نویسنده: امیر عماد الدین صدری
( منابع فارسی)
سکه شناسی دوران باستان بسیار ارزشمند است، چون اسناد و مدارک کمی از آن روزگار باز مانده است. سکه های باستانی آگاهی هایی از تاریخ، اساطیر و باورهای باستانی به ما می دهند. تاریخ ساسانی پس از خسرو پرویز آشفته است و شاید بتوان از لابه لای سکه های آن روزگاران، رهیافتی نو به تاریخ این دوره پیدا کرد. متأسفانه به علت نا آشنایی سکه شناسان ایرانی با خطوط و زبان های باستانی، کم تر کسی به سکه های دوره ی ایران باستان پرداخته است. تنها اثر قدیمی به زبان فارسی کتاب دوجلدی تاریخ سکه از قدیم ترین ازمنه تا دوره ی ساسانی نوشته ی ملکزاده ی بیانی است که آن هم به سکه های ساسانی نپرداخته است. خوشبختانه در دو دهه ی اخیر چند کتاب درباره ی سکه های ساسانی به زبان فارسی به رشته ی تحریر در آمده است که فهرست آن ها را می آوریم:
1. سرفراز، علی اکبر و آورزمانی، فریدون، سکه های ایران از آغاز تا دوران زندیه، تهران: سمت، 1379 ، 291 صفحه ( صفحات 85 تا 126 به سکه های ساسانی پرداخته است).
2. پاکزادیان، حسن، تاریخ و گاه شماری در سکه های ساسانی، تهران، 1384 ، 272 صفحه.
3. امینی، امین، سکه های ساسانی، تهران: پازینه، 1389 ، 279 صفحه.
4. امینی، امین، سکه های ایران قبل از اسلام ( موزه ی میرزا محمد کاظمینی)، تهران: پازینه، 1389 ، چ 2، 1390، 180 صفحه ( این کتاب فقط کاتالوگ سکه ها است).
همه ی این کتاب ها کم و بیش اشکالاتی دارند، حتی کتاب دوم که نویسنده ی آن، آقای حسن پاکزادیان، خود موزه دار است و نوشته های دیگری نیز درباره ی سکه ها دارد، هم چون: سکه های الیمایی، 1384؛ تاریخ و گاه شماری در سکه های تبرستان، 1387؛ و تاریخچه ی پیدایش خط، اعداد و تاریخ گذاری درسکه ها و کتیبه ها، 1388.
کتاب تاریخ و گاه شماری در سکه های ساسانی در چهار فصل به نگارش در آمده است. فصل نخست «حلقه ی قدرت و مراسم تاجگذاری» نام دارد و26 صفحه است. نخست از اعطای حلقه در نقش برجسته ی آتوبانی نی سخن رانده شده است. سپس حلقه ی بالدار در نگاره های هخامنشی بررسی شده و آن تصویر فره دانسته شده است. پس از آن، به دریافت حلقه در دوره ی اشکانیان و سپس به حلقه ی پادشاهی و دیگر نشان های شاهی در دوره ی ساسانی پرداخته شده است. در پایان فصل، از مبدأ تاریخ در گاه شماری ساسانی سخن رفته است.
فصل دوم «بررسی سکه های اوایل ساسانی» نام دارد و 146 صفحه است. این فصل به بررسی سکه های شاهنشاهان ساسانی از اردشیر یکم تا خسرو دوم اختصاص یافته است. تصویر رو و پشت هر سکه و نوشته های آن نیز بررسی شده است.
فصل سوم «گاه شماری یزدگردی - جلوس یزدگرد سوم» نام دارد و 22 صفحه است. در این فصل نخست گفته های تاریخ نگاران اسلامی درباره ی پادشاهی یزدگرد سوم بررسی شده است. سپس به مطالبی چون «اعمال کبیسه در دوره ی ساسانیان»، «روز ماه خداکشان» و «جانشینان یزدگرد» پرداخته شده است.
فصل چهارم «بررسی سکه های اواخر ساسانی» نام دارد و 44 صفحه است. این فصل به بررسی سکه های قباد دوم تا فرخزاد می پردازد.
تصویر رو و پشت هر سکه ونوشته های آن نیز بررسی شده است.
در پایان پیوست هایی درباره ی الفبای پهلوی، نشانه ی ضرابخانه ها در سکه های ساسانی، جدول اعداد نقر شده بر سکه ها، نقشه ی موقعیت مکانی برخی از شهرهای ساسانی، جدول تطابق گاه شماری ها، منابع و مآخذ پژوهش، کتبیه ی شاپور سکانشاه، برخی از سکه های زرین ساسانی، جدول تغییرات نوشتار در حروف پهلوی ساسانی و سال شمار حکومت پادشاهان ساسانی آمده است. در این کتاب، موضوع حلقه ی قدرت و فره به خوبی بررسی شده است. کیفیت تصویرهای سکه ها بالا است و بیش تر نوشته های روی سکه ها به خط پهلوی در متن کتاب آمده است. هم چنین نگارنده ی کتاب از منابع نوین بهره برده است ( نوترین منبع فارسی از سال 1383 و نوترین منبع خارجی از سال 2002 است). از دیگر خوبی های کتاب انتشار چند سکه ی تازه از بوران و آذرمیدخت و فرخزاد است که در کتاب های سکه شناسی پیشین نیامده است. اکنون به برخی از کاستی های کتاب می پردازیم. نخستین کاستی مربوط به منابع است. منابع فارسی در صفحه های 262 تا 264 آمده است. در دو صفحه ی نخست منابع به ترتیب الفبایی نام نویسنده آمده، اما در صفحه ی سوم این ترتیب رعایت نشده است. منابع خارجی هیچ ترتیبی ندارند و ترتیب اجزا ( نام نویسنده ، نام کتاب، جای چاپ و تاریخ چاپ) در همه ی منابع یکسان نیست. در متن در صفحه های 30، 32- 35، 187- 189، 191- 192، 194، 196، 199، 201- 204، 207- 209 و 231- 232 ارجاع به منابع در پانوشت آمده است. بسیاری از صفحه ها ارجاع به منابع ندارد. بهتر بود همه ی صفحه ها ارجاع به منابع داشت و این کار به شیوه ی یکدستی انجام می شد در پانوشت صفحه ی 30 به منابعی ارجاع داده شده که در فهرست منابع نیامده است.
آوانویسی به کار رفته در کتاب همسان با آوانویسی وست ( West) و پارسیان هند در سده ی نوزدهم و آغاز سده ی بیستم میلادی است که هزوارش ها را به همان صورت مکتوب می خواندند، نه برابر پهلوی آن ها را. برای نمونه، در صفحه ی 46 جمله ای چنین آوانویسی شده است:
Shapuhri malka Airan mino chitri [min yazdan]
صورت درست آوانویسی این جمله به شیوه ی مکنزی چنین است:
Sabuhr sah eran ke cihr [az yazadan]
نگارنده ی کتاب آشنایی کافی به زبان فارسی میانه و خط پهلوی نداشته است و تنها هزوارش «فره» را می شناخته است. از این رو، همه ی آوانویسی ها و در مواردی حرف نویسی های این کتاب ایراد دارد و قابل اعتماد نیست. حتی در مواردی که حرف نویسی یا آوانویسی را از منبعی دیگر نقل کرده است. در این جا فقط به چند نمونه اشاره می شود:
در صفحه ی 30 حرف نویسی کتیبه ی اپسای دبیر در بیشابور به صورت نادرست زیر آمده است:
BYRH prwtyn SNT XXXXXIIIIIIII twry
ZY rthstr SNT XXXX twry shpwhry
ZY twrn MLK SNT XXIIII
صورت درست چنین است:
BYRH pewrtyn SNT XXXXXIIIIIIII twry ZY rthstr SNT XXXX twry shpwhry
ZY twr'n MLK' SNT XXIIII
در صفحه ی 66 حرف نویسی متنی پارتی آمده که تقریباً درست است. اما آوانویسی آن نیامده است. حرف نویسی و آوانویسی ( به شیوه ی مکنزی) و برگردان درست این متن چنین است:
prnssn BRY twrssn BRY BRY tyrdty BRY npy s' nbry MLKYN MLK'
farnsasan/ sasan puhr adursasan/ sasan puhre puhr tirdad puhre nab i sanbar sahan sah
«فرن سس / ساسان پور اَدُرسَسَ / ساسان پور پور تیرداد پور نوه ی سانَبر شاهنشاه»
در صفحات 220 و 221 آوانویسی افراد مختلف از نوشته ی روی سکه ی طلای بوران از مقاله ی تورج دریایی نقل شده، اما همه ی آن ها به غلط نقل شده است؛ مثلاً آوانویسی گوبل چنین آمده است:
gehan az xwarrah new kardar
صورت درست آن درمقاله ی تورج دریایی:(1)
gehan az xwarrah new kardar
نیز آوانویسی تورج دریایی چنین آمده است:
boran I yazdan tohm winardar
صورت درست آن در مقاله ی تورج دریایی:(2)
boran i yazdan tohm winardar
آن چه در این کتاب درباره ی گاه شماری یزدگردی و تاریخ بر تخت نشستن یزدگرد سوم آمده، همه تناقض آمیز و نادرست است. در تاریخ یعقوبی نام جانشینان خسرو پرویز تا یزدگرد سوم و مدت زمان حکومتشان این گونه آمده است: شیروبه 8 ماه ، اردشیر پور قباد یک سال و 6 ماه شهر براز چند روز، بوران یک سال و 4 ماه، و آزرمیدخت 6 ماه(3)، یعنی روی هم چهار سال و چون سال کشتن خسرو پرویز 628 میلادی است. پس آغاز پادشاهی یزدگرد سوم 632 میلادی است. در تاریخ طبری نام جانشینان خسرو پرویز تا یزدگرد سوم و مدت زمان حکومتشان این گونه آمده است: شیرویه 8 ماه اردشیر پور قباد یک سال و 6 ماه، شهربراز چهل روز، بوران یک سال و 4 ماه، جشنسده کم تر از یک ماه، آرزمیدخت 6 ماه(4) ، یعنی روی هم چهار سال و چون سال کشتن خسرو پرویز 628 میلادی است، پس آغاز پادشاهی یزدگرد سوم 632 میلادی است. از منابع نو تاریخی نیز به دو منبع می پردازیم: یکی کتاب پارسیان اثر بروسیوس (2066) که در آن جانشیان خسرو پرویز عبارتند از: قباد دوم 628 م، اردشیر سوم 628- 630 م، شهربراز 630 م، هرمز پنجم 631- 632 م، خسرو چهارم 631- 632 م، یزدگرد سوم 633- 651 م.(5) دیگری کتاب ایران ساسانی، پیدایش و فروپاشی یک شاهنشاهی اثر تورج دریایی ( 2009) است که می گوید پس از قباد دوم و اردشیر سوم و شهربراز، بوران در سال 630 میلادی بر تخت نشست. در سال 632 میلادی ملکه بوران درگذشت و یزدگرد سوم در پارس به تخت شاهی نشست. پس از درگذشت بوران، در مناطق گوناگون ایران، به جز یزدگرد سوم، چندین شاهزاده خود را شاه خواندند و سکه زدند که عبارتند از: آزرمیگ دخت، هرمز پنجم، خسرو سوم، پیروز دوم، و خسرو سوم. سکه های چهار نفر پایانی از سال 631 تا 637 م به دست آمده است.(6) پس این که نویسنده ی کتاب سال بر تخت نشستن یزدگرد سوم را 639 میلادی می داند ( ص 240) نادرست است و سال بر تخت نشستن او 632 میلادی یا 11 هجری است.
در صفحه ی 53 نام «آگاسیاس» آمده که صورت درست آن «آگاثیاس» است که در صفحه ی 41 کتاب به درستی به کار رفته است.
سکه شناسی دوران باستان بسیار ارزشمند است، چون اسناد و مدارک کمی از آن روزگار باز مانده است. سکه های باستانی آگاهی هایی از تاریخ، اساطیر و باورهای باستانی به ما می دهند. تاریخ ساسانی پس از خسرو پرویز آشفته است و شاید بتوان از لابه لای سکه های آن روزگاران، رهیافتی نو به تاریخ این دوره پیدا کرد. متأسفانه به علت نا آشنایی سکه شناسان ایرانی با خطوط و زبان های باستانی، کم تر کسی به سکه های دوره ی ایران باستان پرداخته است. تنها اثر قدیمی به زبان فارسی کتاب دوجلدی تاریخ سکه از قدیم ترین ازمنه تا دوره ی ساسانی نوشته ی ملکزاده ی بیانی است که آن هم به سکه های ساسانی نپرداخته است. خوشبختانه در دو دهه ی اخیر چند کتاب درباره ی سکه های ساسانی به زبان فارسی به رشته ی تحریر در آمده است که فهرست آن ها را می آوریم:
1. سرفراز، علی اکبر و آورزمانی، فریدون، سکه های ایران از آغاز تا دوران زندیه، تهران: سمت، 1379 ، 291 صفحه ( صفحات 85 تا 126 به سکه های ساسانی پرداخته است).
2. پاکزادیان، حسن، تاریخ و گاه شماری در سکه های ساسانی، تهران، 1384 ، 272 صفحه.
3. امینی، امین، سکه های ساسانی، تهران: پازینه، 1389 ، 279 صفحه.
4. امینی، امین، سکه های ایران قبل از اسلام ( موزه ی میرزا محمد کاظمینی)، تهران: پازینه، 1389 ، چ 2، 1390، 180 صفحه ( این کتاب فقط کاتالوگ سکه ها است).
همه ی این کتاب ها کم و بیش اشکالاتی دارند، حتی کتاب دوم که نویسنده ی آن، آقای حسن پاکزادیان، خود موزه دار است و نوشته های دیگری نیز درباره ی سکه ها دارد، هم چون: سکه های الیمایی، 1384؛ تاریخ و گاه شماری در سکه های تبرستان، 1387؛ و تاریخچه ی پیدایش خط، اعداد و تاریخ گذاری درسکه ها و کتیبه ها، 1388.
کتاب تاریخ و گاه شماری در سکه های ساسانی در چهار فصل به نگارش در آمده است. فصل نخست «حلقه ی قدرت و مراسم تاجگذاری» نام دارد و26 صفحه است. نخست از اعطای حلقه در نقش برجسته ی آتوبانی نی سخن رانده شده است. سپس حلقه ی بالدار در نگاره های هخامنشی بررسی شده و آن تصویر فره دانسته شده است. پس از آن، به دریافت حلقه در دوره ی اشکانیان و سپس به حلقه ی پادشاهی و دیگر نشان های شاهی در دوره ی ساسانی پرداخته شده است. در پایان فصل، از مبدأ تاریخ در گاه شماری ساسانی سخن رفته است.
فصل دوم «بررسی سکه های اوایل ساسانی» نام دارد و 146 صفحه است. این فصل به بررسی سکه های شاهنشاهان ساسانی از اردشیر یکم تا خسرو دوم اختصاص یافته است. تصویر رو و پشت هر سکه و نوشته های آن نیز بررسی شده است.
فصل سوم «گاه شماری یزدگردی - جلوس یزدگرد سوم» نام دارد و 22 صفحه است. در این فصل نخست گفته های تاریخ نگاران اسلامی درباره ی پادشاهی یزدگرد سوم بررسی شده است. سپس به مطالبی چون «اعمال کبیسه در دوره ی ساسانیان»، «روز ماه خداکشان» و «جانشینان یزدگرد» پرداخته شده است.
فصل چهارم «بررسی سکه های اواخر ساسانی» نام دارد و 44 صفحه است. این فصل به بررسی سکه های قباد دوم تا فرخزاد می پردازد.
تصویر رو و پشت هر سکه ونوشته های آن نیز بررسی شده است.
در پایان پیوست هایی درباره ی الفبای پهلوی، نشانه ی ضرابخانه ها در سکه های ساسانی، جدول اعداد نقر شده بر سکه ها، نقشه ی موقعیت مکانی برخی از شهرهای ساسانی، جدول تطابق گاه شماری ها، منابع و مآخذ پژوهش، کتبیه ی شاپور سکانشاه، برخی از سکه های زرین ساسانی، جدول تغییرات نوشتار در حروف پهلوی ساسانی و سال شمار حکومت پادشاهان ساسانی آمده است. در این کتاب، موضوع حلقه ی قدرت و فره به خوبی بررسی شده است. کیفیت تصویرهای سکه ها بالا است و بیش تر نوشته های روی سکه ها به خط پهلوی در متن کتاب آمده است. هم چنین نگارنده ی کتاب از منابع نوین بهره برده است ( نوترین منبع فارسی از سال 1383 و نوترین منبع خارجی از سال 2002 است). از دیگر خوبی های کتاب انتشار چند سکه ی تازه از بوران و آذرمیدخت و فرخزاد است که در کتاب های سکه شناسی پیشین نیامده است. اکنون به برخی از کاستی های کتاب می پردازیم. نخستین کاستی مربوط به منابع است. منابع فارسی در صفحه های 262 تا 264 آمده است. در دو صفحه ی نخست منابع به ترتیب الفبایی نام نویسنده آمده، اما در صفحه ی سوم این ترتیب رعایت نشده است. منابع خارجی هیچ ترتیبی ندارند و ترتیب اجزا ( نام نویسنده ، نام کتاب، جای چاپ و تاریخ چاپ) در همه ی منابع یکسان نیست. در متن در صفحه های 30، 32- 35، 187- 189، 191- 192، 194، 196، 199، 201- 204، 207- 209 و 231- 232 ارجاع به منابع در پانوشت آمده است. بسیاری از صفحه ها ارجاع به منابع ندارد. بهتر بود همه ی صفحه ها ارجاع به منابع داشت و این کار به شیوه ی یکدستی انجام می شد در پانوشت صفحه ی 30 به منابعی ارجاع داده شده که در فهرست منابع نیامده است.
آوانویسی به کار رفته در کتاب همسان با آوانویسی وست ( West) و پارسیان هند در سده ی نوزدهم و آغاز سده ی بیستم میلادی است که هزوارش ها را به همان صورت مکتوب می خواندند، نه برابر پهلوی آن ها را. برای نمونه، در صفحه ی 46 جمله ای چنین آوانویسی شده است:
Shapuhri malka Airan mino chitri [min yazdan]
صورت درست آوانویسی این جمله به شیوه ی مکنزی چنین است:
Sabuhr sah eran ke cihr [az yazadan]
نگارنده ی کتاب آشنایی کافی به زبان فارسی میانه و خط پهلوی نداشته است و تنها هزوارش «فره» را می شناخته است. از این رو، همه ی آوانویسی ها و در مواردی حرف نویسی های این کتاب ایراد دارد و قابل اعتماد نیست. حتی در مواردی که حرف نویسی یا آوانویسی را از منبعی دیگر نقل کرده است. در این جا فقط به چند نمونه اشاره می شود:
در صفحه ی 30 حرف نویسی کتیبه ی اپسای دبیر در بیشابور به صورت نادرست زیر آمده است:
BYRH prwtyn SNT XXXXXIIIIIIII twry
ZY rthstr SNT XXXX twry shpwhry
ZY twrn MLK SNT XXIIII
صورت درست چنین است:
BYRH pewrtyn SNT XXXXXIIIIIIII twry ZY rthstr SNT XXXX twry shpwhry
ZY twr'n MLK' SNT XXIIII
در صفحه ی 66 حرف نویسی متنی پارتی آمده که تقریباً درست است. اما آوانویسی آن نیامده است. حرف نویسی و آوانویسی ( به شیوه ی مکنزی) و برگردان درست این متن چنین است:
prnssn BRY twrssn BRY BRY tyrdty BRY npy s' nbry MLKYN MLK'
farnsasan/ sasan puhr adursasan/ sasan puhre puhr tirdad puhre nab i sanbar sahan sah
«فرن سس / ساسان پور اَدُرسَسَ / ساسان پور پور تیرداد پور نوه ی سانَبر شاهنشاه»
در صفحات 220 و 221 آوانویسی افراد مختلف از نوشته ی روی سکه ی طلای بوران از مقاله ی تورج دریایی نقل شده، اما همه ی آن ها به غلط نقل شده است؛ مثلاً آوانویسی گوبل چنین آمده است:
gehan az xwarrah new kardar
صورت درست آن درمقاله ی تورج دریایی:(1)
gehan az xwarrah new kardar
نیز آوانویسی تورج دریایی چنین آمده است:
boran I yazdan tohm winardar
صورت درست آن در مقاله ی تورج دریایی:(2)
boran i yazdan tohm winardar
آن چه در این کتاب درباره ی گاه شماری یزدگردی و تاریخ بر تخت نشستن یزدگرد سوم آمده، همه تناقض آمیز و نادرست است. در تاریخ یعقوبی نام جانشینان خسرو پرویز تا یزدگرد سوم و مدت زمان حکومتشان این گونه آمده است: شیروبه 8 ماه ، اردشیر پور قباد یک سال و 6 ماه شهر براز چند روز، بوران یک سال و 4 ماه، و آزرمیدخت 6 ماه(3)، یعنی روی هم چهار سال و چون سال کشتن خسرو پرویز 628 میلادی است. پس آغاز پادشاهی یزدگرد سوم 632 میلادی است. در تاریخ طبری نام جانشینان خسرو پرویز تا یزدگرد سوم و مدت زمان حکومتشان این گونه آمده است: شیرویه 8 ماه اردشیر پور قباد یک سال و 6 ماه، شهربراز چهل روز، بوران یک سال و 4 ماه، جشنسده کم تر از یک ماه، آرزمیدخت 6 ماه(4) ، یعنی روی هم چهار سال و چون سال کشتن خسرو پرویز 628 میلادی است، پس آغاز پادشاهی یزدگرد سوم 632 میلادی است. از منابع نو تاریخی نیز به دو منبع می پردازیم: یکی کتاب پارسیان اثر بروسیوس (2066) که در آن جانشیان خسرو پرویز عبارتند از: قباد دوم 628 م، اردشیر سوم 628- 630 م، شهربراز 630 م، هرمز پنجم 631- 632 م، خسرو چهارم 631- 632 م، یزدگرد سوم 633- 651 م.(5) دیگری کتاب ایران ساسانی، پیدایش و فروپاشی یک شاهنشاهی اثر تورج دریایی ( 2009) است که می گوید پس از قباد دوم و اردشیر سوم و شهربراز، بوران در سال 630 میلادی بر تخت نشست. در سال 632 میلادی ملکه بوران درگذشت و یزدگرد سوم در پارس به تخت شاهی نشست. پس از درگذشت بوران، در مناطق گوناگون ایران، به جز یزدگرد سوم، چندین شاهزاده خود را شاه خواندند و سکه زدند که عبارتند از: آزرمیگ دخت، هرمز پنجم، خسرو سوم، پیروز دوم، و خسرو سوم. سکه های چهار نفر پایانی از سال 631 تا 637 م به دست آمده است.(6) پس این که نویسنده ی کتاب سال بر تخت نشستن یزدگرد سوم را 639 میلادی می داند ( ص 240) نادرست است و سال بر تخت نشستن او 632 میلادی یا 11 هجری است.
در صفحه ی 53 نام «آگاسیاس» آمده که صورت درست آن «آگاثیاس» است که در صفحه ی 41 کتاب به درستی به کار رفته است.
پی نوشت ها :
1. Daryaee, T., The Coinage of Queen Boran and Its Significance for Late Sasanian Imperial Ideology' BAI 13, 1999,p.79
2. Ibid, p. 80.
3. یعقوبی ابن واضح، تاریخ الیعقوبی، قم، بی تا، المجلد الاول، ص 172- 173.
4. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ی ابوالقاسم پاینده، تهران، 1375 ، ج 2، ص 780- 785.
5. Brosius, M., The Persians , 2006, p. 203.
6. Daryaee, T., Sasanian : The Rise and Fall of an Empire, London - New York , 2009, pp. 35- 37.
