نویسندگان: اشرف السادات موسوی لر و مونا میری
چکیده
در ادیان بزرگ و پیشرفته کنونی، سلسله مناسک و باورهایی وجود دارد که ریشه در ژرفای قرون و اعصار داشته و هزاران سال است که جزء جدایی ناپذیر اندیشه و زندگی آدمیان گشته است. از جمله این آیین ها، انجام مراسم قربانی است که از کهن ترین ادوار تا به امروز در سراسر جهان به عنوان یک سنت دیرین برگزار می شود. به نظر می رسد مفهوم قربانی تحت تأثیر دین و افکار مذهبی انسان در ادیان مختلف، مفاهیم متفاوتی نیز دارد. به درستی این سئوال مطرح است که قربانی نمودن ریشه در کدام اعتقاد مردم دارد؟ آیا نمادانگاری قربانی و قربانی نمودن در ایران و ژاپن و چین با هدفی یکسان انجام می شده و می شود؟ به علت گسترده بودن دامنه متون در مورد مراسم و اعتقادات قربانی در این مقاله به شرح مختصری راجع به مسئله در کشورهای ذکر شده ذیل ادیان اصلی آن ها می پردازیم که در ایران( ایران باستان، زرتشت، اسلام) و در چین و ژاپن( ادیان ابتدایی، شینتویی و بودایی) را شامل می شود.روش مطالعه در این مقاله به صورت کتابخانه ای، توصیفی و تحلیلی بوده و پس از بررسی منابع موجود این نتیجه به دست آمده که اجرای مراسم قربانی به هیچ قوم و ملت خاصی بستگی ندارد و در ادیان گوناگون به شکل های متنوع مشاهده شده است. با گذشت زمان و تکامل اندیشه و دین بشر فلسفه قربانی کردن نیز کامل شده که می توان کمال آن را در آیین مقدس اسلام مشاهده کرد.
کلیدواژه ها:
قربانی، قربانی خونی و غیرخونی، زرتشت، اسلام، شینتویی، بودایی.مقدمه
انسان نخستین از آثار و مظاهر طبیعت خوف و بیم داشته و چون علت و منشاء این عوامل برای او ناشناخته و غیرقابل درک بوده، چنین می پنداشت که حاصل عزم یا عمل نیرویی روحی یا ارواحی نامرئی است. انسان ابتدایی برای راضی نگه داشتن خدایان از خود به دادن هدیه به خدایان یا ارواح آنان برآمد. بسیاری از نیایش ها و تقدیمی ها و قربانی هایی که به پای خدایان و نیروهای ماوراءالطبیعه نثار می شد، در آغاز ناشی از ترس از نیروهای طبیعی بود به تدریج و با پیشرفت در زندگی انسان نخستین و با گذشت زمان این باورها تلطیف گشت. در نتیجه جنبه های انسانی تر و والاتری یافت تا جایی که به تدریج و با ظهور ادیان و پیامبران مصلح به گونه ای عادت منطق پسند درآمد و شکلی ارتباط گونه ولی روحانی و ملکوتی میان خالق و مخلوق پیدا کرد.همان طور که تصور وجود ادیان زنده بدون اماکن مقدسه ی مربوط به آن ها غیرممکن است، تصور دینی، بدون شعایر، اعم از ساده یا پیچیده نیز محال است. انواع و اقسام شعایر پدیده هایی می باشند که برای اکثر مردم آشنا هستند از قبیل خطبه و خطابه، سرود و مناجات، تعظیم کردن و زانو زدن، تقدیم هدایای گوناگون از جمله قربانی کردن، رقص و سماع و... شعیره و نماد، حضور حقیقی بعد باطنی دینی را به حوزه زندگی صاحبان یا تجربه گران خود راه می دهد و به طرز باورنکردنی با ارزش می شود. ارزشمندی اسطوره و نماد، بیانگر این نکته است که چرا گروه های دینی شعایرشان را با غیرت و تعصب هرچه تمام تر گرامی و محفوظ می دارند و آن ها را از سایر معتقدات و آموزه های شفاهی بیشتر عزیز می شمارند. الگوهای شعایری بیشتر از سنن اصلی و مادری عمر می کنند، زیرا ریشه در اعتقادات افراد دارند. (الیاده، 1375: 80 و 81) .
همواره در طول تاریخ از زمان باستان، قربانی و مراسم ذیل آن بر طبق سنن و اعتقادات گوناگون شکل می گرفته و وجود داشته است، به طور مثال در برخی سنن اسطوره ای، جهان از بخش های بدن شکار قربانی آفریده شد، مثل نمادهای بابلی که در آن جهان از بدن مثله شده تیامت ساخته شد. (کوپر، 1386: 276) . آن چه در قربانی همیشه تقدیم می شده خود زندگی بوده که به شکل یا اشکال مختلف دیده می شد. قربانی یک جشن زندگی است، یک شناخت از امر قدسی و ماهیت زوال ناپذیر است. در قربانی زندگی وقف شده یک تقدیمی به عنوان نیروی قدسی که قید و بندی را بین قربانی کننده و نیروی قدسی برقرار می کند وجود دارد. در قدرت یا زندگی از منشاء الهی، زندگی به وسیله زندگی تغذیه می شود. بنابراین قربانی یک افزایش قدرت قدسی است که نهایتاً برای قربانی کننده سودمند است. کشتن حیوان وسیله ای است که زندگی آن وقف(شیئی قربانی شده) رها شده است و بنابراین برای خداوند قابل دسترسی می شود و خرابی یک غذای تقدیمی در آتش قربانگاه وسیله ای است که خداوند به تقدیمی می رسد. (faherty r. l,1990: 837) قدمت رسم قربانی به دستور خداوند به قابیل و هابیل می رسد.
روزی آدم گشت مأمور این چنین*** تا کند تعیین وصی و جانشین
کرد تعیین طبق فرمان خدا*** جانشین از بهر خود هابیل را
به فرمان خداوند آدم مأمور گشت تا میراث نبوت و گنجینه های دانش خود را نزد او، فرزند کوچک ترش بگذارد و او را تعلیم دهد. قابیل دوباره از این قضاوت پدر لب به اعتراض گشود و باز قرار شد که آن دو نزد خدا قربانی کنند و قربانی هرکدام که قبول گردید او رسالت را برعهده می گیرد. هابیل از گلّه ی خود گوسفندی پروار و قابیل از کشتزارها و مزارع خود مقداری گندم نامرغوب را نذر کرد. آتشی به اذن خداوند از آسمان فرود آمد و قربانی هابیل را بلعید و باز نذر هابیل مورد قبول خداوند قرار گرفت. (درودگر، 1382: 13 و14) .
تعاریف قربانی
به دست آوردن دوباره وحدت آغازین، پیوند دوباره با آنچه در عالم عینی پراکنده شده است.قربانی یعنی گردن نهادن به هدایت الهی از راه توافق، فدیه نفس به مشیت الهی، کفاره. (کوپر، 1386: 276) .
قربانی یک آیین دینی است که در آن یک شی به خدای مورد نظر آن دین، به خاطر بقا یا تجدید یک ارتباط صحیح انسان با نیروی مقدس، پیشکش می شود.
قربانی پدیده ای پیچیده است که در اشکال عبادی قدیمی شناخته شده و در تمامی قسمت های جهان وجود دارد. (faherty r. l,1990: 837) .
معنای کلی کلمه قربانی در ادیان
واژه قربانی در اصطلاح کلی در علم ادیان، گرفتن زندگی موجود زنده است(اعم از انسان، حیوان یا نبات و... ) چه از راه کشتن یا سوزاندن یا دفن کردن و به منظور تقرب به خدایان و جلب نظر آنان. (مصطفوی، 1369: 21) .واژه قربانی در زبان عربی مأخوذ از ریشه ی قرب به معنی نزدیکی است. در همه قربانی ها نزدیکی جستن به خدایان یا قوای طبیعی مدنظر بوده است. (دهخدا، فرهنگ لغت فارسی) در حالی که واژه(Sacrifice) مشتمل بر دو جزء مقدس(Sacer) و ساختن(facere) است. نظایر این واژه ها در سایر زبان های اروپایی، که تقریباً معادل«قربانی» است، می رساند که شی قربانی شده برای خدایان به وسیله قربانی شدن، جنبه مقدس و خدایی به خود گرفته است. (فراهانی، 1380: 76) .
انواع قربانی از لحاظ موضوع به دو گونه است: خونی و غیرخونی
قربانی یا تقدیمی های خونیاین نوع قربانی متعلق به زمانی است که حیوانات یا وجودهای بشری به عنوان هدیه قربانی به کار می روند، که ریخته شدن خون می تواند یک بخش ضروری باشد از عمل به قربانی. عمل قربانی خونی در میان کشاورزان و دامداران ظاهر شده است. از پیوستگی شعایر خون با تصورات جادوگری حاصل خیزی پیدا شده و اغلب اوقات هم در میان کشاورزان بوده و سپس در مرحله ی بعدی توسط دامداران بدوی پذیرفته شده است. آیین کشتن احتمالاً از زمان ظهور استقلال در میان طبقات مختلف جوامع بدوی پدید آمد که شامل انسان ها، حیوانات مثل گوسفند، بز، قوچ، شتر، اسب و پرنده می شود. ماهیان هم علاوه بر حیوانات یاد شده در زمره قربانی شوندگان بودند اما در نزد اغلب ملل جهان در عهد باستان قربانی انسانی نیز رایج بوده است. (Henninger,546) در قربانی حیوان، سر مظهر سپیده دم، چشم خورشید، نفس باد، پشت آسمان، شکم هوا و زیر شکم زمین است. (کوپر، 1386: 276) .
قربانی یا تقدیمی های غیرخونی
به طور کلی تقدیمی های غیرخونی شامل آب، شیر، عسل، روغن های نباتی و حیوانی، شراب، تخم مرغ، پول و... شراب می شد که به عنوان خون انگور و خون زمین برای نزدیکی به خدایان نثار می شد و ایرانیان باستان هم عقیده داشتند که روح نیاکان و خدای زمین(آناهیتا) از آن بهره مند می شود.آب به عنوان مایه ی زندگی و ماده ی اصلی موجودات زنده، نثار می شده است که گونه های مختلفی از آن هنوز هم نزد ایرانیان و اقوام دیگر مرسوم است. مثل پاشیدن آب بر زمین به هنگام مسافرت کسی یا جشن آب پاشان که به جشن آب گیران و مردگیران نیز معروف است. (مصطفوی، 1369: 23)
قربانیان انسانی
قربانی کردن انسان کفاره گستاخی و تکبر اغراق آمیز بشری است، به همین دلیل برای ایزدان خود فدیه می کنند. از آنجایی که شاهان با انجام آبیاری اولیه نیروی بارورسازی آب های حیات بخش را برای باروری زمین می آوردند، به طور آیینی قربانی می شدند. هنگامی که باروری شاه کاهش می یافت زمین و مردم نیز به رنج دچار می شدند از این رو قربانی کردن شاه برای ایزد بانوی زمین مادر قوه مردی را به شاه جدید منتقل می کرد. بعدها به جای شاه یک بز یا جانشین فدیه می شد. (کوپر، 1386: 276) نمونه ی تعدیل یافته این امر رسمی است که در ازمنه ی بسیار متأخرتر یعنی در دوره پادشاهان چو(221- 1027) پیش از میلاد رایج بود که به هنگام بروز خشکسالی و قحطی، شخص امپراطور دست به دعا برمی داشت و گناهان مردم را به گردن می گرفت و تقبل می کرد که آنچه از بلایا و آفات است بر سر او فرود آید. آن گاه موی جلوی سر امپراطور را تراشیده و به پیشانی گاو نر سیاه رنگی بسته و آن گاو را به جای امپراطور قربانی می کردند. (مصطفوی، 1369: 58) قربانی فرزندان و دیگر افراد بشری منجمله اسرا در میان جوامع متمدن و عقب مانده عهد قدیم به منظور جلوگیری از بروز غضب و خشم خدایان صورت می گرفته است. (بایرناس، 1377: 113)برای قربانی های خونی به خصوص آن هایی که وجودهای انسانی در آن تقدیم می شدند، در یک مرحله بعدتر توسط هدایای دیگر قربانی، اغلب جایگزین می یافتند. هم چنین قربانی های حیوانی نیز می تواند جایگزین قربانی های انسانی شود. در آیات 100 تا 110 سوره صافات در مورد قربانی حضرت ابراهیم در قرآن کریم بیان شده است که خداوند قربانی قوچ را جایگزین قربانی پسر حضرت ابراهیم کرد و به این ترتیب با سنت قربانی کردن انسان مخالفت ورزید.
قربانی در ایران باستان
رسم تقدیمی قربانی در ایران از دورترین زمان ها معمول بوده و این موضوع هم در وداها و هم در اوستا آمده است(مصطفوی، 1369: 77) از جمله عمل قربانی آریان های باستان، انواع چارپایان و حیوانات بود و، در آن میان، قربانی«اسب» چون خیلی گرانبها بوده از همه مهم تر و مؤثّرتر شمرده می شد. (بایرناس، 1383: 96) آریایی ها برای خورشید و آتش و اهورامزدا، چیزهای گوناگون مانند گل و نان و مواد خوشبو و گاو گوسفند و شتر و اسب و خر و گوزن قربانی می کردند. تنهای بوی قربانی ها مخصوص خدایان بود و گوشت آن ها نصیب کاهنان و پرستندگان می شد. (لسان، 1355: 60)شرب شراب«سوما» نیز در محفل عبادت، هنگام قربانی، تکلیفی بایسته و واجب شمرده می شد. فشاندن آب «سوما» بر چمن و نوشیدن آن شربت جزء اعمال و مناسک دینی امری اساسی و حتمی بوده است. (بایرناس، 1383: 96)
قربانی در دین زرتشت
زمانی که زرتشت ظهور کرد مردم خدایان متعددی را می پرستیدند که بزرگترین آن ها خداوند خورشید، آناهیتا، الاهه زمین و حاصل خیزی و هوما بود. زرتشت بر ضد مغان یعنی کاهنانی که به این خدایان نماز می گزاردند و برایشان قربانی می کردند قیام کرد و با شجاعت اعلام کرد که در جهان جز خدای یکتا یعنی اهورامزدا، خدای دیگری نیست و خدایان دیگر مظهر وی می باشند و صفتی از صفات او هستند. زرتشتی ها اخلاقی عالی و سجایای نیکو دارند که نشان دهنده تأثیر عمیقی است که دین زرتشتی در تکامل بشر داشته است. (دورانت، 1378: 426-431) زرتشت همان طور که با قربانی هوم شراب سکرآور مخالف بود هم چنین با قربانی حیوانی نیز مخالف بود. زرتشت پرستش اهورامزدا را با نذر و شکرگذاری انجام می داد. حتی آناهیتا که توسط پارسی ها با صد اسب و هزار گاو نر و ده هزار گوسفند ستایش می شد، زرتشت آن را بدون هدیه حیوان مورد احترام قرار می داد. اما پس از مرگ پیامبر، که زمانش را نمی توان بیان کرد، با بازگشت پرستش طبیعت قدیمی، قربانی حیوانات دوباره آغاز شد. (Edwards E. l,1979: 19) از جمله چیزهایی که زرتشتیان نذر و پیشکش می کنند شیر، آب پاک، شیره گیاهان یعنی هوم و آب انار، آرد، میوه جات و سبزیجات، کره و تخم مرغ، حیوانات اهلی و ماکیان است. در مراسم کم اهمیت تر شراب هم نذر می شود.تقدیمی هوم
هوما نام گیاهی بود که شیره ی آن را با آب یا شیر می آمیختند و نوشابه ای نشئه آور به دست می آوردند. (بویس، 1374: 222) هرگاه زرتشتیان آرزومند پیروزی بر نیروی نظامی تجاوزکاری بودند یسنای هوم را زمزمه می کردند. پیشکش هوم نماد شکرگزاری از پیدایش حیات گیاهی است که بی وجود آن آفرینش حیوان و آدم ممکن نبوده است. (بویس، 1374: 225) روش های مختلفی برای تقدیم شراب هوم به ایزد هوم بیان شده که به ذکر آن ها می پردازیم:1) تقدیم آن به آتش، پس از اینکه موبدان کمی از آن خورند کمی هم بر آتش می ریزند.
2) کنار گذاشتن زبان و استخوان آرواره و چشم چپ برای ایزد هوم و کباب کردن زبان و دادن آن به سگ
3) پاشیدن قسمتی از آن به آسمان
4) ریختن جرعه ای از آن بر زمین
(Edwards E. l,1979: 19) به محل قربانی زرتشتیان پاوی و به برهمنان ودی می گفتند. سپس حیوان کشته می شد. طبق گفته استرابو توسط چاقو خونش ریخته نمی شد بلکه چماق یا چوبی به سرش می زدند تا بیهوش شود و بعد می کشتند. (بویس، 1374: 245) .
مراسم قربانی حیوانی به صورت ذبح را هنوز می توان در زیارتگاه های کوهستان زرتشتیان اطراف یزد تماشا کرد. این گونه قربانی کردن را هر فردی هرگاه و به هر دلیل که بخواهد از پرستش و شکرگزاری گرفته تا علامت پشیمانی و توبه از گناه یا برآوردن نذر می تواند در عبادتگاه های زرتشتیان انجام دهد. برای زمان قربانی در یشت پنجم آمده که از هنگام برآمدن خورشید تا به گاه فرو رفتن خورشید و آن کس که در فاصله فرو رفتن خورشید و برآمدن آن نذری به آب دهد آنست که آن را در دهان اژدها گذاشته است. (بویس، 1374: 250) از دیگر مراسم قربانی زرتشتیان باید جشن مهرگان را نام برد. قربانی در نزد مهرگان همان اندازه حائز اهمیت بود که قربانی در روز عید قربان برای مسلمانان. (رضی، 1371: 485)
اهداف قربانی کردن در دین زرتشتی
1-هر قربانی متضمن نوعی فداکاری است زیرا صاحب قربانی خود را از چیزی محروم کرده وآن را می بخشد.2-افزودن بر توانایی ایزدان در نگاه داری نظم و ترتیب جهان مادی و جامعه. پس هر قربانی با چهار نیت انجام می گرفت: خشنودی ایزد، برآوردن حاجات مادی، رفع نیازمعنوی صاحب قربانی، سودمندی برای نظم و قرار جهان.
3-سحر و جادو به خصوص در مواردی که نیت از قربانی گذاشتن تأثیر مستقیم بر محیط مادی اطراف بی دخالت ایزدی می بود. (بویس، 1374: 216)
قربانی در اسلام
در شریعت اسلام، قربانی حیوانی با شرایط خاص معتقدات اسلام، رسمی متداول است. قرآن مجید، عمل قربانی را همدوش «کعبه» و «ماه حرام» و وسیله ای برای برپا بودن مردم و صیانت جامعه از فساد و تباهی معرفی فرموده است:در آیه (97سوره مائده) آمده است:«جعل الله الکعبه البیت الحرام قیاما للنّاس و الشّهر الحرام و الهدی و القلائد» خداوند زیارت کعبه را وسیله به پا داشتن مصالح مردم قرار داده و ماه حرام و قربانی های بی نشان و نشاندار را به همین منظور مقرر فرموده است. همچنان که «کعبه» از نظر احترام و محبوبیت عمومی عامل بقای امّت اسلام است، و باید تا قیام قیامت ثابت و پابرجا باشد، سنت قربانی نیز باید برای همیشه باقی بماند. (رحمت آبادی، 1365: 80) قربانی کردن در اسلام قبل از هر چیز به خاطر یاد خدا مورد توجه است. با ذکر نام خدا که هدف نهایی قربانی و قرب و نزدیکی به اوست، مرز ایمان و شرک مشخص می گردد. قربانی کردن در قرآن هم به دلایل معنوی و هم مادی مورد تأکید واقع شده است. در (آیه 28 سوره حج:« و یذکروا اسمالله فی ایام معلومات علی ما رزقهم من بهیمة الانعام فکلوا منها و اطعموا البائس الفقیر» (و نام خدا را در ایامی معین یاد کنند که ما آنها را از حیوانات بهائم-شتر و گوسفند و غیره- روزی داده ایم تا از آن تناول کرده و فقیران بیچاره را نیز اطعام دهند) . (فراهانی، 1380: 84) در این آیه هدف اصلی ذکر نام خداوند و به حصول تقوای الهی به عنوان هدف در عمل قربانی کردن ذکر شده و تناول از گوشت آن و اطعام قربانی به فقیران مدنظر قرار گرفته است که گذشتن از مال برای رضای خدا نیز عملی است در جهت کسب تقوای الهی.
این آیین مقدّس همان طوری که با «بت» و «بت پرستی» مبارزه کرده سنّت های جاهلانه و ستمکارانه معمول زمان را نیز تحریم کرده است. مثلاً درباره قربانی، قربانی آدمیان را به هر عنوان که باشد قتل نفس و گناهی بزرگ شمرده و مرتکب این جنایت را مستحق کیفر دانسته است. (رحمت آبادی، 1365: 80) و هم چنین در سوره حج می خوانیم:« هرگز نرسد خدا را گوشت های آن و نه خون های آن، اما می رسد او را تقوای شما. » (حج:37) آنچه جاودانه برای فرد می ماند تقواست و این توشه جلب رضایت خدا را به همراه دارد. خدا نیازی به گوشت قربانی ندارد. او نه جسم است و نه نیازمند؛ او وجودی است کامل و بی انتها از هر جهت. به تعبیر دیگر، هدف آن است که شما با پیمودن مدارج تقوا در مسیر یک انسان کامل قرار گیرید و روز به روز به خدا نزدیکتر شوید، قربانی، ایثار و فداکاری و گذشت و آمادگی برای شهادت در راه خدا و کمک به نیازمندان و مستمندان را به شما می آموزد. (فراهانی، 1380: 84) از نظر اسلام، قربانی گذشته از زنده نگه داشتن مکتب توحیدی ابراهیم(ع) ، و سنت قربانی او؛ دارای منافع مادّی دیگری نیز هست که همه آنها در جهت سعادت اخروی و رفاه حال دنیوی انسان ها می باشد.
یکی از شرایط مهم انفاق و قربانی در نزد خدا و دین اسلام این است که یک مسلمان از آن شیء که بیشتر مورد علاقه اش هست را در راه خدا بدهد: « لن تنالوا البرّ حتی تنفقوا ممّا تحبّون» (هرگز به نیکوکاری نخواهید رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید) . (سوره حج، آیه 36) در مورد قربانی، باید حیوانی را فدا کند که قابل استفاده هرچه بیشتر مسلمانان و ارزنده باشد. چه فریضه قربانی به تبعیّت از ابراهیم خلیل الله است که وی محبوب ترین سرمایه خود را که همان فرزند و تنها امید و آرزوی او بود و فرزندان الهی تسلیم کرد. امام صادق(ع) می فرماید:« و اذبح حنجره الهوی و الطّمع عند الذّبیحه» به هنگام کشتن قربانی، گلوی هوای نفس و حنجره خواهش های بی جای دل و طمع را ببر! و به حیات آنها خاتمه بده، تا از هر زبان و فتنه در امان باشی. (مصباح الشریعه- باب 21) «و فدینا بذبح عظیم» ما ذبح عظیمی را فدای او کردیم. (سوره صافات، آیه 107) و چه نیکو آمرزشی از جانب پروردگار به ابراهیم خلیل و به اسلاف او که فدیه می کنند چیزی را که دوست دارند از مال دنیا و دریابند آنچه را که متعلق به آخرت است. پس خداوند متاع دیگری از مال دنیا را به او می نماید. هم رسم قربانی فرزند را که مرضی و پسند خداوند نیست برکنار می شود و هم سنت حسنه نذر از اموال دنیا جاری و دامنه می گیرد.
قربانی باید فقط برای خدا باشد و نیز نامی غیر از خدا هنگام ذبح و نحر ذکر نشود. «بگو نماز و قربانی و زندگی و مرگم برای خدایی است که پروردگار جهانیان است. » (آیه 162 سوره انعام)
در اسلام از معبد و قربانگاه و کاهن مجری مراسم قربانی خبری نیست، خود دلیل متقنی است بر تأکید اسلام بر قربانی، برای اطعام فقرا و پشیمانی از گناه و نه انگارهای دیگر. (فراهانی، 1380: 85)
مصرف کنندگان قربانی از نظر اسلام
با توجه به آنچه بیان شد، نظر اسلام در مصرف گوشت های قربانی این است که مواد غذائی برای مسلمانان فراهم شود و به خصوص توسعه و گشایشی در زندگی تنگدستان اجتماع به وجود آید. رفع نیاز مستحقان و دردمندان، اهدای به همسایگان و استفاده خانواده از جمله مصارف«قربانی» است:عن ابی جمیله عن ابی عبدالله(ع) قال: سألته عن لحم لاضالحی: فقال: کان علی بن الحسین و ابنه محمد علیهما السّلام یتصدّقان بالثّلث علی جیزانیها و بثلث علی المساکین و ثلی یمسکانه لاهل البیت» (علل الشرایع- شیخ صدوق- باب 178)
قرآن مجید صراحت دارد بر اینکه، گوشت قربانی برای طعام فقرا و مساکین است:
«و البدن جعلناها لکم من شعائر الله ... فکلوا منها و اطعموا القانع و المعترّ» (سوره حج، آیه 36) (شتران درشت اندام را از نشانه های دین و مناسک حج قرار داریم... پس بخورید از آن ها و به نیازمندان بخورانید. ) (رحمت آبادی، 1365: 82 و 83)
اقسام قربانی در اسلام
1-قربانی«هدی» که در حج تمتع واجب است. در حج تمتع، «هدی» در منی واجب است. قربانی شتر، سپس گاو و پس از آن، گوسفند بهتر است.2-قربانی «اضحیه» که در روز عید اضحی(10 ذیحجه) صورت می پذیرد. انگیزه این نوع قربانی، انگیزه ای تاریخی و یادآور سنت قربانی حضرت ابراهیم(علیه السلام) است. قربانی روز اضحی تاکنون نیز میان مسلمانان متداول بوده است، تا آنجا که مسلمانان آن روز را «روز قربان» می نامند.
3-قربانی برای کفاره ارتکاب کاری که حین احرام، ممنوع است. کفاره صید در حال احرام و امور ممنوع دیگر نیز قربانی حیوانات است و تفصیل آن در کتب حج مذکور گشته است. بعضی گفته اند که قربانی کننده برای کفاره، نباید از گوشت آن بخورد، بلکه باید تمام آن را صدقه دهد.
4-قربانی وفای به نذر: شامل نذر برای شکرگذاری یا دفع بلیه یا زجر است. اگر کسی نذر کرد و نذرش برآورده شد، باید آنچه را در نظر گرفته است، قربانی کند شکرگزاری برای نعمتی است که خداوند عطا می کند؛ از قبیل مال و فرزند. در میان مسلمانان، قربانی«عقیقه» به عنوان عملی مستحب و به بیان برخی واجب، برای سلامتی نوزاد، در هفته اول تولد صورت می پذیرد. (فراهانی، 1380: 86)
قربانی در چین و ژاپن
ژاپنی ها بر این باورند که جهان میان آنها و نیروهای نامریی، مشترک است، با پیشکش ها و آیین های جادویی آن نیروها را آرام می کنند. (دله، 1382: 15) یکی از ویژگی های شایان توجه تمدن ژاپن، بقایای باورهای نخستین آن است که با چشم انداز ناهموار این سرزمین پیوند دارد. ژاپنی ها همواره از نیروهای نامریی هراس به دل داشتند و خدا ساختن طبیعت در دین شینتویی نیز راهی برای رام کردن آن هاست. (دله، 1382: 15) .در دین شینتویی که از قرن سوم در ژاپن پدید آمد و از ادیان طبیعت و نیاکان پرستی ژاپن است، قربانی هایی برای معبودهای طبیعت و ارواح درگذشتگان انجام و توسط امپراتور تقدیم می شد یا این کار توسط شورای کاهن ها انجام می گرفت. قسم دیگر قربانی ها به منظور دعا و مناجات و استدعا یا قربانی های وفای به عهد و نذر بود که در حالات فوق العاده انجام می گرفت، و اساساً توسط افراد تقدیم می گشت.
در چین هم چنین قربانی های انسانی هم اتفاق می افتاد. در چین قربانی توسط امپراطور به آسمان و زمین تقدیم می شد و این کار در اول زمستان انجام می گرفت. از قربانی های مهم یکی هم قربانی برای ارواح نیاکان بود که در زندگی مردم نقش مهمی را بازی می کرد. هم چنین قربانی هایی به قبر مرده ها تقدیم می شد. زیرا مردمان چین مردگان خود را نابود شده و از دست رفته نمی دانستند بدین جهت پدران خاندان های ثروتمند و توانا نه تنها با لوازم و اثاث گران بها از قبیل ظروف برنز و اسلحه شکار و اسب ها و سگ های شکاری خود به خاک سپرده می شدند بلکه به همراه انسان های قربانی شده زنان حرمخانه، کنیزکان، غلامان و خدمه و نگهبانان شخصی و سربازان خاص وی را نیز با وی به خاک می سپردند تا در عالم ارواح به خدمت شخص در گذشته بپردازند. این عادت دیرین روزگاری دراز در چین مرسوم بوده است اما رو به نقصان و فراموشی نهاد. فرمانروایان بعدی از این فکر که موجودات زنده را برای مراقبت و خدمت به پادشاهی که از دنیا رفته بود قربانی کنند، دست شسته و در عوض به هنگام مرگ آنان هزاران سرباز مصنوعی را که درست به هیکل و اندازه سربازان واقعی بودند در آرایش جنگی در کنار ایشان دفن می کردند. در حفاری هایی که اخیراً در چین انجام شده چنین مطلبی در مورد اولین امپراطور چین که در سال 210 پیش از میلاد دفن گردیده به چشم می خورد. (ویر، 1374: جلد دوم 469) امپراطورها در معابدی که به خصوص برای تجلیل نیاکان بنا شده بود قربانی می نمودند.
در دوره شانگ در چین، قربانی و فالگیری حلقه ارتباط زمین و آسمان بود. آیین قربانی و نذر بر منزلت والای خدایان و نیاکان مهر تأیید می زد و نیازهای آنان را برآورده می ساخت. (ادلر، 1383: 30) خدایان مردم همانند نیاکان شانگ قربانی ها را در معادله الطاف قرار می دادند. آن ها هیچ یک اعتنایی به تقوای انسان نداشتند. قربانی، فالگیری و جنگیری- وقتی خدایان مزاحم می شدند شکل های معمول تعامل خدایان و آدمیان بودند. (ادلر، 1383: 36) عمده عناصر آیین دین عوامی چینی همچون قربانی را می توان شیوه های تعامل با ساکنان عالم روح به شمار آورد. امروزه مراسم قربانی در چین جای خود را به خیرات میوه و خوردنی های دیگر داده است. در خانه ها معمولاً میوه، برای خدایان و نیکان و برنج پخته برای نیاکان- گویی که زنده اند- گذاشته می شود. (ادلر، 1383: 160)
ژاپنی ها در دوره یایویی، مردگانشان را همانند چینی ها در خاکستردان های بزرگ دفن می کردند و اشیای آشنای آنان را کنارشان می گذاشتند. باستان شناسان تعداد زیادی زنگ معروف به دوتاکو از خاک بیرون آورده اند. این زنگ ها با نقوش هندسی و پیکره های سبک مند انسان یا حیوان تزیین شده اند به نظر می رسد که با آیین های کشت مرتبط بوده باشند یا برای در امان ماندن از گزند خدایان به کار می آمده است(دله، 1382: 18 و 19) هم چنین در گورتل(1) های ژاپنی دایره ای گلی به نام هانیواها به دست آمده که تندیس هایی است از خانه های کوچک، مردم و حیواناتی که مردگان را به دنیای دیگر همراهی می کردند(احتمالاً به جای قربانی های کهن) . (دله، 1382: 20) که می توان آن را نوعی تقدیمی(پیشکش) به خدایشان قلمداد کرد که جایگزین کشتن حیوانات و قربانی های دیگر می شده است.
در دین شینتویی شاهد بناهای چوبی به نام کامی هستیم، در هر خانه ای محراب شین تویی وجود دارد که ارواح یا نیاکان یا کامی خانواده را در آنجا می پرستند و به گونه ای آیینی برنج، میوه، یا عود پیشکش آنان می کنند. بعدها لوح های چوبی پوشیده از نقاشی به نام "ئه ما"، جایگزین پیشکش های مادی به ارواح شد. (دله، 1382: 23)
توجه اخلاقی در تعالیم بودا از جایگاه ویژه ای برخوردار است. اصولی وجود دارد که هم از رهبانیت بودایی و هم افراد معمولی پیروان انتظار می رود که به رعایت آنها بپردازند. این اصول در پنج دستور یا فریضه خلاصه می شود که سنگ زیربنای اخلاق رهبانان و افراد معمولی است به صورتی که آن ها باید از موارد زیر اجتناب کنند: نابودی حیات و زندگی، گرفتن چیزی به زور، بی عفتی و عدم پاکدامنی و انجام کارهای خلاف جنسی، دروغگویی و نوشیدن مشروبات الکلی. حکم بودا در مقابل گرفتن حیات دیگران از طرفی نوعی مخالفت با مراسم متعدد قربانی کردن حیوانات بود که در متون دینی هندویی، متون برهمنی به تفصیل ذکر گردیده است و از طرف دیگر تصدیق و تأییدی است بر ارزش وجودی جانداران، اعم از حیوان یا انسان. (ویر، 1374: جلد اول 349) این فرایض پنجگانه در مورد روحانیون و افراد معمولی آن دین به یک اندازه مصداق دارد. یک فرد عادی مثلاً یک سرباز مسلم است گاهی پیش می آید که باید یک جاندار دیگر را به قتل برساند یا حتی یک کشاورز هنگام شخم زدن باعث می شود بعضی از جانداران کوچک داخل زمین کشته شوند، اما آن ها هم موظف اند که حداکثر دقت را به خرج دهند. بوداییان متقی تر سعی می کنند از خوردن گوشت خودداری کرده بدین وسیله تحریم کشتن جانداران را مراعات نمایند. این گونه افراد مطلقاً گیاه خوار بوده و از خوردن هرگونه گوشت حیوانات، ماهی یا ماکیان خودداری می کنند. (ویر، 1374: جلد اول 361)
بررسی مقایسه و نتیجه گیری
|
قربانی و هدف آن |
دین مورد بررسی |
نام کشور |
|
انواع چارپایان و حیوانات به خصوص اسب. شراب سوما، گل و نان و مواد خوشبو و... قربانی به عنوان هدیه به خدایان. |
ادیان باستان |
ایران |
|
شیر، آب پاک، شیره گیاهان یعنی هوم و آب انار، آرد، میوه جات و سبزیجات، کره و تخم مرغ، حیوانات اهلی و ماکیان و شراب. تقدیمی هوما به آتش یا پاشیدن آن به آسمان یا ریختن آن بر زمین. |
زرتشت |
|
|
قربانی حیوان: شتر، گاو و گوسفند. |
اسلام |
|
|
قربانی هایی که به قبر مرده ها تقدیم می شد: لوازم و اثاث گران بها و قربانی هایی چون اسب ها و سگ های شکاری و زنان حرمخانه، کنیزکان، غلامان و نگهبانان شخصی و سربازان و... متوفی ثروتمند- دفن تندیس های مردم و حیوانات همراه مرده |
ادیان باستان |
ژاپن و چین |
|
در ژاپن برنج و میوه یا عود، لوح های چوبی نقاشی شده به نام ئه ما پیشکش ارواح و نیاکان |
شینتویی |
|
|
اجتناب از نابودی حیات و زندگی اعم از انسان و حیوان، اجتناب از خوردن گوشت |
بودایی |
|
مفاهیم کلی نماد قربانی |
|
|
قربانی به عنوان هدیه ای برای مردگان: مرسوم در چین و ژاپن باستان |
1 |
|
قربانی به عنوان هدیه ای به خدایان و برای حفظ توجه و به حداقل رسانیدن خصومت آمیزی ایشان |
2 |
|
قربانی به عنوان یک رشوه به موجودات برتر و مافوق بشری برای به دست آوردن قدرت جادویی آن ها |
3 |
|
قربانی به عنوان کرنش و سپاسگزاری از خداوند متعال و انفاق به نیازمندان و فقیران که هدف از قربانی در اسلام و زرتشت می باشد. |
4 |
آیین قربانی پدیده ای پیچیده است که در اشکال عبادی قدیمی شناخته شده و در تمامی قسمت های جهان و همه ادیان و مذاهب با وجوه و کیفیت مختلف رواج داشته و انسان هایی که معتقد به خدا بوده اند ارزنده ترین دارایی خود را در راه او قربانی می کردند. در بدو امر، انسان با تعقلی ساده انگارانه در زمان خود، قادر به تشخیص کیفیت ارتباطی خویش با خداوند نبوده و تمام مسائل را با زندگی خود مقایسه و گمان می کرد خدای بی همتا همچون خود او نیاز به غذا دارد پس قربانی را برای رفع نیازهای وی تقدیم کرده و به این ترتیب سعی در جلب رضایت او داشتند. همچنین روح نیاکان و ارواح را دخیل در زندگی خود دانسته و برای آنان پیشکش می کردند. پس از گذشت زمان و تکامل قدرت تعقل بشر مقارن و ظهور دین اسلام و کتاب آسمانی قرآن به عنوان ختم دین، انجام قربانی سمت و سوی درست و انسانی به خود گرفت و برای رضای خدا، با نام او و انفاق به فقیران و نیازمندان انجام می شود. خداوند داستان حضرت ابراهیم را در قرآن نقل کرد و به بشر درس ایثار و فداکاری را آموخت. همان طور که امام صادق ذکر فرموده اند بریدن گلوی قربانی نمادی از بریدن گلوی هوای نفس و حنجره خواهش های بی جای دل و طمع انسان باشد. قربانی در اسلام به منظور کمال انسان در زندگی اخروی مدنظر است در حالی که در ادیان دیگر جلب رضایت خدایان و ارواح و نیروهای مقدس برای بهبود زندگی این جهانی مدنظر است. قربانی در اسلام، ایثار و فداکاری و گذشت و آمادگی برای شهادت در راه خدا و کمک به نیازمندان و مستمندان را به شما می آموزد.
پی نوشت ها :
1. گورهایی بود به شکل تل خاک و معروف به کوفون. حاوی اشیای گران بهایی چون آینه های مفرغی، پشمینه ها و شمشیرهای آهنی. اکنون چهار نوع متمایز از کوفون ها وجود دارد: امپون(گرد) هوفون(چهارگوش) زمپو- کوین- فوین(سوراخ کلیدی) زمپو- کوهو- فون(مربع یا مستطیلی در جلوی آن) (دله، 1382: 20)
منابع:-کوپر، جی. سی(1386) ، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، فرهنگ نشر نو.
-بویس، مری(1374) ، تاریخ کیش زرتشت، مترجم: همایون صنعتی زاده، تهران، انتشارات توس، جلد اول.
-رضی، هاشم(1371) ، گاهشماری و جشن های ایران باستان، تهران: انتشارات بهجت.
-مصطفوی، علی اصغر(چاپ اول 1369) ، اسطوره ی قربانی، تهران، انتشارات بامداد.
-بایر ناس، جان(چاپ چهاردهم 1383) ، تاریخ جامع ادیان، مترجم: علی اصغر حکمت. شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-ویر، رابرت(چاپ اول 1374) ، و دیگران، جهان مذهبی- ادیان در جوامع امروز، ترجمه دکتر عبدالرحیم گواهی، نشر فرهنگ اسلامی، جلد اول.
-دورانت، ویل(چاپ ششم 1378) ، تاریخ تمدن، مترجم: احمد آرام و دیگران، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، جلد اول.
-گواهی، دکتر عبدالرحیم(1376) ، واژه نامه ادیان(فرهنگ اصطلاحات دینی و عرفانی، فارسی به انگلیسی و انگلیسی به فارسی) تهران، نشر فرهنگ اسلامی.
-فراهانی، حسن(اسفند 1380) ، مقاله قربانی در ادیان، مجله معرفت، شماره 51 (صفحه 76 تا 87)
-لسان، دکتر حسین(شهریور 1355) ، مقاله قربانی از روزگار کهن تا امروز(2) ، مجله هنر و مردم، شماره 167، (صفحه 60-70)
-دله، نلی، چاپ اول(1382) . ژاپن، روح و گریزان، ترجمه: ع. پاشایی و نسترن پاشایی، نشر روزنه.
-الیاده، میرچا، دین پژوهی، مترجم: بهاءالدین خرمشاهی، 1375، جلد اول.
-درودگر، یوسف. خلاصه تاریخ انبیاء از آدم تا خاتم الانبیاء(ص) ، نشر جمال الحق، 1382.
-دشتی رحمت آبادی، غلامرضا. مقاله قربانی در اسلام. مجله مشکات، 1365، شماره11(صفحه 79-86)
منابع لاتین:
• Edwards E. "Sacrifice",Encyclopedia of Religion and Rthics,ed:Hastings J. ,1979. Vol 11
Faherty R. L. ,"Sacrifice",The New Encyclopedia Britannica,1990,vol 26
Henninger J. "Sacrifice"Encyclopedia of Religion,ed:Eliade M. ,1987,Vol 12
منبع مقاله: نشریه کتاب ماه هنر، شماره 176
