نویسنده: دکتر شیرین نیرومنش*
مادر نمی تواند به چرخش جنین کمک کند
به طور طبیعی جنین در موقع زایمان باید وضعیت سفالیک داشته باشد یعنی سر او مقابل لگن مادر قرار بگیرد. در این صورت هنگام زایمان ابتدا سر خارج می‌شود بعد تنه و اندام‌ها. در بیش از 95 درصد موارد جنین در ماه آخر، حین زایمان یا با شروع درد زایمان در همین وضعیت صحیح (سفالیک) قرار دارد.در باقی موارد، قسمت پاها و باسن او به سمت لگن قرار می‌گیرد که اصطلاحا به آن «زایمان با پا» می‌گویند. از آنجا که جنین‌هایی که با ته متولد می‌شوند ممکن است مشکلات زیادی پیدا کنند و خطر صدمه به اندام‌ها و مخصوصا شکم و شکستگی اندام‌هایشان وجود دارد، امروزه توصیه می‌شود اگر در روزهای نزدیک به زایمان جنین این‌گونه قرار گرفته و نچرخیده است، حتی‌المقدور برای ختم بارداری از روش سزارین استفاده شود. وضعیتی دیگر هم داریم که در آن جنین به حالت عرضی قرار می‌گیرد. یعنی ستون فقرات او عمود بر ستون فقرات مادر، سر در پهلو و پاها در پهلوی دیگر و قسمت شانه و شکم به سمت لگن است. در این وضعیت هم به هیچ‌وجه امکان زایمان طبیعی وجود ندارد و در صورتی که دردهای زایمانی آغاز شود، حتما باید خانم تحت عمل سزارین قرار گیرد. در بیشتر موارد طی سونوگرافی و معاینه‌های اواسط بارداری یا حدود 7 ماهگی، ممکن است جنین هنوز با پا قرار گرفته باشد اما نزدیک به زمان زایمان، می‌چرخد و با سر در مقابل لگن قرار می‌گیرد. در این صورت امکان زایمان طبیعی وجود دارد. اگر جنینی با پا قرار گرفته باشد تا زمان شروع دردهای زایمانی یا تا حدود هفته 39 می‌توان منتظر ماند ولی اگر همچنان در همان وضعیت بماند و درشت هم باشد یا مایع دور جنین کاهش یابد، احتمال چرخش کم می‌شود و باید عمل سزارین انجام داد. در هفته 37 اگر جنین با پا باشد، پزشک معالج برای انجام زایمان طبیعی می‌تواند تا هفته 39-5/38 صبر کند تا جنین بچرخد. در پایان بارداری اگر مایع دور جنین کافی باشد و رحم مادر مشکلی نداشته باشد و جنین هم سالم باشد اما با پا قرار گرفته باشد، از نظر تئوری در کتاب‌ها آمده پزشک می‌تواند در حین سونوگرافی و کنترل ضربان قلب جنین، چرخش خارجی انجام دهد یعنی با قرار دادن دو دست روی شکم مادر، تلاش کند جنین را بچرخاند به طوری که سر جنین به سمت لگن هدایت شود. این کار بیشتر در کشورهایی که اصرار زیادی بر زایمان طبیعی دارند، انجام می‌شود و در کشور ما خیلی رایج نیست. احتمال اینکه بعد از انجام این روش جنین دوباره برگردد و به پا قرار گیرد، زیاد است اما گاهی چرخش موثر واقع می‌شود و امکان زایمان طبیعی به وجود می‌آید. این تنها روش چرخاندن جنین است و مادر هرگز نمی‌تواند کمکی به چرخش جنین کند. تنها توصیه به مادرانی که جنین شان چرخیده و تمایل دارند زایمان طبیعی داشته باشند، پیاده‌روی های طولانی 4-3 ساعته در هفته‌های آخر است.
وضعیت جنین در رحم مادر چگونه است؟
95 درصد جنین ها سر به زیرند!
سر جنین بالاست یا پایین؟ این سوالی است که از ماه هشتم بارداری به بعد معمولا برای تمامی خانم‌های باردار پیش می‌آید و در هر سونوگرافی پزشک سعی می‌کند آن را مورد بررسی قرار دهد اما می‌دانید این موضوع چه اهمیتی دارد و در صورتی که وضعیت جنین آن‌گونه که باید باشد، نبود، چه می‌توان کرد؟به کمک سونوگرافی دیگر هیچ رمز و رازی در رابطه با چگونگی زندگی جنین در رحم باقی نمانده است تنها مساله‌ای که هنوز علت آن کاملا مشخص نیست اینکه چه عواملی سبب می‌شود جنین برای به دنیا آمدن در وضعیت خاصی قرار بگیرد. طی ماه‌ها جنین درون مایع آمنیوتیک آزادانه حرکت می‌کند اما از اواخر ماه هفتم و اوایل هفتم و اوایل ماه هشتم به دلیل آناتومی رحم و لگن، سر جنین چرخیده و سروته قرار می‌گیرد. البته در برخی شرایط نیز این اتفاق نمی‌افتد. مثلا نوزادان نارس با سر متولد نمی‌شوند چون جنین فرصت سر و ته شدن را اساسا پیدا نکرده است.
تشخیص وضعیت جنین اهمیت ویژه‌ای دارد زیرا نحوه زایمان تا حد زیادی به آن بستگی دارد. در ماه هشتم بارداری با کمک سونوگرافی می‌توان وضعیت جنین را بررسی کرد و در صورت نچرخیدن جنین تا پیش از زایمان درمان‌هایی را آغاز کرد. پزشک زنان یا ماما در معاینه‌هایی که انجام می‌دهند می‌توانند تشخص دهند که قبل از زایمان جنین در وضعیت درست قرار گرفته یا خیر.
جنین در حالت طبیعی
فرم صحیح جنین سفالیک است که در 95درصد موارد جنین ها در این وضعیت قرار دارند. در معاینه اگر حجم بالای شرمگاه سفت و گرد باشد هیچ مشکلی وجود ندارد چون سر جنین به سمت پایین است اما اگر فرم درستی نداشته باشد و تقریبا نرم باشد یعنی سر جنین به پایین نچرخیده است. با کمک معاینه واژنی نیز می‌توان از حدس زده شده اطمینان حاصل کرد. تا روز زایمان معاینات مدام تکرار می‌شود تا پزشک مطمئن شود که وضعیت جنین ثابت است و تغییر نکرده است اما در نهایت در صورتی که سر جنین به سمت پایین نچرخد سزارین تنها راه موجود است.جنین در حالت نشسته
در 4 تا 5 درصد موارد به جای اینکه سر جنین پایین قرار بگیرد، سر بالا و پاها پایین هستند. به این حالت جنین «نشسته» می‌گویند. از جمله مهم‌ترین دلایل عدم چرخش جنین می‌تواند نارس بودن، پایین بودن زیاد جفت، فرم خاص رحم، کمی یا زیادی مایع آمنیوتیک و تنگی بیش از حد لگن باشد که چرخش را برای جنین سخت می‌کند. گاهی نیز عدم چرخش دلیل خاصی ندارد و با اینکه تا پیش از زایمان سر جنین پایین بوده ناگهان حین زایمان تغییر وضعیت می دهد و به حالت نشسته درمی‌آید. در این حالت باسن در قسمت پایینی رحم و پاها جمع شده جلوی دهانه رحم قرار می‌گیرد. با تشخیص این وضعیت پزشک سعی می‌کند به روش VME (با کمک ماساژهای خارجی) حالت جنین را تغییر دهد اما اگر وضعیت تغییر نکند سزارین اجباری می‌شود. زایمان در صورتی که جنین نچرخیده باشد بسیار دشوار است زیرا در این حالت پاها به راحتی خارج می‌شوند اما از آنجا که جنین در بالاتنه خود را جمع کرده روند زایمان بسیار کند می‌شود و این موضوع احتمال خطر و مرگ نوزاد را بالا می‌برد به همین دلیل پزشکان هرگز ریسک نکرده و سزارین را پیشنهاد می‌دهند.جنین در حالت نشسته ناکامل
در این حالت جنین در حال نشسته است اما پاها جمع و به سمت بالای رحم متمایل است. در صورتی که پزشک این حالت را تشخیص دهد، لازم است قبل از زایمان، لگن مادر مورد بررسی قرار بگیرد تا پزشک مطمئن شود که لگن به اندازه کافی فضا دارد تا جنین بتواند از آن عبور کند یا خیر. اندازه خارجی دور باسن نمی‌تواند نشان‌دهنده فضای خوب داخلی باشد به همین دلیل لازم است به کمک سونوگرافی و اسکن فضای داخلی لگن مورد بررسی قرار گیرد و در صورتی که به اندازه کافی لگن فضا نداشت، انجام سزارین اجباری می‌شود.VME چیست؟
این روش در بیمارستان و زیر نظر پزشک در هفته 37 بارداری انجام می‌شود. انجام این روش قبل از این زمان توصیه نمی‌شود زیرا جنین خود هنوز فرصت چرخش را دارد. برای انجام VME مادر به کمر می‌خوابد و پاها را از زانو خم می‌کند و برای شل شدن عضلات رحم قرص مصرف می‌کند پزشک با کمک سونو و در حالی که ضربان قلب جنین را بررسی می‌کند دستانش را روی شکم مادر قرار داده و به آرامی روی ناحیه سر جنین فشار می‌آورد تا به سمت پایین بچرخد و پاها به سمت بالا بیاید. از آنجا که در زایمان نخست رحم تنگ‌تر است این روش برای مادرانی که قرار است فرزند اولشان را به دنیا آورند کمی سخت و دردناک است اما به هر حال ارزش انجام را دارد چون در این صورت مادر می‌تواند زایمان طبیعی راحتی را پشت سر بگذارد و احتمال نیاز به عمل سزارین کمتر می‌شود. میزان موفقیت روش VME 50 درصد است که البته برای فرزند اول کمی پایین‌تر می‌آید. در صورتی که مایع آمنیوتیکی کم باشد یا فرم رحم نامتعارف باشد انجام VME توصیه نمی‌شود.پی‌نوشت‌ها:
* متخصص زنان و زایمان و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران
/ج
