايفاي وظيفه نموده اند.
استادان کرسي ايران شناسي، دياکونوف، طاهرجانوف، سوکولوف، اورانسکي، ليوشيتس، گوزاليان، روزنفلد، زاويالووا و.. در تربيت متخصصان ايران شناس و پيشرفت علوم ايران شناسي فعاليت فراواني کرده اند. پژوهش هاي علمي دانشمندان اين کرسي، بخش هاي تاريخ زبان هاي ايراني، تحقيق در عرصه دستنويس هاي فارسي ويادگارهاي خطي زبان هاي ايراني تا دوره گسترش اسلام، آماري نمودن ميراث ادبيات کلاسيک براي چاپ و ترجمه آنها به زبان روسي، آموزش گويش هاي زبان ايراني و.. را در بر مي گيرد.
هيأت کنوني استادان کرسي عبارتند از: آکادميسين ميخائيل بوگوليوبدوف رئيس دانشکده خاورشناسي، متخصص تاريخ زبان هاي ايراني (پارسي باستان، تاريخ سغدي، خوارزمي)؛ پروفسور ايوان استبلين کامينسکي، رئيس کرسي ايران شناسي، محقق زبان هاي ايراني اوستايي، بدخشاني (پاميري) و فولکلور، مترجم انجيل به زبان هاي ايراني؛ پروفسور گرونبرگ استاد زبان دري و پشتو؛ پروفسور ولاديمير کوشيف متخصص زبان و ادبيات افغانستان و ايران؛ چنگيز بيبوردي استاد زبان فارسي، ادبيات و نظم فارسي؛ اولگ آکيموشکين استاد آثار خطي فارسي، ادبيات تصوف، تاريخ نويسان ولاديمير درزاروف متخصص ادبيات فارسي، تصوف و زبان عربي؛ محمود صالح يوف استاد زبان فارسي؛ ايلينا ايوانووا استاد زبان فارسي و نظم فارسي؛ فيروزه عبدالله يوا استاد زبان فارسي و تفاسير؛ ميخائيل پيلوين استاد زبان و ادبيات پشتو، استاد زبان فارسي؛ خاراتيشويلي استاد تاريخ کشورهاي خاورميانه، بازيليکو استاد تاريخ ايران.
ب- شعبه انستيتوي خاور شناسي آکادمي علوم روسيه در شهر سن پترزبورگ
در سال 1818 موزه آثار خطي شرقي دراين شهر تأسيس گرديد که بر اساس آن در سال 1930 انستيتوي خاورشناسي آکادمي علوم اتحاد شوروي بنا گذاشته شد. در سال 1950 انستيتوي مذکور از لنينگراد (سن پترزبورگ فعلي) به مسکو انتقال داده شد و در لنينگراد فقط يک شعبه از آن انستيتو به نام شعبه دستنويس هاي شرقي باقي ماند. بعداز گذشت دو سال، بر پايه شعبه دستويس هاي شرقي، مجدداً انستيتوي خاورشناسي با عنوان “انستيتوي خاورشناسي شعبه لنينگراد” تأسيس گرديد که تابع انستيتوي خاور شناسي مسکو است. انستيتو به آموزش ميراث ادبي و فرهنگي ايران توجه زيادي نشان مي دهد. در حال حاضر در شعبه خاور ميانه آن، يازده کارمند ايران شناسي و افغان شناس به تحقيقات علمي مشغولند. چهار کارمند علمي ديگر در کنار آن شعبه زبان، تاريخ و ادبيات کرد آموزش مي دهند. چهار ايران شناس (دکتر ليفشيتس، دکتر پيريخانيان، دکتر داندامايوف و دکتر چوناکووا) در شعبه خاور باستان کار مي کنند. گرچه موضوعات و رشته هاي پژوهشي دانشمندان آن انستيتو بسيار دامنه دار و گسترده هستند ولي بررسي و تحقيق دستنويس هاي فارسي وتاجيکي همچنان مورد توجه ويژه ايران شناسان آن انستيتو قرار دارد. آرشيو دستنويس هاي پژوهشگاه داراي پنج هزار دستنويس فارسي است. تهيه فهرست دستنويس ها توسط گروه محققاني چون دکتر آکيموشکين، دکتر کوشيف، دکتر ميکلو خوماکلايي، دکتر صالح الدينوف، دکتر تومانوويچ، دکتر نيازوف انجام گرفته و دکتر شيگولوا، تهيه فهرست کتاب هاي چاپ سنگي را عهده دار است.
لينيا اسميرنووادر زمينه متن هاي تاريخي، آکيموشکين در زمينه متن شناسي مينياتوري، اولگا اسميرنووا و ليوشيتس در زمينه کشف رمزهاي اسناد به زبان هاي سغدي، پارتي و باختري، راگوز و پرخانيان و چوناکووا در زمينه متن هاي فارسي ميانه داندامايوف در عرصه مسائل تاريخ ايران باستان، کولسنيکوف و پوگالوف و نزريه در زمينه مسائل قرون وسطي، و اورانسکي در عرصه تاريخ زبان هاي ايران، تحقيقات مختلفي انجام داده اند.
پ- شعبه انستيتوي زبان شناسي در شهر سن پترزبورگ وابسته به آکادمي علوم روسيه
چند سال قبل در شعبه “آموزش قياسي زبان هاي هند و اروپايي” گروه ويژه “زبان هاي هند و ايراني” ايجاد شد که به تأليف آثار علمي در زمينه تاريخ و حالت کنوني زبان هاي مختلف ايران و هندي مي پرداخت. در سال هاي گوناگون، ايران شناسان معروف از جمله پروفسور زاروبين (بنيان گذار آموزش علمي زبان هاي کوچک و بي خط) و دکتر سوکولوف (بنيان گذار علمي صداها در زبان هاي ايران) به عنوان رئيس و کارمند علمي در آن گروه کار مي کردند. در زمان حکومت شوروي، انستيتوي زبان شناسي سن پترزبورگ در تربيت ايران شناسان سهم ارزنده اي داشت. در حال حاضر در آن انستيتو، گروه ويژه ايران شناسي وجود ندارد. چند تن از ايران شناسان از جمله پروفسور گرونبرگ، پروفسور هرتسينبرگ، دکتر ايوبي، دکتر اسميرنووا در شعبات گوناگون اين انستيتو کار مي کنند.
ت- موزه آرميتاژ
موزه آرميتاژ در شهر سن پترزبورگ از جمله بزرگ ترين موزه هاي جهان به شمار مي رود. اين موزه در کاخ تزارهاي روس واقع شده است. آرميتاژ به عنوان مرکز مهم تحقيقات و مطالعه آثار تاريخي نيز معروف است. دانشمندان رشته هاي مختلف علمي در بخش هاي گوناگون اين موزه کار مي کنند. باستان شناسان، فرهنگ شناسان و مردم شناسان هر سال جهت توسعه کلکسيون اين موزه به نقاط مختلف جهان مي روند. بخش هاي علمي از سال 1920 در جهت پيشبرد مطالعات علمي در اين موزه شروع به فعاليت مي کنند.
محققان ايران شناس نيزدر بخش خاور ميانه مشغول به کارند. اين بخش از چهار شعبه مربوط به روم، خاور ميانه و نزديک، خاور باستان، آسياي ميانه و قفقاز و خاور دور تشکيل مي شود. در مقاطع مختلف زماني در اين موزه ايران شناسان نامداري چون ميخائيل دياکنوف (دانشمند زبان ادبيات و تاريخ ايران)، گوزاليان (محقق تاريخ ايران)، لوکانين (تاريخ شناس و رئيس اسبق بخش خاورميانه) کار مي کردند. در حال حاضر تعداد زيادي از دانشمندان آرميتاژ، آثار علمي در رابطه با ايران و کشورهاي همجوار تأليف نموده اند که از جمله مي توان به اين موارد اشاره کرد: دکتر مارشاک مدير دفتر آسياي ميانه و قفقاز و محقق در زمينه آثار نقره اي ساخت ايران؛ ايوانوف آناتولي الکسييويچ محقق هنر دستي ايران؛ آدموا عادل تيگرانونا محقق مينياتور ايران؛ و سکودا والنتين گرمانويچ محقق در زمينه فرهنگ آسياي ميانه و ايران.
تاکنون تمام زبان هاي ايراني مورد تحقيق وبررسي محققان و پژوهشگران اين بخش قرار گرفته است و راجع به زبان هاي فارسي معاصر، پارسي باستان و ميانه (پهلوي)، فارسي، تاجيکي، دري، کردي، تاتي، تالشي، گيلکي، مازندراني، لري، بختياري، سمناني، گويش هاي استان فارس، زبان هاي ايران الاصيل بدخشان (يا زبان هاي پاميري)، زبان افغاني، آسي، آموري، پراچي و تاريخ و سرچشمه زبان هاي نامبرده تحقيقات زيادي به چاپ رسيده است. در سال هاي اخير، عمده ترين آثار گروه دانشمندان اين بخش تحت عنوان “اساس هاي زبان هاي ايراني” در 6 جلد و کتاب “آموزش مقايسه اي زبان هاي ايراني” در 2 جلد به چاپ رسيده است. برخي ازآثار کارمندان اين شعبه به زبان هاي اروپايي، تاجيکي و فارسي ترجمه شده اند.
ث- انستيتوي خاورشناسي آکادمي علوم فدراسيون روسيه
تاريخ علوم خاورشناسي در روسيه از تأسيس “موزه دستنويس هاي کشورهاي آسيا” در سن پترزبورگ (سال 1918) آغاز مي شود. تا سال هاي بعد از جنگ جهاني دوم، اين شهر عمده ترين مرکز خاورشناسي کشور بود؛ ولي در اوايل سال هاي 1950 طبق دستور رهبري شوروي، برخي از مراکز علمي، از جمله مراکز خاورشناسي، از سن پترزبورگ به مسکو انتقال داده شدند. از سال 1960 الي 1961، اين انستيتو تحت عنوان “ انستيتوي کشورهاي آسيا” فعاليت مي نمود و از سال 1968 تغيير عنوان داده و “ انستيتوي خاورشناسي آکادمي علوم اتحاد شوروي” نام گرفت. در حال حاضر اين انستيتو وابسته به آکادمي علوم فدراسيون روسيه است. ايران شناسان متخصص در رشته هاي علم و محققان در اين عرصه ها در برخي از شعبه هاي اين انستيتو فعاليت مي کنند.
موسسات ايران شناسي در جمهوري هاي خودمختار
الف- جمهوري خودمختار داغستان
شعبه شرق شناسي دانشگاه دولتي داغستان: دانشگاه دولتي داغستان در سال 1932 با بخش هاي مختلف تأسيس شد. تدريس زبان فارسي از سال 1995 در کرسي تاريخ به عنوان زبان اول با آموزش تاريخ و ادبيات زبان فارسي آغاز به کار کرد. رئيس شعبه شرق شناسي اين دانشگاه حسين تيکايو، نامزد علوم ادبيات عرب فارغ التحصيل دانشگاه دلوتي تاشکند، شعبه شرق شناسي است. استادان فعلي بخش فارسي عبارتند از محمود نوري عثمانف (ايران شناس و متخصص زبان شناسي فارسي، تفسير قرآن مجيد، عروض فارسي)، فاطمه ممليبکوا (مدرس زبان و ادبيات فارسي و تاريخ رشد فرهنگ ايران) اوماکريموا (مدرس زبان فارسي) و رئوف رستم اف (مدرس زبان فارسي کنوني، خط و تاريخ ايران).
کتاب هاي درسي مورد استفاده در اين دانشگاه براي آموزش زبان فارسي عبارتند از: کتاب “زبان فارسي” نوشته اي. ک. اوچينکو، آ. ک. محمد زاده (مسکو، 1966)، “درس زبان فارسي و براي فارسي آموزان خارجي” نوشته دکتر تقي پور نامداريان (تهران 1373)، “دستور زبان فارسي” نوشته محمد جواد شريعت، “نشر اساطير، چ چهارم، 1370)، “زبان فارسي کنوني”، نوشته يو. روبنچيک (مسکو، 1970)، “تاريخ ادبيات فارسي و تاجيکي” نوشته برليتس (چاپ مسکو).
ب- جمهوري خودمختار باشقيرستان
بخش زبان شناسي و روزنامه نگاري دانشگاه دولتي باشقيرستان: دانشگاه دولتي باشقيرستان در سال 1957 تأسيس گرديد و زبان فارسي از سال 1993، به عنوان يک زبان خارجي در آن تدريس مي شود. کتاب هايي به نام “زبان فارسي” براي سال اول و دوم (نوشته ل. خليلف، 1992، تاشکند) و مافارسي حرف مي زنيم” از سال سوم (تأليف ام. ي رادوويليسکي، مسکو، 1972) منابع تدريس در اين شعبه به شمار مي رود. استاد سيسانبايف متخصص ادبيات شرق به عنوان استاد زبان فارسي در اين شعبه کار مي کند. در حال حاضر 5 نفر در کلاس اول، 11 نفر در کلاس دوم و 11 نفر در کلاس سوم مشغول به تحصيل زبان فارسي هستند. تعداد فارغ التحصيلان اين رشته در سطوح مختلف بالغ بر 30 نفر مي شود.
اتاق زبان فارسي در سال 1998 در اين شعبه تأسيس شده، اما امکانات چنداني ندارد. رياست اين شعبه به عهده فلوريد سيسانبايف است. بنا به نظر وي زبان فارسي احتياج به افتتاح دفتر مستقل دارد و بايد 2 تا 3 نفر براي اداره کلاس ها به ايران اعزام شوند تا آموزش هاي لازم به آنان داده شود.
پ- جمهوري خودمختار اوستياي شمالي
دانشگاه دولتي اوستياي شمالي (به نام ک. ل. خيتلاگودوا) بخش زبان هاي شرقي، دانشکده روابط بين المللي: اين دانشگاه در سال 1972 افتتاح شد و دفتر زبان هاي شرقي در سال 1994 تأسيس گرديد و زبان فارسي به عنوان زبان فرعي در آن به کار مي رود. استادان فعلي زبان فارسي در اين بخش عبارتند از: سلطان بک ميخاييلويچ قرايف و البروس باتيربکويچ ساتسايف. اين بخش 4 دانشجودر سال 5 و 13 نفر در سال 4 دارد و از کتاب هاي “زبان فارسي” و “ما فارسي حرف مي زنيم” به عنوان کتاب درسي استفاده مي کنند.
ت- انستيتوي دولتي علوم انساني تاتارستان
اين دانشگاه در سال 1992 تأسيس شد. همزمان با آن بخش فيلولوژي اين انستيتو آغاز به کار کرد و کلاس زبان فارسي نيز شروع به کار کرد. در اين دانشگاه اساتيد ذيل به تدريس زبان فارسي مشغول هستند: آلبرت اخمت زيانويچ پورخانف (نامزد علوم در رشته تاريخ، استاد تاريخ ايران) فريده شاوکاتونا آکولوا (ايران شناس، زبان شناس، استاد زبان و تاريخ ادبيات ايران)، ميرسيوف عبدالايويچ شفيع اف (متخصص زبان و ادبيات ايران، استاد زبان فارسي معاصر)
در اين رشته، زبان فارسي و ادبيات کلاسيک ايران تدريس مي شود. اتاق فرهنگ ايران از مارس 1999 در اين انستيتو داير شده است.
منبع: یزدان پرست، حمید؛ (1388) نامه ایران: مجموعه مقاله ها، سروده ها و مطالب ایران شناسی، تهران، اطلاعات، چاپ نخست.
