ستاره شناسان، به کمک وسایل نجومی، در هر گوشه از فضا (1) میلیونها کهکشان (2)، در هر کهکشان هزاران هزار ستاره (3) کشف کرده اند. ستارگان اغلب فروزانند، و فروزندگی آنها ناشی از واکنش های هسته است که در آنها رخ می دهد. علت گردش سیارات (4) به دور ستاره هایشان، جرم بسیار زیاد ستاره نسبت به جرم همگی آنهاست. به همین دلیل برخی از سیارات نیز دارای چندین قمر (5) گردشگر به دور خود می باشند. ستاره ها و سیاره های بزرگ از تراکم گازها و غبارهای میان ستاره ای ایجاد گردیده اند. یک مجموعه از اجرام آسمانی، اگر دارای کمتر از یک میلیون ستاره باشد؛ خوشه ستاره ای (6) و اگر تعداد ستارگانش بیش از یک میلیون ستاره باشد؛ کهکشان نامیده می شود.
ستارگانی در جهان وجود دارند که فصاله آنها تا زمین، میلیاردها سال نوری است. گاهی ستارگان، با داشتن فاصله های بسیار زیاد، به حدی نزدیک به هم به نظر می رسند، که گروهی از آنها در آسمان به شکل ابر نازکی دیده می شوند. چنین گروه هایی از ستارگان، کهکشان نام دارند. در افسانه های کهن شرق، چنین آمده است که بار کاهی در آسمان عبور کرده و خرده های کاه که از آن پخش شده، بدینسان بر جای مانده است. به همین سبب به این منظره آسمانی نام کاهکشان یا کهکشان داده بودند.
در بخش فضای قابل رویت فضا، هزاران میلیون کهکشان وجود دارد. هر کهکشان مجموعه ای از میلیون ها ستاره است. برای مثال کهکشان بزرگ آندرومدا (7) با فاصله یک و نیم میلیون سال نوری، در حدود یک صد میلیارد ستاره دارد. تعداد ستاره های موجود در بخش قابل رویت جهان در حدود ده به توان بیست و دو، و مجموعه مواد موجود در آنها از حاصلضرب این عدد در جرم خورشید تجاوز می نماید. با وجود این مقدار زیاد ماده به شکل ستاره، یکی از خواص اساسی جهان تهی بودن آنست. در ازای هر پانزده و نیم سانتی متر مکعب ماده ستاره ای، در حدود ده به توان بیست و دو سانتی متر مکعب فضای خالی موجود است.
اگر از زمین به خارج از کهکشان راه شیری بنگریم، شاخه ای از کهکشان را که زمین در آن واقع است، همچون نوار پهن و ابر مانندی می بینیم که از یک سمت آسمان به سمت دیگر آن کشیده شده است. این نوار روشن، که به نام راه شیری (9) موسوم است؛ نور میلیون ها ستاره ای است که شاخه کهکشان را تشکیل می دهند ولی خود به سبب فاصله زیادی که از ما دارند دیده نمی شوند. در اساطیر یونان قدیم این نوار، شیری است که از پستان هرا (10)؛ الهه و رب النوع خوشبختی، هنگام شیر دادن به کودکی گرسنه و نیرومند به نام هرکول (11)، بر آسمان پاشیده شده است.
خورشید؛ دارای خانواده ای متشکل از 9 سیاه بزرگ، صدها هزار سیاره کوچک، تعداد بیشماری از قطعات جامد، و مقادیر بسیار زیادی گرد و غبار است. زمین؛ با سرعت 5/1 کیلومتر در ساعت؛ روزی یک بار به دور محور خود، و با سرعت 30 کیلومتر در ثانیه؛ سالی یک بار به دور خورشید می گردد. محور زمین دارای یک حرکت مخروطی با پریود 26000 ساله است (رقص محوری) (12).
این در حالی است که کهکشان ما در حدود هر دویست میلیون سال یک بار به دور خود می چرخد. منظومه شمسی نیز با سرعتی نزدیک به دویست و پنجاه کیلومتر در ثانیه به دور مرکز کهکشان می چرخد.
دمای نقاط مختلف خورشید بین 6000 تا 14000000 درجه سانتیگراد می باشد. قطر آن 109 برابر قطر زمین، جرم آن 333400 برابر جرم زمین محاسبه شده است. جرم خورشید به تنهایی 700 برابر جرم مجموع سیاره های منظومه شمسی است. دمای نقاط مختلف زمین بین منهای 50 تا 5000 درجه سانتیگراد می باشد. قطر آن 12740 کیلومتر، و جرم آن 6/6 ضربدر ده به توان 27 گرم محاسبه شده است.
خورشید بطور عمده از گازهای هیدروژن و هلیوم تشکیل شده است. نیروی جاذبه باعث شده است که اتم های هیدروژن و هلیوم چنان داغ شوند که دو اتم هیدروژن به هم بپیوندد و یک اتم هلیوم درست کنند (گداخت هسته ای/ فیوژن (13)). این واکنش هسته ای انرژی زیادی آزاد می کند. تمام نور و گرمایی که از خورشید می گیریم محصول همین واکنش هسته ای است.
بسیاری از افسانه های قدیم، دلالت دارند بر ترس انسان های نخستین از این که مبادا فردا خورشید طلوع نکند و یا این که پس از زمستان بهاری دیگر نیاید. در اساطیر یونان باستان دمتر (14)؛ الهه حامی کشتزارها و محصولات کشاورزی، دختر بسیار زیبایی به نام پرسه فونه (15) از زئوس (16)؛ خدای
جدول شماره یک: مشخصات کلی سیارات منظومه شمسی
|
نام سیاره |
فصله از خورشید به میلیون کیلومتر |
مدت گردش به دور خورشید |
جرم نسبت به جرم زمین |
مدت چرخش به دور خود |
تعداد قمرهای شناخته شده |
|
تیر/عطارد/ Mercury |
9/57 |
88 روز |
055/0 |
6/58 روز |
- |
|
ناهید/زهره/ Venus |
2/108 |
225 روز |
82/0 |
1/243 روز |
- |
|
زمین/ ارض/ Earth |
6/149 |
25/365 روز |
1 |
23 ساعت و 56 دقیقه |
1 |
|
بهرام/مریخ/ Mars |
9/227 |
687 روز |
107/0 |
24 ساعت و 37 دقیقه |
2 |
|
مشتری/برجیس/ Jupiter |
778 |
86/11 سال |
9/317 |
9 ساعت و 53 دقیقه |
16 |
|
کیوان/ زحل/ Saturn |
1427 |
46/29 سال |
2/95 |
9 ساعت و 25 دقیقه |
22 |
|
اورانوس/ Uranus |
2870 |
01/84 سال |
6/14 |
17 ساعت و 14 دقیقه |
15 |
|
نپتون/ Neptune |
4497 |
79/164 سال |
2/17 |
16 ساعت و 5 دقیقه |
8 |
|
پلوتون/ Pluto |
5912 |
4/248 سال |
11/0 |
39/6 روز |
1 |
خدایان و خدای آسمان ها به دنیا می آورد. بعدها هایدس (17)؛ برادر زئوس و خدای دنیای زیرزمینی مردگان عاشق زیبایی این دختر می شود. بنابراین روزی که پرسه فونه در چمنزاری در سیسیل، گل های نرگس می چید، زمین در کنارش باز شد، و هایدس او را به سراپرده خود در اقلیم دوزخ ها برد. پرسه فونه از خدایان کمک طلبید و به درگاهشان استغاثه کرد، اما زئوس به این ربایش رضایت داد. دمتر که از فریادهای دخترش هراسان شده بود سراسیمه مدت نه شبانه روز دنیا را برای پیدا کردن او زیر پا گذاشت، تا این که هلیوس (18)؛ خدای خورشید و آفتاب، که همه را می بیند، او را از همه ماجرا آگاه می کند. الهه خشمگین تصمیم گرفت دیگر به آسمان باز نگردد. او از سرزمینی به سرزمینی دیگر می رفت و آداب کشت و زرع را به آدمیان می آموخت. در طول این مدت، آسمان از غیبت او دیگر سترون شده بود. خدایان تصمیم گرفتند پادرمیانی کنند، زیرا نظم طبیعی، زیر و رو شده بود. آنها تصمیم گرفتند پرسه فونه را به مادرش بازگردانند، به شرط آن که در دنیای زیر زمین تا آن وقت چیزی نخورده باشد. هرمس که خدایان او را به عنوان پیک به محل فرستاده بودند، دریافت که پرسه فونه یک حبه انار که هلیوس آن را به نشانه عشقش به او پیشکش کرده بود خورده است: دیگر بازگرداندن همیشگی او به روی زمین ممکن نبود. خدایان درصدد مصالحه ای برآمدند: سرانجام قرار شد پرسه فونه هر ساله در موسم بهار به مدت هشت ماه به روی زمین نزد مادرش باز گردد و در پایان پاییز به مدت چهار ماه نزد شوهرش به زیر زمین برود، و تا هر وقت که او از مادرش جدا مانده باشد، زمین سترون و زمستان خواهد شد. پرسه فونه نمادی از رویش گیاهان و بذر مدفون در دل خاک به هنگام زمستان است که در بهار جوانه می زند.
پوسته کره زمین متجاوز از هزار میلیون سال قبل شکل گرفته است. انسان های نخستین نیز در حدود دو میلیون سال قبل می زیسته اند. آنان در برابر طبیعت، موجودی بسیار ضعیف و ناتوان بودند و همه چیز برایشان عجیب و ترسناک جلوه می کرد. در حدود هفت هزار سال قبل از میلاد بود که مردم از غار نشینی دست برداشته و زیستن در روستاها را آغاز کردند.
با کشف آتش و استخراج فلزات، گام های بلندتری برداشته شد و به این ترتیب عصر مس جایگزین عصر حجر گردید. زیرا که مس در طبیعت از بقیه مواد فراوانتر و ذوب کردنش نیز آسانتر بود. «این دوره مس سه هزار سال قبل از میلاد در مصر و بین النهرین شروع شد، ولی در اروپای مرکزی و غربی از هزار و هشتصد سال قبل از میلاد آغاز گشت.»
دوره مفرغ به فاصله نزدیکی، پس از آن آغاز گردید. زیرا روزی بر حسب تصادف مقداری قلع و مقداری مس در حالت مذاب با هم مخلوط شدند، و آلیاژ مفرغ را بوجود آوردند.
سپس تکامل فنی به تدریج تکامل فکری را نیز موجب گشت و جهان اسرار آمیز روز به روز برای بشر، شناخته تر و دوست داشتنی تر گردید. اکنون می دانیم که شعله از احتراق گازها پدید می آید، اما همین شعله برای نیاکان ما در حکم یک معما، و حتی به مثابه چیزی که می بایست بسان یک خدا پرستیده شود، تلقی می گردید.
با گذشت قرن ها و رشد شهرنشینی، تمدن های نوینی در کنار رودخانه های بزرگ بوجود آمدند. در حدود سه هزار سال قبل از میلاد بود که تمدن های مصر و بابل جلوه گر شدند و رو به شکوفایی نهادند. باید توجه داشت که علم در آن دوران، بیشتر در خدمت رفع نیازمندی های جامعه بود تا در جهت اقناع حس کنجکاوی بشر.
در جستجوی کشف الفبای کتاب هستی، ابتدا آب و خاک و هوا و آتش را چهار عنصر اصلی در نظر گرفتند. بعدها پس از کشف و شناسایی 64 عنصر، مندلیف (19) توانست جدول تناوبی خود را براساس خواص فیزیکی و شیمیایی عناصر طبقه بندی نموده و ضمن کشف ارتباط میان عناصر، وجود سایر عناصر را با شرح برخی خواصشان به درستی پیشگویی نماید. به موازات کشف عناصر گوناگون در ابتدا اتم ها را کوچکترین واحد هر عنصری در نظر گرفتند اما با پیشرفت علوم مختلف مشخص شد که اتم ها از الکترون ها، پروتون ها و نوترون ها تشکیل شده اند. مطابق با آخرین دستاوردهای علمی؛ پروتون ها و نوترون ها و سایر ذرات بنیادی نیز از شش عدد کوارک (20) مختلف تشکیل شده اند.
از عمر جهان کنونی در حدود 10 به توان 10 سال می گذرد. عمر یک پروتون آزاد در حدود 10 به توان 30 سال تخمین زده می شود. در طول این مدت پروتون با دریافت یک الکترون می تواند به اتم هیدروژن تبدیل شود و در غیر این صورت تجزیه شده و فرو می پاشد. یک نوترون آزاد در حدود 15 تا 22 دقیقه عمر دارد و سرانجام به سه ذره پروتون و الکترون و آنتی نوترینو تجزیه می شود.
یک الکترون آزاد نیز دارای عمری نامحدود است.
جدول شماره دو: مشخصات اجزای سازنده اتمهای عناصر مختلف
|
نام ذره |
جرم نسبی بر حسب |
جرم بر حسب گرم |
بار نسبی |
بار بر حسب کولن |
|
الکترون |
485803/5 ضربدر 10 به توان 4- |
10955/9 ضربدر 10 به توان 28- |
1+ |
منهای 602189/1 ضربدر 10 به توان 19- |
|
پروتون |
007276/1 |
67261/1 ضربدر 10 به توان 24- |
1- |
602189/1 ضربدر 10 به توان 19- |
|
نوترون |
008665/1 |
67492/1 ضربدر 10 به توان 24- |
0 |
0 |
با کشفیاتی مثل دور شدن همه ستارگان از یکدیگر، و دمای متوسط یکسان نقاط مختلف جهان، اغلب دانشمندان به این باور رسیده اند که در زمانی بیش از 10 به توان 10 سال پیش، همه مواد عالم به صورت بسیار فشرده ای، با دمایی نزدیک به 10 به توان 39 درجه کلوین، در یک نقطه متمرکز بوده اند، که با یک انفجار بزرگ (21) این انرژی و مواد بسیار زیاد در تمام جهات پخش شده اند. در حدود یک صدم ثانیه بعد از انفراد، یک چهارم کل پروتون ها و نوترون هایی که قبلاً بوجود آمده بودند، باید به هلیون و هیدروژن تبدیل شده باشند. عنصر هلیوم در حدود 25 درصد جرم کل ماده کیهان را تشکیل داده و 75 درصد بقیه اغلب از هیدروژن ساخته شده است.
تمام مواد جهان از کهکشان ها گرفته تا اتم ها و اجزای اتمی، تحت تأثیر چهار نیروی گرانشی، نیروی الکترومغناطیسی، نیروی هسته ای قوی، و نیروی هسته ای ضعیف در کنار هم قرار گرفته اند. در عالمی که ما زندگی می کنیم، نیروی گرانش، ضعیف ترین، اما نافذترین نیروی عمده است. نیروی گرانش، نیروی غالب بر کهکشان ها، ستاره ها و سیاره ها و اجسام معمولی است. سه نیروی دیگر در سطح اتمی فعالیت دارند: نیروی الکترومغناطیسی؛ الکترون ها را در مدارهای خاصشان به دوره هسته اتم نگاه می دارد. نیروی هسته ای قوی که تریلیون ها بار از نیروی گرانش پرقدرت تر است، هسته اتم را به صورت یکپارچه حفظ می کند و بردش فقط در حدود شعاع هسته اتم است. این نیرو باعث پایداری پروتون ها و نوترون های هسته اتم می باشد. نیروی هسته ای ضعیف در اتم های معینی مثل اورانیوم، باعث تشعشع رادیو اکتیو می شود.
برخی از دانشمندان بنا بر نظریه های وحدت یافته بزرگ یا گوت ها (22) سعی و تلاش دارند که این مجموعه های گوناگون قوانین طبیعی را با یکدیگر آشتی دهند. آنها اعتقاد دارند که در ورای این قوانین رنگارنگ، یا سادگی نهایی قرار دارد که تمام آنها را می توان به صورت قانون ساده ای توضیح داد.
ما در یک عالم سرد کم انرژی عالمی که در آن نیروها و ماده، ثابت و منفصل به نظر می آیند؛ زندگی می کنیم. اما عالم همیشه آن طور که ما امروز می بینیم نبوده است. کیهان (23) از همان لحظه بعد از پیدایش به شدت سرد شده است. اغلب فیزیکدانان معتقدند که کلید معمای عالم در لحظه انفجار بزرگ و یا در زمانی بلافاصله پس از آن قرار دارد. در آن لحظه، به احتمال زیاد برای کسری از ثانیه، هر چهار نیرو به صورت اثر متقابل مستقل در انرژی متمرکز آن تغییر ناگهانی آغازین (انفجار بزرگ) وجود داشته اند. تصور می شود این اثر متقابل چنان بنیادی بوده باشد که همه نیروهای بعدی از آن به وجود آمده باشند. اما هنوز معادله ای که این مطلب را نشان بدهد، کشف نشده است.
بیش از صد نوع عنصر مختلف با صدها نوع ایزوتوپهای مختلف، در کره زمین وجود دارد که برخی از آنها در ترکیب شیمیایی بدن انسان به شرح جدول شماره 3 موجود است.
از آنجا که زمین تاریخی بسیار طولانی و مفصل دارد، زمین شناسان حوادث عمر زمین را به سه قسمت بزرگ تقسیم کرده اند:
قسمت اول: از ابتدای پیدایش زمین تا تشکیل پوسته جامد آن.
قسمت دوم: از تشکیل پوسته جامد زمین تا پیدایش دریاهای اولیه.
قسمت سوم: بوجود آمدن تشکیلات رسوبی در دریاهای اولیه تاکنون.
جدول شماره سه: ترکیب شیمیایی بدن انسان
|
ردیف |
عنصر |
نسبت درصد |
مقدار تقریبی در بدن (گرم) |
|
1 |
اکسیژن |
0/65 |
4550011 |
|
2 |
کربن |
0/18 |
12600 |
|
3 |
هیدروژن |
0/10 |
7000 |
|
4 |
نیتروژن |
0/3 |
2100 |
|
5 |
کلسیم |
5/1 |
1050 |
|
6 |
فسفر |
0/1 |
700 |
|
7 |
گوگرد |
25/0 |
175 |
|
8 |
پتاسیم |
2/0 |
140 |
|
9 |
سدیم |
15/0 |
105 |
|
10 |
کلر |
15/0 |
105 |
|
11 |
منیزیم |
05/0 |
35 |
|
12س |
آهن |
006/0 |
4 |
|
13 |
منگنز |
00003/0 |
02/0 |
|
14 |
مس |
0002/0 |
1/0 |
|
15 |
ید |
00004/0 |
03/0 |
زمین شناسان قسمت سوم عمر زمین را به سه یا چهار دوران (24)، هر دوران را به چند دوره (25)، برخی دوره ها را به چند عهد یا دور (26)، و برخی دوره ها را نیز به چندین عصر یا اشکوب تقسیم کرده اند.
دوران ماقبل کامبرین/ پرکامبرین (27) به دو دوره نخست زیست/ آرکئوروئیک (28)، و
جدول شماره چهار: رویدادهای مهم جهان و کره زمین از زمان انفجار بزرگ تاکنون
|
حوادث مهم |
میلیون سال قبل |
عصر/دور |
دوره |
دوران |
|
انفجار بزرگ |
بین 10000 تا 20000 |
- |
- |
- |
|
تشکیل کهکشان ها |
بین 5000 تا 6000 |
- |
- |
- |
|
تشکیل منظومه شمسی |
4600 |
- |
- |
- |
|
سرد شدن پوسته زمین |
3500 |
- |
- |
- |
|
تشکیل قاره پانگه آن و پیدایش تک سلولی ها |
570ـ3500 |
- |
آرکئوروئیک |
پرکامبرین (ماقبل کامبرین) |
|
پیدایش بی مهرگان دریازی |
570ـ 3500 |
- |
پروتروزوئیک |
|
|
پیدایش بی مهرگان صدف دار |
500- 570 |
- |
کامبرین |
پالئوزوئیک (دیرین زیستی) |
|
پیدایش نخستین مهره داران |
430- 500 |
- |
اوردوویسین |
|
|
پیدایش جانوران هوازی و گیاهان خشکی |
395- 430 |
- |
سیلورین |
|
|
پیدایش دوزیستان ها و جنگل ها |
345-395 |
- |
دونین |
|
|
پیدایش نخستین خزندگان و گیاهان بی گل |
280-345 |
- |
کربونیفر |
|
|
پیدایش خزندگان پستاندار مانند |
225-280 |
- |
پرمین |
|
|
پیدایش نخستین دایناسورها |
190-225 |
- |
تریاس |
مزوزوئیک |
|
پیدایش نخستین پرندگان |
136-190 |
- |
ژوارسیک |
|
|
فراوانی گیاهان گلدار و نابودی دایناسورها |
65-136 |
- |
کرتاسه |
|
|
پیدایش نخستیها و اولین اجداد اسب |
53-65 |
پالئوسن |
ترشیاری (دوره سوم) |
سنوزوئیک (نوین زیستی) |
|
پیدایش اولین کرگدن و شتر |
37-53 |
ائوسن |
||
|
پیدایش میمون های بی دم و فیل ها |
26-37 |
الیگوسن |
||
|
فراوانی پستانداران علفخوار |
12-26 |
میوسن |
||
|
|
2-12 |
پلیوسن |
||
|
پیدایش انسان های آتلانتید و ناندرتال و کرومانیون |
از 2میلیون سال قبل تا 10000 سال قبل |
عصر حجر: پارینه سنگی |
کواترنری (دوره چهارم)/ دور پلئیستوسن |
|
|
پیدایش انسان های هولوسن |
از 10000 تا 4000 سال قبل |
عصر حجر: میانه سنگی |
کواترنری (دوره چهارم) / دور هولوسن/ عصر حاضر |
|
|
ظهور تمدن ها در کناره رودخانه های بزرگ |
از 4000 قبل تا 3000 سال قبل |
عصر حجر: نوسنگی |
||
|
|
از 3000 تا 2000 سال قبل |
عصر فلزات: عصر مس |
||
|
|
از 2000 تا 1000 سال قبل |
عصر فلزات: عصر مفرغ |
||
|
|
از 1000 سال قبل تا کنون |
عصر فلزات: عصر آهن |
دوره پیشین زیست/ پروتروزوئیک (29) یا آلگونیکن (30) تقسیم شده است. در این دوران جانداران تک سلولی بوجود آمده اند.
دوران دیرین زیستی / پالئوزوئیک (31) به چندین دوره تقسیم می شود؛ دوره کامبرین (32)، دوره اوردوویسین (33)، دوره سیلورین (34) دوره دونین (35)، دوره زغالین میسی سی پین (36) دوره ذغالین پنسیلوانین (37)، و دوره پرمین (38) تقسیم شده است. در این دوران حیوانات بی مهره و گیاهان نهان دانه بوجود آمده اند.
دوران میان زیستی/ مزوزوئیک (39) به دوره تریاسیک (40)، دوره ژوراسیک (41)، و دوره آهکین/ کرتاسه (42) تقسیم شده است. در این دوران خزندگان و گیاهان بازدانه بوجود آمده اند.
دوران نوین زیستی / سنوزوئیک (43) به دو دوره ترشیاری / دوره سوم (44)، و دوره کواترنری / دوره چهارم (45) تقسیم شده است. دوره ترشیاری را به دو بخش دیرین زا (46)، و نوین زا (47) تقسیم شده که بخش اول شامل دوره های پالئوسن (48) ائوسن (49)، و الیگوسن (50)، و بخش دوم شامل دوره های میوسن (51)، و پلیوسن (52) می باشد. در دوره سوم پستانداران و گیاهان امروزی و در دوره چهارم انسانها بوجود آمدند. دوره چهارم را دوره آدم زا/ آنتروپوزوئیک (53) می نامند.
دوره کواترنری/ دوره چهارم به دوره پلئیستوسن (54)، و دوره هولوسن (55) تقسیم شده است. این دو دور به دو عصر حجر (56) و عصر فلزات (57) به شرح جدول شماره یک تقسیم شده اند. عصر حجر به سه بخش پارینه سنگی (58)، میانه سنگی (59)، و نوسنگی (60) تقسیم شده است. عصر فلزات نیز به سه بخش عصر مس، عصر مفرغ، و عصر آهن تقسیم شده است. عصر حاضر ادامه عصر آهن می باشد.
پی نوشت ها :
1. Space
2. Galaxy
3. Star
4. Planet
5. Satellite
6. Star Cluster
7. Andromeda
8. Solar System
9. Milky Way
10. Hera
11. Hercules
12. Precession of Equinox
13. Fusion
14. Demeter
15. Persephone
16. Zeus
17. Hades
18. Helios
19. Mendeleyev
20. Quark
21. Big Bang
22. Grand Unified Theories
23. Cosmos
24. Era
25. Period
26. Epoch
27. Precambrian
28. Archeozoic
29. Protorozoic
30. Algonkian
31. Paleozoic
32. Cambrian
33. Ordovician
34. Silurian
35. Devonian
36. Carboniferous Mississippian
37. Carboniferous Pennsylvania
38. Permian
39. Mesozoic
40. Triassic
41. Jurassic
42. Cretaceous
43. Cenozoic
44. Tertiary
45. Quaternary
46. Paleogen
47. Neogen
48. Paleocene
49. Eocene
50. Oligocene
51. Miocene
52. Pliocene
53. Anthropozoic
54. Pleistocene
55. Holocene
56. Stone Age
57. Metal Age
58. Paleolithic
59. Mesolithic
60. Neolithic
ارزنده نیا، محمد، (1387) اتم و الفبای کتاب طبیعت، تهران: اطلاعات، کتابهای سپیده، چاپ سوم
