لزوم شناخت زمان و جامعه برای تحقّق رشد

در آموزشهای اسلامی تأکید فراوانی به لزوم شناسایی جوّ‌ سیاسی جامعه و انجام تکلیف طبق ضوابط شرعی و منطقی در آن جلب توجه می نماید، تا در ضمن ایجاد رشد و جلوگیری از سقوط، در مورد افرادی که به قوانین الهی گردن نهاده اند، از بروز اختلالات واکنشی روانی و بروز مشکلات برای آنها جلوگیری نمایند. در این آموزشها تأکید می گردد که با تغییر سیستم حکومتی، عملاً معیارهای اجتماعی به هم می خورند.(1) علی علیه السّلام در طی گفتاری بر این واقعیت تأکید می فرماید و تغییر سلطان (حاکمیت سیاسی جامعه) را موجب تغییر زمان (معیارهای اجتماعی) می داند.
علی علیه السّلام، نقش عامل مدار سیاسی جامعه را به عنوان عاملی تعیین کننده مطرح می فرماید و می گوید، انسان فرزند زمان خود است، یعنی غالب مردم خود را با زمان وفق می دهند.(2) آمدی از این دستورالعمل چنین استنباط می نماید که علاوه بر برداشت فوق، در مواردی که مستلزم مخالفت با شرع نباشد، انسان باید موازین اجتماعی را محترم شمرد و مانند اهل زمان خویش سلوک نماید، و با مردم مدارا نماید. بر همین اساس، امام علی علیه السّلام مدارای با اهل زمان را علامت حزم و دوراندیشی تلقی می نماید.(3) شناخت جوّ سیاسی جامعه موجب پیش بینی نشیب و فرازهای آن می گردد،‌ و در نتیجه فرد از وقوع حوادث مختلف دچار شگفتی نخواهد شد.
علی علیه السّلام، در ضمن گفتاری بر این واقعیت تأکید می نماید و آنرا معیار شناخت جامعه و زمان معرّفی می نماید.(4) در حقیقت آنچه بر جامعه حاکمیت دارد واقعیتها می باشند و نه ظواهری که ممکن است افراد ظاهربین را گول بزند.
علی علیه السّلام ضمن تأکید بر این واقعیت می فرماید، هر کس از روزگار ایمن باشد او را خیانت خواهد کرد، و هر کس آن را تعظیم نماید او را خوار خواهد کرد.(5) آمدی از این دستورالعمل چنین استنباط می نماید که هر کس به زمان خویش اعتماد نماید، و تمام امیدها و آرزوها و وعده های زمان خویش را راست پندارد، به او خیانت خواهد شد و هر کس به این جنبه وثوق نماید، در نهایت کار با خلف وعده و نومیدی مواجه خواهد شد.
در فرهنگ اسلامی بر این واقعیت تأکید می شود که انسان موظف است که همواره عواملی را برای آماده کردن امکانات انجام تکلیف در برابر خداوند فراهم آورد و چنانچه جوّ کلی جامعه رو به فساد رود، او حق ندارد که خود را با آن وفق دهد. زیرا حتّی با وجود حاکمیت کفر و فساد از فرد سلب مسؤولیت نمی شود، و او موظف است که در مواردی که قدرت تغییر جو جامعه و ایجاد جامعه توحیدی را ندارد از جامعه فاسد مهاجرت نماید، و در صورتی که به علت بستگیهای مختلف، امکان مهاجرت وجود ندارد، لااقل قلباً از رویدادهای جوّ فاسد حاکم ناراحت باشد. آموزشهای بسیار گسترده ای در مورد عدم همکاری با سیستمهای اجتماعی فاسد و فعالیت برای ایجاد جوّ اجتماعی توحیدی و صالح جلب توجه می نمایند. ولی در ضمن بر این مسأله نیز تأکید شده است که در مواردی که جوّ اجتماعی غیرتوحیدی قدرتمند وجود دارد و امکان از بین بردن آن برای فرد وجود ندارد. نباید بی جهت سلامت خود و دیگر مسلمانان را به خطر اندازد، بلکه ضمن مخالفت قلبی با جوّ فاسد حاکم، نیروی خود را برای فرصتی که بتواند اقدام عملی مناسب انجام دهد، نگهداری نماید و این برداشت تحت عنوان تقیّه در فرهنگ اسلامی جلب توجه می نماید.
در نظریه سیستمها که اکنون با قدرت زیادی از آن دفاع می شود، بر این واقعیت تأکید می شود که برای ایجاد سلامت و پیشگیری از هر گونه اختلال و روند بیمارگون، باید تمام سیستمها و سیستمهای فرعی مورد توجه قرار گیرند، و نسبت به اصلاح همه آنها اقدام شود. در این اصل سیستم ‌سیاسی جامعه و لزوم شناخت آن، مورد تأکید فراوان است. با توجه به اینکه تأکید بر این واقعیت 15 قرن سابقه دارد، و نظریه سیستمها کاملاً جدید می باشد می توان به عمق آموزشهای اسلامی پی برد.
چنانچه برنامه ریزی و اقدامات فرد، بدون آگاهی کامل از جوّ جامعه انجام پذیرد، می تواند موقعیت او را متزلزل نماید، و در نتیجه، اختلالات روانی واکنشی بروز نمایند. در روان درمانی، چنانچه مشاهده شود که مشکلات فرد ناشی از عدم توجه به این اصل ایجاد شده است، می توان موقعیت پیش آمده را نقطه عطفی برای احساس نیاز به شناخت جامعه تلقی کرد و امکانات و مکانیسمهای لازم را برای شناخت جامعه به فرد آموخت. در برنامه ریزی زندگی سالم و تربیت، کاربرد اصل فوق ضروری است، و در مدیریت بالاترین نقش را دارد.

پی نوشت ها :

1- تغّیر السلطان تغّیر الزمان (ترجمه در متن). از علی علیه السلام، بحارالانوار، ج77، ص 384، میزان الحکمه، ج4، ص 235.
2- المر ابن ساعته: مرد فرزند زمان خود است. غررالحکم آمدی، ج1، ص 122.
3- الحازم من داری زمانه: دوراندیش کسی است که با زمان خویش مدارا نماید. غررالحکم، ج1، ص 135.
4- اعرف الناس بالزمان من لم یتعجب من احداثه. آنکس شناختش به زمان خویش بیشتر است که از رویدادهای آن دچار شگفتی نشود. غررالحکم، ج2، ص 449.
5- من امن الزمان خانه و من عظمه اهانه: (ترجمه در متن). غرر الحکم، ج5، ص 212.

منبع :حسینی، ابوالقاسم، (1378)، اصول بهداشت روانی: بررسی مقدماتی اصول بهداشت روانی، روان درمانی و برنامه ریزی در مکتب اسلام، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، شرکت به نشر