نقش امامزادگان شهرضا در همگرایی محلی

چکیده:

معرفی و برجسته کردن مکان های مذهبی و زیارتی در مناطق شهری و روستایی یکی از مؤلفه های مهم همگرایی وهمدلی محلی به حساب می آید. تنوع قومیت های منطقه ای با یک دین و مذهب مشترک می تواند دستاوردهای فرهنگی و اقتصادی مفیدی داشته باشد. تربیت و حس ملی جهت همگرائی از هویت قومی شروع شده . به تقویت احساس ایرانی بودن ختم می شود. پس باید وجه اشتراک تمام هویت های متفاوت را پیداکرد وتقویت نمود تا باعث تقویت هویت ملی شود ،امامزادگان محلی می توانند نقش مهمی در این همگرائی ایفا کنند. روحیه همبستگی موجب شرکت مردم درمراسم های مختلف ملی ومذهبی مشترک در این مکان های مقدس می شود.
باتوجه به قرار گرفتن شهرضا بر سر راه اصفهان به شیراز و حملات نظامی و لشکر کشی های مداوم بین شمال و جنوب کشور و همچنین درگیری های محلی و مسافرت های سیاحان و جهان گردان خارجی و داخلی، این شهر و روستاهای اطراف همواره مورد بازدید قرار می گرفته است امامزادگان منطقه به ویژه امامزاده شاهرضا مورد توجه خاص قرار گرفته-اند و به شرح و فصیل آن پرداخته اند که می توان اطلاعات مفید و جالبی از لابلای منابع مختلف بدست آورد و نظرات آنها را از دید گاهای متفاوت مورد بررسی قرار داد . امامزادگان شهرضا ودهاقان در سالهای اخیر نقش مهمی در همگرائی محلی ومنطقه ای داشته اند. در ایام واعیاد مذهبی عده زیادی دراین مکانها جمع شده با معرفی و فروش صنایع دستی و محصولات کشاورزی، درآمد زایی زیادی دارند. توجه به توریسم مذهبی موجب توسعه فرهنگی و اقتصادی محلی ومنطقه ای شده است و در تأمین رفاه اهالی مؤثر است. در این تحقیق سعی شده از جوانب مختلف به این موضوع پرداخته شود. همگرائی رامی توان نوعی همسوئی وهمنوائی در ارزش ها ، نگرش ها و رفتارها تلقی کرد .
همچنین دراین مقاله سعی شده ضمن معرفی امامزادگان ،از اغراق گویی ویا نفی هرگونه قضاوت ارزشی پرهیز شود و به دنبال پاسخگویی به این سؤالات هستیم که آیا تاریخ نگاری محلی امامزادگان این شهرستان می تواند حس همگرایی را در بین افراد تقویت کند؟ چگونه می توان از وجود مقدس امامزادگان شهرضا جهت جذب گردشگر و توسعه محلی استفاده کرد؟ این تحقیق از روش کتابخانه ای و مصاحبه و گفتگو با افراد محلی و منابع سنت شفاهی و تاریخ شفاهی در تارخ نگاری محلی و مشاهدات عینی استفاده شده است.
کلید واژه ها: شهرضا ،دهاقان ،همگرائی محلی ،امامزادگان.

مقدمه

هنجارها و باورهای فرهنگی رایج در شهرضا، همواره موجب تعمیق پیوند های معنوی و فرهنگی بین مردم گردیده است .امامزادگان از جمله نهادهای مهم فرهنگی این ناحیت هستند و اعتقاد به تقدس آنان در بین طبقات مختلف این ناحیه به شدت وجود دارد. این نهادهای مذهبی ،نقش مهمی در پیوند فکری و فرهنگی مردم منطقه داشته است. در ارتباط با بناهای امامزاده ها وشخصیت های مدفون درآن چند نکته قابل ملاحظه وجود دارد. اختلاف بین گزارش ها در منابع تاریخی و اطلاعات جدید، لزوم بازبینی و راستی آزمایی در صحت جایگاه و شأن مذهبی و علمی آنان را دو چندان می-کند.
امامزادگان در طول تاریخ ایران اسلامی تا به امروز همیشه از جایگاه ویژهای نزدایرانیان و به ویژه شیعیان برخوردار بوده اند، مردم این منطقه نیز در غم ها و شادی های خود به نزدیکترین امامزاده محل سکونت خود می روند و ضمن زیارت به راز ونیاز می پردازند . مریدان و دوستداران امامزادگان به جهت ارادت معنوی که به این انوار پاک داشتند پس از رحلت آنها به سرای باقی نیز حول محور وجود آنها چرخیدند ونام و یادشان را زنده نگه داشتند و مزارشان را متفاوت از مزارهای دیگر بنا کردند و مرقدآنها را به تزئینات گوناگون و بارگاه آرستند ،این گرایش بستری شد برای نمود و ظهور جنبه های معماری ،هنر و فرهنگ مناطق مختلف حضور آنان باعث همگرایی محلی و در نهایت همگرایی ملی شد.
هدف این تحقیق شناساندن امامزادگان شهرضا و موقعیت جغرافیایی هر کدام از آنها در روستاهای مختلف و نقش آنها در همگرایی ، همدلی و همنوایی محلی و منطقه ای است. این تحقیق با سفر نگارنده به بیش از بیست روستای منطقه و مشاهده وضعیت فعلی امامزادگا ن به نگارش در آمده است
سوالات تحقیق :پراکندگی جغرافیایی امامزادگان در شهرضا چگونه است ؟ میزان مشارکت مردم هرمحل در فعالیت های مذهبی و معنوی و میزان علاقه مندی در بازسازی و حفظ اماکن مقدس و باورهای دینی درایجاد همگرائی محلی چگونه می تواند باشد؟

موقعیت جغرافیایی وانسانی شهرضا:

شهرضا یکی از شهرستان های استان اصفهان است که از شمال غربی به شهرستان مبارکه، از جنوب شرقی به استان فارس، از شرق به شهرستان اصفهان، از غرب وجنوب غربی به شهرستان سمیرم و از غرب به استان چهار محال بختیاری محدود می شود و در 75 کیلومتری شهر اصفهان قرار دارد . این شهرستان بامساحتی در حدود 749/2983 کیلومتر مربع بین 51 درجه و32دقیقه و52درجه و13 دقیقه طول شرقی و31درجه و24 دقیقه تا32درجه و24 دقیقه عرض شمالی.
وجه تسمیه شهرضا :« این محل را کومه شه ،کمشه و قمشه تلفظ می کردند که در مورخه 5/5/1306شمسی و بعد از درخواست مردم برای تغییر نام به شهرضا، این پیشنهاد مورد موافقت مسؤلین وقت قرار گرفت و به شهرضا تغییر نام داد (سازمان اسناد و کتابخانه ملی ،سند شماره ،158390). مردم شهرضا مسلمان و شیعه عثنی عشری هستند ،به زبان فارسی صحبت می کنند و لهجه ای خاص دارند.
امامزاده شاهرضا: معروفترین امامزاده شهرضا می باشد، که در شمال شرقی شهرستان شهرضا قرار دارد به روایتی یکی از برادران امام رضا(ع) و به روایت دیگر یکی از سادات حسینی( زیدی) است. مقبره و ساختمان قدیمی آن در زمان شاه اسماعیل صفوی بین سالهای 930- 905 ه.ق ساخته شده است که در سالهای اخیر باز سازی شده است. قبل از باز سازی، امامزاده شاهرضا معماری قدیمی وسنتی داشت. ورودی ساختمان مثل اغلب خانه های قدیمی دارای دالان و راهرو سرپوشیده بود ودر مدخل بازارچه ، سنگ آبی به سبک سنگ آب های مسجد امام اصفهان بود، که بعد از اولین صحن امامزاده قرار داشت گرداگرد این صحن اتاقهایی قرار داشت و این صحن با راه رویی باریک به صحن دوم که در واقع حیاط اندرونی بود می رسید. در گوشه سمت قبله صحن دوم ساختمان اصلی مزار امامزاده قرار داشت که گنبدی به سبک مساجد اصفهان بود . درسال های اخیر، تغییرات زیادی در ساختمان های این امامزاده انجام داده اند که اگر چه به نیت خیر و برای جواب گویی به افزایش جمعیت زائرین بوده است ولی مسلمأّ بافت سنتی آن که میراث فرهنگی این شهر بوده است از بین رفته است . بازارچه زیباوسنتی ازبین رفت و به جای آن بازارچه ای جدید بدون هیچ معماری سنتی جایگزین آن شد . دو صحن امامزاده را درهم ادغام کردندو ساختمان مزار هم کلاً تغییر یافت و گنبدی به سبک امامزاده شاهچراغ شیراز بر سر آن بنا کردند. به نظر می رسد سبک قدیمی به جز حفظ میراث فرهنگی ودینی شهر با فضای، حرمت وتقدس امامزاده هماهنگ تر وروح معنوی بیشتری داشت . این اثر مذهبی در تاریخ 15 دی ماه 1310شمسی با شماره ثبت 130 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در کتاب جامع النسب در مورد شجره نامه امامزاده شاهرضا چنین آمده است: «بسم الله ارحمن الرحیم...در ذکر احوال و ولایات پناه هدایت دستگاه وارث آل طه سید محمد رضا بن حضرت سید شمس الدین محمد بن حضرت شاهزاده زید بن حضرت امام علی بن حسین علی بن ابی طالب علیه اسلام در باب حالات سید محمد رضا که او را شاهرضا ساکن قمشه مشهور به ماهیار من توابع سپاهان در خدمت امام عادل الکامل علی زین العابدین بن امام حسین علیه السلام به سر می برده و در نزد آن حضرت کسب فیض می کرده و حضرت امام زین العابدین علیه السلام او را بسیار دوست می داشت که در حین امامت خود ، حضرت شاهرضا را به قلاع سمیرم و ولایت قمشه فرستاد تا امامت کند پس گماشتگان هشام بن عبدالملک در قمشه اورا کشتند و اکنون مزار وی زیارتگاه اهل دل و بصیرت است »(جمالی،121:1353). در روایت متفاوت ، ازشیخ زاهدگیلانی که در حواشی الرجال کتاب الاشکال شیخ اجل عبد الصمد نقل کرده است: حضرت شاهرضا را فرزند امام موسی بن جعفر علیه السلام دانسته که به امر برادر خود امام رضا (ع)برای ارشاد مردم این منطقه به دیار اصفهان و قمشه رهسپار و سپس به دست اهل بغی و ظلمه در دامنه کوهی که اکنون به نام کوه شاهرضا خوانده می شود شهید گردید .در روایتی دیگر به نقل از مسعود میرزا به سال 1283ه.ق آمده است که «در قمشه که حضرت شاهرضا باشد از فرزندان امام هفتم روحی و جسمی فداه، موسی بن جعفر است این حضرت و برادر بزرگوارش احمد رضا که در بلوک کرون مدفون است به چه ظلم و به چه تفضیل به دست اعدای دین شهید شدند .در رساله نسب نامه بقاع متبرکه اصفهان حجه السلام آقای میرزا هاشم چهار سوقی مفصلانوشته هم در کتاب خانه من آن نسخه موجود است و هم در نوشته جات و کتب خود او که تألیف کرده است به خصوص در کتاب رجال آقای میرزا محمد باقر برادر بزرگ آقامیرزا محمد هاشم مرحوم مفصلا نوشته وظبط است و این کتاب چاپ شده هرکس بخواهد رجوع کند » (ظل السلطان ،92:1368).
گفته شده است که شاهرضا بعد از شهادت امام رضا(ع) از دست مأموران حکومتی گریخت و سرش به این مکان پناه آورد، مأموران او را در غاری که در دل این کوه است پیداکردند و به شهادت رساندند و سرش را نزد حاکم اصفهان بردند . و ایشان را یکی از فرزندان امام موسی بن جعفر می دانند، این امامزاده سالیانه پذیرای هزاران گردشگر و زائر محلی وملی است. توصیف امامزاده قبل از باز سازی: بقعه شاهرضا روی قسمت مرتفعی در دامنه کوه بنا شده است. امامزاده دارای صحن مصفایی است که از آن توسط پلکان های سنگی وارد بقعه می شوند. سردر گنبد وبقعه آن کاشی کاری شده است و نقش کاشی کاری گنبد ، به گنبد مسجد امام اصفهان شباهت زیادی دارد ، کتیبه اطراف آن به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ ،شامل تمام سوره جمعه است ،ولی سال اتمام ندارد . در نیمه شمالی گنبد که از داخل صحن به خوبی دیده می شود ، دریک لوحه لوزی شکل به خط نستعلیق لاجوردی معرق بر زمینه کاشی سفید رنگ ،سال تعمیر گنبد به شرح زیر نوشته شده است «درسال 1360ه.ق حاج سید اسماعیل میر به تجدید وتعمیر این بنای مقدس را عهده دار وبه انجام رسانید»(جمالی،122:1353). برگردنه گنبد با خطوط بنایی وکاشی معرق ، عبارتی نقش شده است که رنگ زرد در میان آن بر سایر الوان غلبه دارد و متن آن صلوات بر محمد وائمه علیه السلام است و در قسمت شمال آن،دریک لوح به خط بنایی سفید معرق برزمینه ی کاشی مشکی ،عبارت ذیل نوشته شده است :عمل استاد علی اصغر اصفهانی و استاد عبدالرحیم 1276هق مدخل بقعه ایوان کوچکی است که باآیینه تزئین شده است ودر طرفین آن دوجفت در نفیس از چوب گردویی ساده نصب شده ودر جهت مقابل ،یک جفت در نفیس خاتم کاری است .دوجفت در خاتم کاری دیگر نیز در دو جانب شرقی وغربی داخل بقعه نصب شده که حرم رابه اتاق های مجاور متصل می کند.
امامزاده شاهرضا به روایت سیاحان وجهان گردان: تاورنیه سیاح قرن یازده ه.ق که دردوره پادشاهی شاه صفی و شاه عباس دوم به ایران سفر کرده است امامزاده شاهرضا را این گونه توصیف کرده است «در ربع لیو دور از شهر، مسجد شهر وبقعه قشنگی با حوض ودر یاچه کوچکی که پر از ماهی است واقع شده اما خدمه ومتولی های آنجا اجازه نمی دهند کسی از آن ماهی ها شکار کنند ولی می گویند متعلق به یکی از انبیاء که آن مسجد (امامزاده شاهرضا) به اسم او بنا شده است . چون این مکان خیلی سایه دارددر تابستان ترجیح می دهند که در آنجا چادر بزنند و به میان شهر منزل نکنند . به این جهت در کنار آن دریاچه همیشه اردو ی مسافرین بر پاست و از هوای خنک آنجا استفاده می نمایند »(تاور نیه ،649:1336) . بارون دوبد در سفر نامه لرستان و خوزستان خود که به سال 1255ه.ق/1839م نوشته است ،بیان کرده که: «با نزدیک شدن به قمشه از کنار امامزاده شاهرضا گذشتیم که این مکانی است دلپذیر باچنار های عالی ،این درخت خاص خاور زمین است »(دوبد ،47:1371). در کتاب دو سفر نامه از جنوب ایران که اولی نوشته یکی از دیوانیان عصرمحمد شاه قاجار و در سال 1256ه.ق و دومی نوشته محمد حسن میرزا مهندس است ، مهندس عصر ناصری و فارغ التحصیل دار الفنون است ، نوشته شده که «به فاصله نیم فرسنگ به اصل شهر قمشه جایی است با صفا و مکانی است با فیض که هوایش جانفزا و نسیمش غمزداه و مد فن امامزاده واجب التعظیم و لازم التکریم شاهرضاست و این مکان باصفا پیرامون کوهی واقع است که آب آنجا از بیخ همان کوه از چشمه جاری می شود . الحق آبش بسیار صاف وشیرین و گوارا ...در شاهرضا که یک حوض آب بزرگ درآن واقع وماهیان بسیار در آن چشمه وحوض است و مشهور است که اگر کسی گردن بی حرمتی به صید آن ماهیان بر افرازد خود راچون ماهی به دام صیاد اجل اندازد چنانکه اعتقاد اهالی آنجا این است واین فقره رامجرب می شمارند وخود رااحتراز از صید ماهی آنجا می دارند » (دوسفر نامه از جنوب ایران ،23:1348).دکتر هینریش بروگش استاد دانشگاه برلین وشرق شناس که به عنوان سفیر از طرف دولت پروس چندین بار به حضور ناصر الدین شاه رسیده درسال 1278ه.ق/1861م در مورد امامزاده شاهر ضا می نویسد :«در اینجاباغ های محصور در وسط دره مشاهده می شوند ودر بالای یکی از ارتفاعات بنایی قرار داشت که ایوان آن مشرف بر دره بود ودر آن عده ای از زنان دهاتی ایستاده بودند. اول تصور کردیم که اینجا خانه یکی از اشراف بزرگ آن نواحی است ولی پس از آن که جویا شدیم، معلوم شد که این بنا که گنبد ی آبی رنگ دارد امامزاده شاهرضا است و آن زنان هم برای زیارت به این امامزاده رفته اند . نزدیک این امامزاده گورستان قدیمی بود که سنگ قبر آن تمامآ از گرانیت حجاری شده بانقوش وخطوط زیبا بود و در وسط گورستان هم یک مجسمه سنگی از یک شیر دیده می شود که آن را بر طبق معمول روی قبر یکی از پهلوانان وسرداران گذاشته بودند »(بروگش،220:1368). بنا به نوشته مسعود میرزا ظل السلطان در سال 1283 ه.ق «این امامزاده بزرگوار به قرب نیم فرسنگ از قصبه قمشه خارج است ... صحن وحوض بزرگی پر ماهی وعمارات زیادی برای زوار ساخته اند، این ماهی ها را چون صدمه نمیزنند وجز ءمقدسین اند به طرز نذر، نان بسیار زیادی می دهند بسیار رام بلکه در وقت نان خوردن بسیار با تماشا هستند ...» (ظل السلطان،92:1368). پرفسور ادوارد براون مستشرق بزر گ انگلیسی که در سال 1305 ه.ق /1887 م و در ابتدای جوانی به ایران سفر کرده است در بخشی از کتاب خود یک سال در میان ایرانیان، به خاطرات خود از قمشه و شاهرضا پرداخته است «قدری پس از دو ساعت بعد از ظهر گنبد آبی رنگ امامزاده ای که مجاور شهر بزرگ قمشه بود نمایان گردید .چون ما روز پنجشنبه وارد قمشه شده بودیم واین روز نزد مسلمانان به مناسبت شب جمعه، مقدس است، لذا عده ای از شهر خارج شده به زیارت امامزاده آمده بودند و عده ای از قبور اقوام و دوستان خود باز دید می کردند . بقعه شاهرضا بسیار جای باصفا و خوبی است و در بلندی واقع شده است . چشمه آبی مخصوص در میان صحن جاری است که از حوض ها عبور نموده است. در بیرون بقعه زراعت می نمایند و اجاره آن هزار تومان است که وقف بر بقعه مبارک است طول بقعه به قدر صد زرع وعرض آن شصت زرع می شود و اطراف آن حجرات است که مسافرین و زوار منزل می نمایند و بقعه مبارک که در طرف قبله حیاط واقع است و از زمین حیاط به قدر هفده پله می خورد که داخل ایوان و روضه مطهر شاهرضا می شودو شاهرضا برادر حضرت امام ثامن ضامن علی بن موسی الرضا از بلاد بعیده فارس و اصفهان به زیارت حضرت شاهرضا می آیند . در میان آنحیاط حوض بزرگ ساخته اند و در ختهای سایه دار و چند درخت توت کهنه نیز در آن حیاط هست و بالا خانه سردر حیاط بقعه بسیار مرتفع و باصفا است وحجرات بقعه مبارک که همه در دارد و مسکون است »(بروان ،208:1362). حاج محمد علی سیاح محلاتی یکی از نوادر مردان ناصری به سال 1294 هق امامزاده را چنین توصیف کرده است «این امامزاده در محل مرتفع و خوبی واقع شده است و مردم آن اطراف زیاد به زیارت می آیند و منازلی که برای زوار ساخته شده بود خراب گردیده ، واقعاً دفن کنندگان امامزاده ها غالباً با سلیقه و اهل ذوق بوده اند . می دانستند محل زیارت خواهند شد درجای قشنگ دفن کرده اند تامردم هم زیارت وهم سیاحت کنند »(حاج سیاح، 33:1364). لرد کرزن انگلیسی که بنا به در خواست روز نامه تیمز برای تهیه اخبار و مطالب مورد نیاز آن روزنامه به سال 1307ه.ق /1889م به ایران سفر کرده است و کتاب ایران و قضیه ایران را تألیف کرده ، مشاهدات خود را از امامزاده شاهرضا این گونه توصیف کرده است :« شاهرضا مخروب با برج و بارو های شکسته وگنبد کاشی آبی که به وسیله چند چنار محصور شده و اگر گرد و غبار هم همه جا را گرفته بود نمایان بود. در میان کلبه های سیاه ،گنبد آبی رنگ شاهرضا از وسط چناره های انبوه سر کشیده بود و یگانه زیبائی شهر های تاریک و تار شرقی رانمایش می داد . ایرانیان شیعه دراطراف مزار شاهرضا جمع شده و شهر آبادی بنا کرده اند » (کرزن ،1364: 78). لرد کرزن همچنین ادامه داده است که : تاور نیه در ایام صفویه که ایرانیان خیلی تعصب نداشتند به داخل صحن و حرم شاهرضا رفته از ماهی های طلایی ، غاز ها و اردک های آن تعریف کرده است . تاور نیه از زنجیر بست شاهرضا اطلاعات مفصلی داده ،که هر گناهکاری پس از ورود به به صحن و بوسیدن زنجیر در پناه شاهرضا می ماند و هیچ کس را یاری تعرض وی نبود . فعلاً هم زنجیر بست باقی مانده وعده زیادی درویشهای ژولیده پشت زنجیر بنگ وحشیش وتریاک می کشند . لرد کر زن ادامه می دهد که در اوایل این قرن شیعه های ایرانی نسبت به ورود عیسویان در امامزاده ها و مساجد خود اهمیتی نمی دادند. اماحالا وضع سخت تر شده و بسا مساجدی که سیاحان سابق دیده اند ، ولی اکنون ورود به آن اماکن بی خطر نیست . کرزن همچنین نوشته که :شاردن که زبان محلی را می دانسته و خود را به صورت زوار در آورده بود در سال 1816م به مسجد قمشه (شاهرضا) داخل شده و شرحی راجع به آن باقی گذاشته است . حیاط اصلی آن چند غرفه برای زندگی دراویش و زوار در اطراف دارد و دارای دو حوض است که در یکی چند ماهی بود که می گفتند مقدس است ، دو قرن پیش شاردن و فرایر در این خصوص شرحی نوشته و افزوده است که بر نوک و بال آنها حلقه طلایی آویزان بوده به علاوه اردک هایی نیز در این حوض بوده ولی در عصر جدید وباشرایط روزگار نو آن اثار از بین رفته است ،اما ماهی ها هنوز هست و قبر امامزاده زیر گنبد آبی دیده می شود »(کرزن،228:1364).
امامزاده شاه سید علی اکبر :بقعه شاه سید علی اکبر در حدود 18 کیلومتری شمال شهر شهرضا و در روستایی به همین نام واقع است و از آثار دوره صفوی است ، گنبد آن با کاشی هایی مانند گنبد بقعه شاهرضا پوشیده شده است و از نظر معماری گنبد زیبایی محسوب می شود و دوپوش است ، داخل گنبد تزئینات زیادی ندارد و با گچ ساده، سفید کاری شده و حاشیه های باریک آبی رنگ دارد ، ضریح در گوشه ای از بقعه و متصل به دیوار جنوبی آن نصب شده است. تزئینات ضریح منبت کاری ساده باشکل های برنجی است و در یک گوشه آن به روی چوب منقور است :«تمام شد به تاریخ شهر ربیع الاخر 1251ه.ق» کتببه نمای خارجی گنبد به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی شامل آیات 34 تا37 سوره مبارکه« نور»است و قسمت آخر کتیبه که نام کاتب آن را در بردارد عبارت است از «کتیبه محمد باقر الشریف شیرازی » بر جانب شمال ضریح چوبی و منبت کاری آن صلوات بر چهارده معصوم علیهم السلام و به خوش نسخ ، منقور است .در ایوان شمالی مقبره که اخیراً تجدید ساخت شده است و لوح سنگی وجود دارد یک لوح کوچک در سمت چپ مدخل که بر دیوار نصب شده و کتیبه آن تاریخ ساختمان بقعه را به دوره شاه عباس اول می رساند. این کتیبه که به خط نستعلیق برجسته برسنگ حجاری شده شامل دو بیت شعر به شرح زیر است :
این بنا را به فضل حی صمد
یافت توفیق ساخت یار احمد
سال تاریخ او اگر خواهی
نود و هشت دان تو با نهصد
لوح سنگی سمت راست مدخل از کارهای جدید است وکتیبه آن به خط نستعلیق برجسته و مورخ 1376ه.ق است که از تعمیرات در آن سال حکایت دارد. عده ای نسب امامزاده را به موسی بن جعفر می رسانند و بر خی او را از اعقاب عبدالله بن باهر بن زین العابدین می دانند (مسیبی ،185:1378).
بقعه سیدخاتون شهرضا:این مکان مقدس تاریخی مربوط به آرامگاه بی بی سیده خاتون، که یکی از زنان سیده دوره آل بویه بوده است و برخی وی را از زنان عالمه زمان آل مظفر می دانند که به دست حاکمان ظالمه وقت به شهادت رسیده است .این بقعه درشمال شرقی شهرضا واقع شده که دارای یک صحن نسبتاً وسیع می باشد و در اطراف آن اتاق هایی ساخته شده است در حد شرقی این بقعه مکانی دیگر واقع شده که دو تن از صالحان و پارسایان دوره آل مظفر به نام های ابراهیم و اسماعیل مدفون هستند. در فارسنامه ناصری چنین آمده است که:« شاه شجاع و شاه منصور ، فرزندان امیر مبارز الدین بر سر جانشینی پدر با هم اختلاف کردند و بین آنها کشمکش در گرفت و چون سلطان خاتون ، زوجه شاه محمود به قصد انتقام از قتل عم خود امیر شیخ می خواست مظفریان را از میان بر دارد . شاه شجاع را به تسخیر اصفهان تحریک نمود و شاه محمود از این راز آگاهی یافت ، منکوحه خود را با آنکه جمال مرغوب و کمالی مطلوب داشت، بکشت در این مکان مقدس ، بزرگان و علمای بزرگی همچون عارف و پارسای اهل بصیرت ، شیخ ملا علی نوری و عالم بزرگوار شیخ مهدی نوری ، عارف و درویش وارسته محمد باقر کودک و فقیه و بانو مجتهده ملا حبیبه به خاک سپرده شده اند .
امامزاده محمد و ابراهیم ، روستای زیارتگاه: روستای زیارتگاه در 10 کیلومتری جنوب شرقی شهرضا واقع شده است .در این روستا مقبره مقدس امامزادگان سید محمد و سید ابراهیم واقع شده است. بنای امامزاده را از دوره آل بویه و گنبد بنا را به سبک معماری دوره سلجوقیان می دانند،که بشکل هرم دوازده ضلعی است. از زیبایی های این مقبره خط کوفی است که نام ائمه اطهار را در هر ظلع گنبد نوشته اند. همچنین ،گنبد مخروطی شکل وایوان گجبری شده منحصر و زیبا از خصوصیات معماری این بنای مذهبی می باشد که تزئینات رواق و گچبری ونقاشی ها را از دوره صفویه می دانند (مشکوتی،64:1349). بنا به اعتقادات محلی این دو بزرگوار به دستور حاکم ظالم اموی دراین مکان به شهادت رسیده اند ،پیکرشان در این روستا به خاک سپرده شد و سرهای مبارکشان در روستای کهرویه که چند کیلومتر دورتر از اینجاست به خاک سپرده شد که آن مکان هم به زیارتگاه عاشقان معروف است .این مکان مقدس باتوجه به قرار گرفتن بر سر جاده شهرضا به شیراز و آب وهوای مناسب منطقه هر ساله پذیرای هزاران نفر زائر است . مساحت امامزاده 4 هزار متر و مساحت زیر بنای بقعه 600 متر مربع است . در سال 1375ش بعد از باز سازی های انجام شده ضریحی فلزی بر روی مقبره قرار گرفت . این اثر در تاریخ 23فروردین 1346 باشماره ثبت 750 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .این امامزاده مأمنی برای آرامش دل دردمندان وگرفتاران است.
امامزاده شاه عبدالمطلب اسفرجان: این امامزاده در روستای اسفرجان از توابع شهرضا است اهالی محل و روستاهای اطراف به این امامزاده اعتقاد زیادی دارند و همه ساله هزاران نفر برای زیارت و نذر ونیاز به این مکان مقدس می آیند. داستانی از معجزات امامزاده عبداالمطلب نقل است: درسال های گذشته بارندگی شدیدی شد به طوری که سد قتلغ شاه شکسته شد و تمام خانه های اطراف را آب فرا گرفت و عده زیادی زیر آوار ماندند. آب به سرعت حرکت می کرد تا به قسمتی که اینک در آن امامزاده واقع است رسید. در آن لحظه آب به دو شاخه تقسیم شد و این قسمت را آب فرا نگرفت. ،عده ای که این صحنه عجیب را مشاهده کردند از روی کنجکاوی دست به حفاری زدند در زیر گل ولای به سنگ بزرگی برخورد کردند با برداشتن سنگ، جسدی را پیدا کردند که فاقد هر گونه پوسیدگی بود و بر دور سرش دستمالی بسته شده بود ، حفاران مزبور به محض باز کردن دستمال، سر میت شروع به خون ریزی کرد و تلاش برای بند آوردن خون بی فایده بود تا اینکه دوباره همان دستمال را برجای اول بستند. این حادثه رامردم معجزه دانسته، از آن به بعد در این مکان مقبره ای ساختند وآرامگاهی بنا کردند وروز به روز بر وسعت آن افزودند.
آرامگاه شاه بویه :این مقبره در محله حصور آباد شهرضا واقع شده است . شاه بویه یکی از شاهزادگان آل مظفر است که درسال 795ه.ق به دست امیر تیمور کشته شد. این مکان تا سال 1317شمسی دارای گنبد رفیع آجری بود که در این سال بدون در نظر گرفتن اهمیت تاریخی و معماری آن تخریب گردید. در سال های اخیر تعمیراتی روی این مقبره انجام شده و به صورت وقف در آمده است. در ایام و اعیاد مذهبی در این مکان روضه خوانی صورت می گیرد .
امامزاده سید کاظم اسفه : مقبره این امامزاده در روستای اسفه قرار دارد و به سید کاظم و بابا پیر معروف است معماری این امامزاده ویژگی خاصی ندارد کل بنا عبارت است از یک اطاق 16 متری، یک ایوان و یک اطاق گنبد نما که ارتفاع آن از کف ،6متر است .
امامزاده سید ملکشاه جرم افشار : امامزاده در روستای جرم افشار واقع است کل معماری این امامزاده عبارت است از یک اطاق 32 متری که ضریح در آن قرار دارد وصحنی که در اطراف آن قرار گرفته است . روی قبر ،گنبدی به شکل جام وارانه و از کاشی کاری فیروزه ای بنا گردیده است که در اطراف گنبد آیه 35 سوره مبارکه نور نوشته شده است .
شاهزاده حسین مهیار:این مقبره در دامنه کوه و نزدیک روستای مهیار است ، آرامگاه روی قبر یکی از سادات جلیل القدر بنا شده است و بنا به قولی یکی از افراد خاندان آل مظفر واز مروجین مکتب تشیع بوده است .
امامزاده عبدالرحیم بوان : امامزاده در روستای بوان و از توابع شهرضا واقع است . از نظر معماری وضعیت بقعه این امامزاده عبارت از یک بنای مستطیلی شکل و فضایی به طول 17 متر و عرض 12 متر . دیوار داخل حرم را با سنگ و ملاط محکم نموده اند و بر روی کتیبه ای آیات چند به خط ثلث نگاشته شده است. بر ایوان ورودی بقعه که کاشی کاری شده با خط نستعلیق نوشته شده است :«شاهزاده عبدالرحیم فرزند امام موسی کاظم علیه السلام اهدایی مصدق زاده اصفهانی 1355ه.ق»برجلوی ایوان امامزاده سنگ قبر هایی مربوط به دوره صفویه وسال های 1015هق. 1010هق. 1001ه.ق مشاهده می شود این مقبره همچنین دارای وقفیات از آب و ملک است (مسیبی،181:1378).
مقبره باباشاه حسین(باباشیخ حسین): بنابه اعتقادات محلی ، باباشیخ حسین فرزند جابربن عبدالله انصاری ، صحابه مشهور پیامبر (ص) است که پس از گذران عمر همراه با خواهرش بی بی خاتون در این مکان دفن شده اند این مقبره درروستای کره و در چهار کیلومتری دهاقان واقع است . این مقبره بنایی کاملاًً نوساز دارد و از یک فضای مسقف ساده تشکیل شده است اما یک راهرو ودالان در قسمت غربی آن وجود دارد که تاریخ بنای آن مشخص نیست این مکان مقدس دارای وقفیاتی است و برای اینکه تصرفاتی درآن صورت نگیرد شهادت نامه ای برای مشخص کردن و تثبیت نمودن وقفیات انجام گرفته است .
امامزاده سید پوده :مقبره و زیارتگاهی که در روستای پوده به نام امامزاده سید معروف است یادگاری است از دوره صفویه از اصل و نسب امامزاده نمی دانیم اما آنقدر مقدس بوده که سردار معروف نادر شاه افشار«امیرچله» وصیت کرده است او را بعد ازقتل به دست نادر شاه در این مکان دفن کنند. این مکان از نظر اهالی محلی به قدری مقدس است که مراسم پایانی روز عاشورا را دراین محل برگذار کرده ، نذورات خود را بین مردم تقسیم می کنند.(رک. مسیبی،1378).
امامزاده شاهمراد قهه:این امامزاده در روستای قهه از توابع دهاقان است. آقای یوسف شاهمرادی متولی این امامزاده باخانواده خود سالها است به زوار خدمت رسانی می کند و بافعالیت های مفید ایشان این مکان به یکی از شلوغترین مکانهای مذهبی منطقه درآمده است. همه روزه بسیاری از ارادتمندان به زیارت این امامزاده مشرف می شوند که با تعمیرات انجام شده، آرامگاه مناسبی هم بر روی مقبره ساخته شده است . گنبد و دیوارهای امامزاده از کاشی های لاجوردی است.
امامزاده شاهزید پوده: امامزاده شاهزید پوده در یک کیلومتری قریه پوده و در جنوب غربی قبرستان پوده واقع شده است ،اهالی محلی معتقدند که او شاهزیدبن محمد بن حنفیه است که بعد از شهادت دراین محل سر مبارکش را در اصفهان و تنش رادر این مکان دفن کرده اند ، سنگ قبرباتاریخ مشخص بر روی قبر نیست ،سنگ قبر های اطراف امامزاده مربوط به سال هزار ه.ق به بعد است . روی دیوارهای داخلی گنبد امامزاده دست نوشته هایی مربوط به دوره زندیه و افشاریه به چشم می خورد امامزاده شاهزید مکانی مقدس برای اهالی محل و روستاهای اطراف است که در ایام مذهبی صد ها نفر به این مکان آمده، به نذر و نیاز می پردازند . زیارت نامه این امامزاده که روی لوح چوبی نوشته شده است :«السلام علیک یا زید ابن محمدبن حنفیه و ابن علی بن ابیطالب علیه السلام .....»ودر پایان زیارت نامه، نام رضاحسین اصفهانی وسال 1229ه.ق حک شده است(مسیبی،178:1378).
امامزاده سید محمد باقر(چهل دختران) : این امامزاده در ابتدای ورودی روستاه قمبوان واقع شده است. چهل دختران ، نام مکانی مقدس است که در ایران به چند موضع اطلاق می شود ، وجه تسمیه چهل دختران قمبوان بنا بر منابع شفاهی که سینه به سینه نقل شده است چهل دختر از دست کفار فرار کرده و به این مکان پناه برده اند و غیب شده اند . ازدوران زندگی امامزاده محمد باقر اطلاع مشخص نداریم، اما آرامگاه ساخته شده مربوط به دوران صفویه است بنا به اعتقادات محلی، هنگام حمله افغان ها درسال1135ه.ق به این روستا و کشتار وسیع، دختران برای اینکه به دست آنها نیفتند به این مکان مقدس پناه آورده اند ودیگر به خانه بر نگشته اند وچون عدد چهل عدد کثرت است، از آن به بعد چهل دختر نامیده شد . این مکان چندین نوبت توسط سارقان حفاری شده است ولی آنها تنها به دوجنازه برخورد کردند .
نگو کمبون که نامش قمبوان است
زیارتگاه آن چهل دختران است
مکان های مقدس وامامزاده های دیگرشهرضا: غار قتلگاه، اهالی محلی اعتقاد دارند امامزاده شاهرضا در این مکان به شهادت رسیده اند. عده ای برای برآورده شدن حاجات خود در این مکان شمع روشن می کنند. خواجه خضر،پنجه علی ، شاه بویه ، امامزاده سید صالح ، آرامگاه سید آغابیگم ، امامزاده شاه علی در شهرضا ،امامزاده آقاحبیب الله در اسفه سالار، امامزاده سید ملکشاه در جرم افشار ، قدمگاه شاه عبدالله قمبوان ،امامزاده سید مصطفی دهاقان نیز از دیگر امامزاده های شهرضا هستند.

نتیجه:

امامزادگان شهرضا به غیر از امامزاده شاهرضا که دردامنه کوه و کمی دور از مرکز شهر قرار گرفته است و اینک با تأسیسات و امکانات بسیار خوبی که فراهم شده به صورت یکی از مراکز مهم گردشگری شهرضا در آمده است، بقیه امامزادگان در کنار و بیشتر در مرکز روستاها قرار دارند که باتوجه به این ویژگی مهم، این مکان های مقدس می تواند کارکردهای متفاوتی داشته باشد. از جمله روستائیان می توانند تولیدات کشاورزی و صنایع دستی خود را ارائه دهند که باعث اشتغال و درآمدزایی محلی شود ، برای مثال امامزاده سید علی اکبر در مرکز روستا مکانی مناسب برای فروش مهمترین محصول کشاورزی محلی یعنی انار می باشد،که با برنامه ریزی و سامان دهی بهتر و با توجه به زوار و گردشگران بسیار این روستا می تواند موجب رونق اقتصاد محلی شود . همچنین امامزاده سید محمد باقر قمبوان که خوشبختانه معماری آن از حوادث طبیعی و غیر طبیعی روزگار درامان مانده و یادگاری است از دوران صفویه که می تواند شناسنامه وهویت این روستا هم باشد،بافضاسازی مناسب وایجاد چند مغازه در اطراف این امامزاده می تواند مرکز مهمی برای فروش سوغات های قمبوان از جمله سوهان محلی تبدیل شود.
اهمیت دیگر امامزادگان منطقه مورد مطالعه ، عملکرد اجتماعی و فرهنگی آن در جهت همگرائی ، همنوائی و همدلی محلی است که در فرضیه ابتدای مقاله مطرح شد با بررسی های انجام شده و مشاهدات عینی به این نتیجه می رسیم که حضور مردم در این مکان های مقدس موجب آشنایی افراد، استفاده از تجارت هم ، در زمینه های مختلف و رفت و آمد های خانوادگی شده است . گاه برای ادای نذر و اجرای مراسم های دینی اهالی چند روستا با هم همکاری نزدیک دارند و آن مراسم را بات قسیم کار و برنامه ریزی محلی به صورت باشکوه برگزار می کنند . برای ذکر نمونه ، امامزاده پوده که درمکانی مناسب و فضایی باز قرار گرفته است، مأمن و مرکزی مناسب برای همگرائی محلی بین روستاهای علی آبادـ جمبزه ـ قمبوان ـ گنج قباد ـ پوده و قهه می باشد،که این شش روستا به صورت خود جوش و با همدلی و همنوائی یک مراسم مشترک مذهبی را در کنار این امامزاده بر گزار می کنند ، درحاشیه این مراسم ها عده زیادی محصولات کشاورزی ، دامی و صنایع دستی خود را معرفی می کنند و به فروش می رسانند . امامزاده شاهرضا، امامزاده بی بی سید خاتون و امامزاده شاه حسین بر سر راه مهم اصفهان ـ شیراز قرار گرفته که همه روزه پذیرای زوار و مسافران زیادی هستند .نزدیکترین امامزاده به شهر دهاقان امامزاده بابا شیخ حسین است که با توجه به آب فراوان و محیط سرسبز اطراف این مکان مقدس می توان با ایجاد امکانات مناسب ، زمینه های جذب گردشگری بیشتری را فراهم نمود و موجب رونق و توسعه بیشتر قریه کره وشهر دهاقان شد .

پی نوشت ها :

1.دانشجوی دکتری تاریخ محلی، دانشگاه اصفهان.

منابع: ـ الاصفهانی ،محمد مهدی بن محمد رضا. (1368).نصف جهان فی تعریف الاصفهان ،تهران :امیر کبیر .
ـ بروگش ،هینریش. (1367).سفری به دربار سلطان صاحبقران،1861ـ1859م،ترجمه کرد بچه ،تهران :اطلاعات .
ـ برون ،ادوارد . (1362).یک سال در میان ایرانیان ،ترجمه ذبح الله منصوری ،تهران:کانون معرفت.
ـ پیر زاده نائینی ،حاج محمد علی .(1360).سفرنامه حاجی پیر زاده ، حافظ فرمان فرما ئیان ،تهران:بابک.
ـ تاورنیه ،ژان باتیست .(1336).سفرنامه ترجمه ابوتراب نوری ،اصفهان :نوری .
ـجناب الاصفهانی ،میر سید علی. (1371).به اهتمام عباس نصر ،اصفهان :گلها.
ـ جمالی ،مسیح الله.(1374). تاریخ شهرضا، قم :دهاقانی ،چاپ اول .
ـ حاجی سیاح .(1346).خاطرات حاجی سیاح، به کوشش حمید سیاح ،به تصحیح سیف الله گلگار ،تهران.
ـ دوبد ،بارون. (1371).سفر نامه لرستان ،ترجمه محمد حسین آریا ،تهران:شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
ـ ــــــ .(1348).دوسفر نامه از جنوب ایران، تصحیح سید علی آل داود ،تهران :امیر کبیر .
ـ ستاد ارتش .(1332).فرهنگ جغرافیای ایران ،جلد دهم ،استان اصفهان .
ـ سدید السلطنه مینابی .(1363). سفر نامه ،تصحیح احمد اقتداری ،تهران :بهنشر.
ـ شیرازی ،فرصت الدوله .(1362).آثار عجم ،تهران:بامداد .
ـ ظل السلطان ،مسعود میرزا .(1362).تاریخ سر گذشت مسعودی ،تهران:بابک.
ـ کتبی ،محمود .(1335).تاریخ آل مظفر ،به اهتمام عبدالحسین نوائی ،تهران:ابن سینا.
ـ کرزن ،جرج .ن.(1362).ایران و قضیه ایران ،ترجمه وحید مازندرانی،تهران :انتشارات علمی فر هنگی ،
ـ لوتی ،پیر. (1372).سفر نامه به سوی اصفهان ،ترجمه بدرالدین کتابی ،تهران :اقبال .
ـ مشکوتی ،نصرت الله. (1349).فهرست بناهای تاریخی ایران ،تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی.
ـ مسیبی ،ولی الله .(1378).تاریخ هزار ساله شهرضا ،اصفهان :گویا.
ـ هدایت ،مهدی قلی خان .(1344).خاطرات وخطرات ،تهران: زوار.
ـ مصاحبه با متولیان و افراد مطلع در زمینه های تاریخی و مذهبی در روستاهای مورد مطالعه ،به صورت سنت
شفاهی وتاریخ شفاهی وباتشکرازهمکاری اداره اوقاف وامور خیریه اصفهان وشهرضا و سازمان اسناد وکتابخانه ها.