ترجمه در عصر پهلوی

پس از کودتای 1299ش و روی کار آمدن رضاخان و سپس به سلطنت رسیدن وی (حکـ:1304-1320ش)، روند نوسازی و تجدد خواهی و نیز ستایش ایران باستان قوّت یافت و این دو مؤلفه در تقابلی اظهار نشده با فرهنگ دینی، سیاست های فرهنگی دوره ی پهلوی اول و دوم را جهت بخشید. در این میان آثاری که برای ترجمه برگزیده می شد عمدتاً برآورده کننده ی همین مقاصد فرهنگی بود. اگر چه مخالفان این جریان رسمی نیز بیکار نماندند و از رهگذر ترجمه هایشان گفتمان های سیاسی و فرهنگی متقابلی را شکل دادند.
مجموعه ی تحولات اجتماعی و فکری اواخر دوره ی قاجار سبب شد که گروه های مختلف، گذشته از خاستگاه ها و منظورهای متفاوتشان بر سر اهمیت ترجمه، به توافق برسند؛ برای نمونه حتی سید حسن مدرّس، روحانی مدافع سنت های دینی، در 1300 ش در نطق خود در مجلس چهارم بیان داشت که «رکن اعظم معارف»، «دایره ی دارالترجمه» است. او که با توجه به نیاز ایرانیان به علوم غربی، اعزام دانشجو به فرنگ را کافی نمی پنداشت، از وزیر معارف خواست که با تأسیس دارالترجمه، کتاب های اروپایی را به کمک متخصصان خارجی آن علوم و علمای داخلی به فارسی در آورد. توجه مدرس به معارف غربی تا آنجا که علم حقوق، منازعه انگیزترین علم اروپایی در مباحث علمای مشروطه، را مثال زد و بر لزوم ترجمه ی متون حقوقی تأکید ورزید.(1) از سوی دیگر، دولتمردان هم چون محمدعلی فروغی (ذکاء الملک)، علیقلی بختیاری (سردار اسعد)، محمد مصدق و سیدحسن تقی زاده که ترجمه نیز می کردند، بر رونق جریان ترجمه افزودند.
درباره ی موضوع و تعداد ترجمه های دوره ی پهلوی، همچون سایر دوره ها، مطالعه ی دقیقی صورت نگرفته است. غنی ترین بررسی را در این باب، «مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی شورای عالی فرهنگ و هنر» در 1354 ش بر اساس برگه های موجود در آن مرکز و فهرست نامه های ایرج افشار و خانبابا مشار و کتاب شناسی کتابخانه ی ملی ایران انجام داده است.(2)
به استناد این پژوهش، از 1300 تا 1309 ش رده ی ادبیات با 92 ترجمه، 38/66 درصد از ترجمه ها را به خود اختصاص داد. در این مدت ده کتاب از میشل زواگو، نُه اثر از موریس لبلان و پنج کتاب از ویکتور هوگو ترجمه شد، از مشهورترین ترجمه های ادبیات در آن دهه است؛ هُمِر و ایلیاد، ترجمه ی محمود عرفان، چاپ 1303 ش؛ بیچارگان اثر ویکتور هوگو، ترجمه ی نصرالله فلسفی، چاپ 1305ش و ترجمه ی حسینقلی مستعان با نام بینوایان، چاپ 1307-1310 ش؛ مرگ سقراط اثر لامارتین، ترجمه ی ذبیح الله صفا، چاپ 1305 ش، و شاهکارهای شکسپیر (هاملت، رومئو و ژولیت، ماکبث) ترجمه ی سلطان حمید امیرسلیمانی، چاپ 1307 ش، در دیگر زمینه ها نیز آثاری به فارسی ترجمه شد، از جمله نوامیس روحیه ی تطور ملل اثر گوستاو لوبن، ترجمه ی علی دشتی از روی ترجمه ی عربی آن، چاپ 1302 ش؛ گات ها، ترجمه ی پورداود، چاپ 1305 ش؛ سلطنت قباد و ظهور مزدک اثر کریستین سن، ترجمه ی نصرالله فلسفی و احمد بیرشک، چاپ 1306 ش، افسانه گت ها یا تاریخ ژرمن و روم اثر فلیکس داهن در هفده جلد، ترجمه ی یمین الدوله انشاء و ابراهیم نشاط، چاپ 1306-1311ش.
در دهه ی 1310ش نیز بیشترین ترجمه ها در حوزه ی ادبیات بود، از جمله:فلسفه عشق اثر شوپنهاور، ترجمه ی ربیع مشفق همدانی، چاپ 1311 ش؛ ارداویراف نامه از زبان پهلوی، چاپ 1314 ش، تاریخ ادبیات ایران از صفویه تا مشروطه اثر ادوارد براون، چاپ 1316 ش، ایران در زمان ساسانیان اثر کریستین سن، چاپ 1317ش، هر سه ترجمه ی غلامرضا رشید یاسمی؛ دن کیشوت اثر سروانتس، ترجمه ی محمد قاضی، چاپ 1316 ش؛ فاوست اثر گوته، ترجمه ی عباس بنی صدر، چاپ 1317 ش؛ تاریخ فلسفه در اسلام اثر دی بور، ترجمه ی عباس شوقی، چاپ 1319 ش؛ در این دهه و اوایل دهه ی 1320 ش به مناسبت هزاره ی بوعلی سینا بسیاری از آثار وی به فارسی برگردانده شد، از جمله رساله ی جبر و اختیار، چاپ 1311 ش، رساله ی نفس، چاپ 1315 ش؛ فن سماع طبیعی، چاپ 1316 ش و رسائل ابن سینا (شامل حکمت عرشیه، سرّ القدر، فیض الاهی و رساله ی عشق)، چاپ 1318 ش؛ ضیاءالدین دری از اصلی ترین مترجمان این آثار بود.

جدول 2.2. شماره ی ترجمه های نیمه اول سده ی 1300 شمسی به تفکیک موضوع

از 1320 تا 1329 ش بیشترین ترجمه ها در حوزه ی ادبیات بود و در این میان بیشترین کتاب های ترجمه شده از آثار اشتفان تسوایک (شانزده کتاب)، ماکسیم گورکی (ده کتاب)و آناتول فرانس (هشت کتاب) بود.(3) تحولات سیاسی-اجتماعی پس از جنگ جهانی دوم وشهریور 1320 ش، موجب پیدایی گفتمان های سیاسی-فرهنگی جدیدی شد از رهگذر ترجمه هایی که به اهتمام و هدایت حزب توده انجام گرفت، آثار نویسندگان و شاعران چپ گرا، یا نویسندگان و شاعرانی که چپ گرایان به گونه ای به آن ها نظر داشتند، به ویژه از زبان های روسی و فرانسوی به فارسی در آمد و اندیشه های مارکسیستی، به روایت استالینی آن، رواج یافت.(4) روزنامه ی مردم و مجله ی پیام نو از جمله جایگاه های عرضه ی این افکار بود. پس از انحلال حزب توده بسیاری از ترجمه های ادبیات چپ، به صورت پنهانی و غیر رسمی منتشر می شد؛ برای نمونه چگونه فولاد آبدیده شد اثر نیکلاس استروفسکی تا هنگام انقلاب اسلامی (1357 ش) از کتب ممنوعه به شمار می رفت. در اوایل 1358 ش اغلب این ترجمه ها دوباره منتشر شدند.(5) برخی از کتاب های ترجمه شده در حوزه ی علوم اجتماعی در این دهه عبارت بودند از:نامه های ایرانی اثر منتسکیو، ترجمه ی حسن ارسنجانی، چاپ 1320 ش ؛ مانیفست و بیانیه ی حزب کمونیست آثار کارل مارکس و فردریک انگلس، چاپ 1321 ش و کاپیتال اثر کارل مارکس، چاپ 1323ش، هر دو ترجمه ی محمد عباسی؛ قرارداد اجتماعی اثر ژان ژاک روسو، ترجمه ی غلامحسین زیرک زاده، چاپ 1324 ش؛ امیل یا آموزش و پرورش اثر روسو، ترجمه ی همو، چاپ 1328 ش؛ انقلاب و ضد انقلاب اثر میشل سدیرس و آلبرت برن، ترجمه ی م.بابک ، چاپ 1327ش.
در دهه ی 1330ش افزون بر این که شمار ترجمه های نسبت به دهه ی قبل نزدیک به دو برابر افزایش یافت، تحولات کیفی مهمی در فن ترجمه پدید آمد. این تحولات که با تأسیس انتشارات دانشگاه تهران در 1326 ش آغاز شده بود؛ با تأسیس «بنگاه ترجمه و نشر کتاب»(6) (1331 ش) زیر نظر احسان یارشاطر و «مؤسسه ی انتشارات فرانکلین»(1333 ش) به سرپرستی همایون صنعتی زاده ادامه یافت. حاصل کوشش بنگاه ترجمه و نشر کتاب، انتشار سلسله کتاب هایی در حوزه ی ادبیات خارجی، کودکان و نوجوانان، ایران شناسی و موضوعات دیگر بود. جمهور افلاطون، برگردان فؤاد روحانی (چاپ 1336 ش) نمونه ای از ترجمه های پرشمار و متنوع این بنگاه است. اما مؤسسه ی انتشارات فرانکلین با هدفی خاص تر تأسیس شد. این مؤسسه که تنها یک سال پس از تأسیس مرکز اصلی آن در نیویورک و چند ماه پس از کودتای امریکایی 28 مرداد 1332 شعبه ای در تهران دایر کرده بود، از رهگذر ترجمه و تألیف به معرفی و ترویج فرهنگ امریکایی اهتمام داشت البته شعبه ی تهران چندی پس از تأسیس، استقلال مالی یافت و از نفوذ امریکاییان در آن کاسته شد.(7) فرانکلین با رعایت حقوق مؤلفان(8) در ترجمه و مقابله و ویرایش ترجمه ها الگویی تازه برای سایر ناشران پدید آورد و در طول فعالیت خود حدود هفتصد کتاب به فارسی ترجمه کرد.(9) از مهم ترین کارهای این مؤسسه، ترجمه ی تاریخ تمدن ویل دورانت برگردان احمد آرام و دیگران و تألیف و ترجمه ی نخستین دایرة المعارف فارسی به سرپرستی غلامحسین مصاحب بود.
نخستین قراردادهای ترجمه را نیز مؤسسه فرانکلین در دهه ی 1330 ش رایج کرد که کاملاً به سود مؤسسه تنظیم شده بود؛ مترجم حق الترجمه ای مقطوع و ده نسخه ی رایگان از کتاب می گرفت و مؤسسه در ویرایش، چاپ یا عدم چاپ و حتی حذف نام مترجم مختار بود.(10)
در دهه ی 1330 ش ناشران خصوصی نیز به طور گسترده ترجمه ی متون غربی را آغاز کردند. مؤسسه ی انتشارات امیرکبیر در نخستین سال تأسیس (1328 ش) پیروزی آینده ی دموکراسی اثر توماس مان، برگردان محمدعلی اسلامی ندوشن را به چاپ رساند.(11)
در دهه ی 1330 ش بیش از نیمی از ترجمه ها در حوزه ی ادبیات بود و در این میان، بیشترین ترجمه ها از آثار جک لندن (دوازده کتاب)، ماکسیم گورکی (ده کتاب)، اشتفان تسوایک و ویکتور هوگو (هر یک نُه کتاب)صورت گرفت.(12) در این دهه، همچنین بیش از بیست ترجمه از آثار موریس مترلینگ منتشر شد. اغلب این آثار در باره ی شگفتی های آفرینش است و تا چند دهه از پرفروش ترین کتاب ها بوده است.(13) رشد کمّی و کیفی ترجمه های حوزه ی فلسفه و روانش شناسی نیز درخور توجه است. برخی از کتاب هایی که در این حوزه ترجمه شدند عبارت اند از:رؤیا اثر زیگموند فروید، ترجمه ی محمد حجازی، چاپ 1332 ش؛ اگزیستانسیالیسم اثر فولیکه، ترجمه ی ایرج پورباقر، چاپ 1332 ش؛ جمهوریت افلاطون، ترجمه ی رضا مشایخی ، چاپ 1334 ش؛ تحقیق در فهم بشر اثر جان لاک، ترجمه ی صادق رضازاده شفق، چاپ 1336 ش؛ تاریخ فلسفه ویل دورانت، ترجمه ی عباس زریاب خویی ، چاپ 1336. همچنین سه مجموعه ی مهم و نامبردنی از برگزیده ی آثار فیلسوفان و دانشمندان غربی با عنوان های فلسفه علمی و فلسفه نظری و فلسفه ی اجتماعی در اواخر این دهه و اوائل دهه ی چهل ترجمه و چاپ شد. احمد آرام، عبدالله انوار، منوچهر بزرگمهر، محمدتقی بهرامی حران، حسن تقی زاده، کمال جناب، رضا صدوقی، محمود صناعی و محمد علی فروغی از جمله ی مترجمان این سه مجموعه اند.
کاهش اثر ترجمه شده در رده ی فلسفه ی و روان شناس و نیز علوم اجتماعی و افزایش چشم گیر ترجمه ها در دو دوره ی ادبیات و ادیان، از نکات درخور توجه در جدول پراکندگی موضوعی ترجمه های دهه ی چهل است. در دهه ی چهل شمار آثار ترجمه شده در رده ی فلسفه و روان شناسی و رده ی علوم اجتماعی به ترتیب 37/5درصد و 20/1 درصد کاهش یافت و همین 37/5 درصد افزایش پیدا کرد. در این دهه نقد ترجمه و در پی آن کیفیت ترجمه ها سامان یافته تر شد.(14)
از کودتای 1332 ش تا انقلاب اسلامی 1357 ش، ترجمه اهمیت سیاسی -اجتماعی مضاعفی داشت. به عقیده ی احمد کریمی حکاک، در دهه ی چهل ترجمه ابزار رقابت سیاسی بین انگلیسی ها و امریکایی ها در ایران بود.(15) از سوی دیگر، منتقدان نظام سیاسی و فرهنگی غرب نیز رفته رفته آثاری را به فارسی در آوردند یا بر آثار ترجمه شده نقدهایی نوشتند.(16) نمونه ای از این آثار این هاست:سرگذشت فلسطین یا کارنامه ی سیاه استعمار اثر اکرم زعیتر، ترجمه ی اکبر هاشمی رفسنجانی، چاپ 1343؛ عرب و اسرائیل اثر ماکسیم رودنسون، ترجمه ی رضا براهنی، چاپ 1349ش؛ چهره ی استعمارگر، چهره ی استعمارزده اثر آلبر ممی، ترجمه ی هما ناطق، چاپ 1349 ش؛ فقر آموزش در آمریکای لاتین (صدقه و آزار) اثر ایوان ایلیچ، ترجمه ی هوشنگ وزیری، چاپ 1353ش. در انتخاب و ترجمه ی این دسته از آثار افزون بر کوشش های آشکار و پنهان افراد متمایل به اندیشه های چپ تلاش های محافل روشنفکری نیز مؤثر بود.(17) با این همه، حمید عنایت-که مدتی سرپرست بخش ویرایش مؤسسه ی انتشارات فرانکلین بود-در اوایل دهه ی پنجاه با تأکید بر ناآگاهی ایرانیان از تمدن غربی، یادآور شد که هنوز به یقین 99 درصد متون اساسی ادبی و فلسفی و علمی اروپایی ترجمه نشده است.(18)
سر انجام باید افزود که علاقه مندان به پژوهش و تفکر دینی نیز آثار بسیاری در زمینه ی شناخت تعالیم و تاریخ اسلام به فارسی در آوردند. هر چند این مقاله صرفاً عهده دار بررسی جریان ترجمه ی آثار غربی در دوره ی معاصر است اما سزاوار گفتن است که ترجمه ی برخی از آثار مربوط به تفکر دینی (به ویژه آثار نویسندگان دنیای معاصر عرب) واکنشی به فضای پدید آمده در اثر ترجمه های غربی (به ویژه آثار مادی گرایانه و الحادی)بود. برای نمونه احمد آرام که خود از پر کارترین مترجمان آثار غربی است کتاب هایی نیز از عربی به فارسی در آورد؛ از جمله، مجلداتی از در سایه ی قرآن اثر سید قطب چاپ 1334-1347 ش.(19) برخی دیگر از آثار ترجمه شده در حوزه ی تفکر دینی اینهاست؛ جاهلیت قرن بیستم اثر محمد قطب ، ترجمه ی صدرالدین بلاغی، چاپ 1346 ش؛(20) نقش دانشجویان در بقای آینده ی اسلام اثر ابوالاعلی مودودی، ترجمه ی عباس سعیدی فر، چاپ 1331 ش؛ برنامه ی انقلاب اسلامی اثر همو، ترجمه ی سید غلامرضا سعیدی، چاپ 1340 ش؛ اسلام و تمدن غرب اثر همو، ترجمه ی ابراهیم امینی، چاپ 1348 ش؛(21) علی علیه السلام و دو فرزند بزرگوارش اثر طه حسین، ترجمه ی احمد آرام، چاپ 1332 ش؛ گفت و شنود فلسفی در زندان ابوالعلاء، معرّی اثر همو، ترجمه ی حسین خدیوجم، چاپ 1344ش؛(22) راه محمد اثر عباس محمود عقّاد، ترجمه ی اسدالله مبشری، چاپ 1327؛ خدا، اثر همو، ترجمه ی محمدعلی خلیلی، چاپ 1328 ش؛ نخستین انسان، اثر همو، ترجمه ی خلیل خلیلیان، چاپ 1343 ش؛ کمونیسم و اسلام اثر عقاد و احمد عطار، ترجمه ی احمد خدایی، چاپ 1355 ش؛ کمونیسم و اسلام اثر عقّاد و احمد عطار، ترجمه ی احمد خدایی، چاپ 1355 ش(23) و نیز کتاب هایی از مستشرقان مثل عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن اثر جان دیون پورت، ترجمه ی سید غلامرضا سعیدی. آثار فراوان از این دست در طول سال های پیش از انقلاب اسلامی در شمار پرفروشترین کتاب ها بود.

پی نوشت ها :

1. ایران. مجلس شورای ملی، ص 178.
2. «ترجمه در نیم قرن اخیر»، ج4، ص 49-71؛ هم چنین ر.ک. جدول. 2.2.
3. «ترجمه در نیم قرن اخیر» همان جا.
4. <دایرة المعارف مطالعات ترجمه ی روتلج>(Routledge encyclopedia of translation studies>، ص 520؛ برای نام بعضی مترجمان آثار چپ فرانسوی، ر.ک. نوایی، ص 101-102.
5. همان، ص 99-100.
6. ر .ک. دانشنامه ی جهان اسلام، ذیل «بنگاه ترجمه و نشر کتاب».
7. صنعتی زاده، مصاحبه ی مورخ 16 بهمن 1380.
8. copyright
9. نوایی، ص 106-107.
10. امامی، 1362ش، ص 87.
11. برای نام برخی از مهم ترین ترجمه های ادبی چاپ امیرکبیر، بنگاه ترجمه و نشر کتاب و مؤسسه انتشارات فرانکلین ر.ک. امامی، 1378 ش ، ص 14.
12. «ترجمه در نیم قرن اخیر»، ص 62-63.
13. برای نام آثار فارسی شده ی مترلینگ ر.ک. فهرست کتاب های فارسی شده چاپی ، ج3، ص 1591-1595.
14. ر.ک. «ترجمه در نیم قرن اخیر»، ص 66-67.
15. ر.ک. <دایرة المعارف مطالعات ترجمه ی روتلج>، ص 520
16. برای نمونه ر.ک. حواشی محمد رضا حکیمی بر اسلام در ایران پطروشفسکی ، برگردان کریم کشاورز، چاپ 1351 ش که یک چهارم کتاب را دربرمی گیرد.
17. برای نمونه در باره ی تأثیر یکی از این محافل در انتخاب کتاب های انتشارات نیل ر.ک. سید حسینی و رحیمی، ص 171-172.
18. 1353ش، ص 59-61.
19. برای مشخصات سایر آثار ترجمه شده از سید قطب ر.ک. فهرست کتاب هایی فارسی شده ی چاپی، ج2، ص 1179-1182.
20. برای سایر آثار فارسی شده ی محمد قطب ر.ک. همان، ج2، ص 1182-1183.
21. برای سایر آثار فارسی شده مودودی ر.ک. همان، ج3، ص 1665-1668.
22. برای سایر آثار فارسی شده ی طه حسین ر.ک. همان، ج1، ص 639-340.
23. برای سایر آثار فارسی شده ی عباس محمود عقاد، ر.ک. همان ، ج2، ص 1068-1069.

منبع مقاله :
هاشمی، سیّد احمد و [دیگران]؛ (1389)، نهضت ترجمه در فرهنگ اسلامی، تهران:نشر کتاب مرجع، چاپ اول