چند پیشنهاد دینی برای افزایش اعتماد به نفس کودکان و نوجوانان
آنقدر به خودش مطمئن است که کسی نمی تواند به او بگوید بالای چشمت ابروست! به حدی به خودش اعتماد دارد که با همه چیز مخالفت می کند و گاهی اوقات با رفتارهای متکبرانه اش هم سن و سال هایش را آزار می دهد. ماجرا زمانی حادتر می شود که بعضی از پدر و مادرها نام این رفتار غلط کودک را اعتماد به نفس می گذارند و شرایطی فراهم می کنند که او در اشتباهاتش جسورتر شود. اگر نقطه مقابل این قضیه را نگاه کنید به بچه هایی می رسید که اصلاً خودشان را قبول ندارند و همین مسئله باعث شکست شان می شود. هم در رفتارهای شخصی و هم در برخوردهای اجتماعی در حالی که اگر بچه ها طبق تعالیم اسلامی تربیت شوند چنین مشکلاتی نخواهند داشت. اینکه کودک، نوجوان یا حتی جوان در هر وضعیتی چه خوب و چه بد تعادل رفتاری داشته و به ارزش هایی که می شناسند پایبند باشد. باید اعتماد به نفس او را تقویت کرد. مبنای شکل گیری اعتماد به نفس هم عزت نفس است که روایات بسیاری درباره آن وجود دارد بنابراین یکی از مسائل تربیتی که باید پدر و مادرها به آن توجه کنند. تقویت اعتماد به نفس است که در این مقاله راهکارهای مختلف آن بیان شده.
1- خودش را بشناسد
پدر و مادر باید به کودک یا نوجوان خود کمک کنند تا توانایی و ناتوانایی های فطری و اکتسابی خود را به درستی بشناسد. یعنی هم بداند توانایی ذهنی او تا چه اندازه است. و هم متوجه شود که محیط اطراف او تا چه اندازه این توانایی را رشد داده. چرا که شناخت استعدادها و ناتوانایی ها برای بالا رفتن عزت نفس در کودک و نوجوان اهمیت بسیاری دارد. یعنی کودک باید خودش را تعریف کند که مثلاً من اینم، پدر و مادرم اینها هستند، در این مدرسه درس می خوانم، در این شهر کوچک یا بزرگ زندگی می کنم، در محیط دینی یا غیر دینی هستم و... اینها باعث می شوند که او توانمندی های روحی، جسمی، روانی، حسی و حرکتی داشته باشد. البته والدین باید به کودک یا نوجوان خود یاد بدهند سطح توقعش از توانایی ها و استعدادهایش بالاتر نباشد. در این صورت است که او با توجه به این شناخت، از خودش انتظار خواهد داشت. بنابراین شکست خوردن در آزمونی که بالاتر از توانایی اوست، او را دچار سرخوردگی نکرده و عزت نفسش را پایین نمی آورد. حواسمان باشد اگر فرد خودش را قبول نداشته باشد، اثرات بسیار نامطلوبی در آینده اش خواهد گذاشت. امام علی (ع) در این خصوص می فرمایند: « من هانت علیه نفسه فلا ترج خیره/ کسی که نفس او برایش خوار شده، امید خوبی به او نداشته باش.»2- مقایسه نکنید
والدین، مسئولان آموزشی و همه کسانی که با کودک یا نوجوان سر و کار دارند، نباید او را با بچه های دیگر مقایسه کنند. حتی خود فرد هم نباید چنین کاری انجام دهد. چون در نظام خودشناسی، هر یک از افراد بر اساس مجموعه از شرایط وا تفاقات رشد کرده اند و نباید مقایسه ای بین افراد وجود داشته باشد. امام سجاد (ع) در این زمینه می فرمایند: « مبادا خودت را با دیگری مقایسه کنی». زیرا اولین کسی که خودش را مقایسه کرد، شیطان بود که خود را با انسان مقایسه کرد و با این بهانه که خودش از آتش و انسان از خاک خلق شده، خود را برتر دانست و از فرمان خداوند سرپیچی کرد دقت کنید در مورد کودک و نوجوان، مقایسه کردن باعث پایین آمدن عزت نفس او می شود. چون بچه می خواهد برای چیزی تلاش کند که توانایی و استعداد آن را ندارد. البته تشویق و تنبیه می تواند راهکار خوبی برای پیشرفت و بهتر شدن کودک و نوجوان باشد اما باید توجه داشت که مقایسه کردن نتیجه معکوس می دهد، چون مقایسه به معنی تحقیر کردن اوست.3- به ارزش ها احترام بگذارید
حضرت علی (ع) می فرمایند: « کسی که برای شخصیت خودش احترام قائل شود و عزت نفس داشته باشد، خودش را با گناه خوار نمی کند». آموزش این نکته مهم، به کودک و نوجوان کمک می کند تا بتواند عزت نفسش را بالا ببرد. در واقع کودک و نوجوان باید هم ارزش های اخلاقی و دینی را یاد بگیرد و هم باور کند وقتی بر خلاف ارزش ها رفتار کند، در حقیقت خودش را کوچک می کند. آنها باید در محیط خانواده یاد بگیرند برای ارزش هایی که باور دارند و آنها را از خانواده یا جامعه دریافت کرده اند احترام قائل باشند. کنار این آموزش، خانواده باید بداند که احترام به ارزش های مثبت توسط خودشان اهمیت بسیاری دارد و از بین بردن آن موجب آسیب به فرزندان می شود به عنوان مثال، احترام گذاشتن به پدر و مادر، دروغ نگفتن و بسیاری از موارد دیگر ارزش هایی هستند که خانواده ها دوست دارند. بچه ها آنها را رعایت کنند. اما وقتی کودک یا نوجوان به طور مستمر در جمعی حاضر می شود که این ارزش ها را رعایت نمی کنند، در دراز مدت تأثیر منفی می پذیرد.4- بازسازی در محیط جدید
در حدیثی به نقل از امام علی (ع) آمده است: « هر کسی که عزت نفس داشته باشد، کمتر مخالفت و ناسازگاری می کند». در حقیقت مخالفت کردن زیاد با نظرات دیگران و رویدادهای اطراف به معنی کم بودن عزت نفس است چرا که نمی توانند خود را در فرایند جدیدی بازسازی کرده و به همین دلیل با آن مخالفت می کنند. اما والدین چگونه می توانند در این زمینه عزت نفس کودکانشان را بالا ببرند؟ نخست اینکه والدین باید برای کاهش تعصب و مخالفت کردن کودک یا نوجوان، ابتدا خودشان را اصلاح کنند. مثلاً در دین ما دروغ گفتن ممنوع است. وقتی والدین با بهانه هایی مثل اقتضای شرایط دروغ می گویند طبیعی است که کودک هم این الگوها را یاد می گیرد و تکرار می کند اما زمانی که والدین این رفتار را در خود اصلاح می کنند، می بینند که کودک هنوز هم آن را تکرار می کند. اینجاست که آنها می توانند کمی تعصب به خرج دهند تا رفتار فرزند خود را اصلاح کنند.5- آزمون اعتماد به نفس
امام علی (ع) می فرمایند: « کسی که عزت نفس دارد، سختی ها در او اثر نمی کند». در حقیقت نوجوان باید یاد بگیرد که سختی ها محکی برای عزت نفس و در نتیجه اعتماد به نفس اوست. وقتی در مسابقه ای در گروه هم سن و سال ها شکست می خورد، وقتی با دوستش دعوا می کند، وقتی چیزی می خواهد که پدر و مادر امکان تهیه آن را ندارند، باید بداند همه این ماجراها آزمونی هستند تا او بزرگی خودش را بهتر بشناسد. بنابراین هر قدر بهتر رفتار کند، بزرگ تر است. از سوی دیگر موفقیت ها و امکاناتی که او نسبت به دوستان و همسن و سال هایش دارد محکی برای اعتماد به نفس اوست. اینکه او تا چه اندازه داشته هایش را به رخ دیگران می کشد و به آنها می بالد، نشان می دهد که شخصیتش چقدر رشد کرده، به طور کلی شخصیت او زمانی دارای عزت نفس است که در شرایط گوناگون ثابت باشد و رفتارهایش تغییر نکند.6- سرزنش بیش از اندازه ممنوع!
سرزنش بیش از اندازه کودک یا نوجوان تأثیرات بدی در روحیه و شخصیت او می گذارد. ممکن است او را لجوج و سرکش کند و در عین حال اعتماد به نفسش را پایین بیاورد؛ طوری که تصور کند آدم بی ارزش و خطاکاری است و تمام کارهایش بی اثر و اشتباه است امیرالمومنین علی (ع) در کتاب«میزان الحکمه» درباره سرزنش بیش از اندازه کودکان می فرمایند: « الا فراط فی الملامه یُشبّ نار اللجاجه/ زیاده روی در ملامت، آتش لجاجت را شعله ور می کند.» البته معلمان و مربیان کودکان و نوجوانان هم باید به این نکته توجه داشته باشند که اگر در مسائل آموزشی یا تربیتی بیش از اندازه سختگیری کرده یا مدام کودک را به دلیل اشتباهاتش سرزنش کنند، در واقع روحیه عزت نفس او را خدشه دار کرده و باعث سرخوردگی یا سرکشی ناشی از کاهش عزت نفس او می شوند.7- لطفاً عیب جویی نکنید
هر کودک یا نوجوانی ممکن است به دلیل ناآگاهی و بی تجربگی ناخواسته دچار اشتباهات بسیاری شود و والدین و کسانی که با او در ارتباطند باید شرایط و سن کم او را در نظر داشته باشند و پیش دیگران از او عیب جویی نکنند، چرا که این کار، باعث پایین آمدن عزت نفس کودک می شود در کتاب «کنزالعمال» آمده است روزی مردی در حضور پیامبر اسلام (ص) درباره رفتار اشتباه فرزندش حرف زد و از او عیب جویی کرد. رسول خدا (ص) از گفته آن مرد ناراحت شده و به او فرمود فرزندت تیری از تیرهای تیردان توست. بدین معنا که فرزندت ذخیره آینده توست و وقتی به شخصیت او توهین می کنی، با این کار هم به خودت آسیب می زنی و هم عزت نفس او را پایین می آوری و در حالی که او در آینده باید تو را یاری کند.8- مراقب عزت نفس کاذب باشیم.
انسان ها معمولاً از ارزش های اخلاقی و رفتاری برخوردارند. این ارزش ها از دوران جنینی از سوی خداوند و جامعه به آنها منتقل می شود. البته تا دو سالگی کودک متوجه تفاوت هایی که با مادر و دیگران دارد نمی شود؛ به همین دلیل وقتی نوزادی گریه می کند بقیه نوزادانی که در آن محل هستند شروع به گریه می کنند اما پس از این مرحله کودک به مرور زمان یاد می گیرد که با دیگران متفاوت است. در واقع از زمانی که مفهوم «خود» شکل می گیرد نظام ارزش ها پررنگ می شود و انسان، خود و رفتارهایش را با این مجموعه ارزش ها و باورها ارزیابی می کند. به عنوان مثال یک کودک یاد گرفته که نباید حرف زشت بزند اما وقتی کلمه زشتی از دهانش بیرون می آید، ناخودآگاه خودش و عملش را با باورهایی که از پدر و مادرش گرفته مقایسه می کند بدین صورت که عزت نفس پایین یا بالا در او ایجاد می شود. در عین حال باید توجه داشت عزت نفس، داوری ای است که یک انسان بر رفتارهایش دارد که ممکن است بر نظام ارزش ها منطبق باشد یا نباشد. در این خصوص حدیثی از امام علی (ع) روایت شده است که «من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیه/ کسی که از کرامت نفس برخوردار باشد شخصیت خود را با گناه بی ارزش نمی کند.»اهمیت شناخت عزت نفس تا جایی است که اگر نتوانیم به خوبی اجزای آن را که شامل عزت نفس اصلی و فرعی می شود از هم تفکیک کنیم ممکن است با رفتارهای نسنجیده کودک و نوجوانمان را دچار عزت نفس کاذب یا خود زیاد بینی کنیم. بنابراین قبل از هر اقدامی باید عزت نفس را به خوبی شناخت. عزت نفس اصلی موضوعی کاملاً درونی است و به دیگران مربوط نمی شود اینکه کودکان یا نوجوان نسبت به خودش چه احساسی دارد، درباره خودش چگونه قضاوت می کند و نسبت به خودش چطور فکر می کند همگی به عزت نفس اصلی او مربوط می شود. اگر در این ارزشیابی کودک یا نوجوان رتبه مثبت بگیرد عزت نفس بالایی می گیرد و اگر رتبه منفی بگیرد عزت نفسش پایین است. عزت نفس فرعی هم به ارتباط کودک و نوجوان با محیط اطراف مربوط می شود. به طور کلی مهارت هایی وجود دارد که از طریق آنها می توان عزت نفس چه اصلی و چه فرعی را در کودک و نوجوان تقویت کرد.
