رویکرد پدیدار شناختی به شخصیّت

نکات کلیدی

مفهوم خود از نظر راجرز:

رویکرد پدیدارشناختی، بر تجربه های آگاهانه شخصی مبتنی است که افراد خود پنداره ی خویش را از آن می سازند. برای هر فرد مهم ترین نیروی انگیزشی برای فعالیت، نیاز او به شکوفایی کامل استعدادهای بالقوه و دستیابی به خود ایده آل است. افراد در تلاشند تا بین رفتار و خود پنداره شان هماهنگی ایجاد کنند و همچنین می کوشند تا عزت نفس خود را حفظ کنند.

دسته بندی پرسش ها:

راجرز از دسته بندی پرسش ها به عنوان شیوه ای برای کشف خودپنداره در موقعیت های درمانی استفاده کرد. روش دسته بندی پرسش ها، شیوه ی منظمی از فراخوانی ویژگی ها فراهم می کند که فرد آن ها را ویژگی های غالب خود می داند. این ویژگی ها عمدتاً از طریق مصاحبه ی با شرکت کنندگان به دست می آید و در نتیجه تجربه های آنان را منعکس می کنند.

تصور کِلی از نظام ساختاری:

کِلی مدل خود را بر این نظر مبتنی کرد که افراد دیدگاه خود را نسبت به جهان، بر اساس مجموعه ای از جنبه های ارزیابی شخصی که ساختار نامیده می شود، شکل می دهند. نظام ساختارها در فرد پویاست؛ به این معنا که نظام ساختاری نحوه ی ادراک انسان نسبت به افراد، حوادث و واکنش او را نسبت به آن ها رقم می زند.

روش شبکه خزانه ی سازه ها:

تنها خود افراد می توانند نظام سازه ای مربوط به خود را آشکار کنند. روش شبکه ی خزانه ی سازه ها، برای کمک کردن به این افراد طراحی شده است. سازه ها به وسیله ی عناصر متضاد یک مجموعه (ممکن است افراد، اشیاء یا رویدادها باشند) در گروه های سه تایی فراخوانده می شوند؛ سپس سازه ها بر تمام عناصر آن مجموعه منطبق می شوند و از الگوهای حاصل می توان برای بررسی ارتباط میان فرد و دیگر افراد یا حوادث مهم در زندگی او استفاده کرد.

مفهوم خود از نظر راجرز

راجرز نظریه خود را پیرامون مفهوم «خود پنداره» (1) بنا نهاد. خودپنداره برخلاف «خود» (2) در (دیدگاه روان تحلیلی) رفتار فرد را کنترل نمی کند؛ بلکه در عوض الگوهای سازمان یافته و با ثبات ادراکی فرد را درباره ی جهان خارج نشان می دهد و معنای آن، الگوهای سازمان یافته منحصر به آن فرد است. خود پنداره ای را که هر فرد دوست دارد به آن دست یابد، خود ایده آل نامیده می شود. در نظریه ی فروید ویژگی های عمده ی شخصیت در دوران اولیه ی زندگی تثبیت می شوند؛ ولی در نظریه راجرز ویژگی های شخصیت فرد دائماً در حال رشد و تکامل هستند. این رشد و تکامل به سبب نیاز افراد به تحقق خود که «خود شکوفایی» (3) معروف شده است، انگیخته می شود. راجرز همچنین بر اهمیت «عزت نفس» (4) و نقش رابطه والدین - کودک در رشد و تکامل آن تأکید می کرد. دستیابی به سطوح بالای عزت نفس زمانی محتمل تر است که 1. والدین فردیت کودک را بپذیرند و محبت و علاقه ی خود را به او نشان دهند؛ 2. انتظارات والدین از کودک،‌ صریح و آشکار بوده و پاداش و تنبیه ها منصفانه و به صورت مستمر باشد؛ 3. برخورد والدین با کودک در محدود مشخص دموکراتیک بوده و به اظهارنظرهای کودک توجه شود و به آن ها احترام گذاشته شود.

دسته بندی پرسش ها

ماهیت خود پنداره ی فرد را می توان با استفاده از روش دسته بندی پرسش ها بررسی کرد. در این روش که تعداد زیادی (حدوداً صد یا بیشتر) گزاره که به ویژگی های شخصیت مربوط است، به فرد ارائه و از او می خواهند که گزاره ها را بر اساس میزانی که ویژگی خود او را نشان می دهند، دسته بندی کند. معمولاً پرسش های دسته بندی شده، یازده دسته را در بر دارند که دامنه آن ها از بیشترین میزان خصوصیت من (دسته بندی کننده) از یک سو تا، کمترین میزان خصوصیت من از سوی دیگر می باشد. بدین صورت وقتی از فرد علاوه بر دسته بندی خواسته شود که چه تعداد کارها را می تواند در هر دسته قرار دهد، به ناچار یک توزیع طبیعی حاصل می شد. دسته بندی پرسش ها را همچنین می توان از مصاحبه ی بالینی با فرد یا از منابع دیگر به دست آورد؛ هیچ لیست استانداردی در این زمینه وجود ندارد. از این روش می توان برای بررسی «خود ایده آل» نیز استفاده کرد؛ به این صورت که عباراتی مانند «برترین صورتی که دوست دارم باشم» و «نازل ترین صورتی که آرزو می کنم، باشم» در دو سوی پیوستار قرار داده می شوند.
به نظر راجرز همه ی رفتارها و تجربه ها بر اساس خود پنداره افراد ارزیابی می شوند. معمولاً افراد می کوشند به شیوه ای هماهنگ با خود پنداره خود عمل کنند و رفتار دیگران را نیز متناسب با خود پنداره خویش برانگیزند. اختلاف ها و تضادها، ساختار «خود» را تهدید می کنند و ممکن است سبب ایجاد فرآیندهای دفاعی - شبیه آنچه فروید مطرح کرد - شوند. تحریف یا انکار تجربه ها می تواند موجب اضطراب در فرد شود، و این ارتباط تجربه با خود پنداره است که کلید شفابخش درمان را فراهم می کند.

دیدگاه کِلی درباره نظام سازه ای

نظریه ی ساختاری شخصیت جُرج کِلی فرضیاتی درباره ی ساخت های درونی مانند «منْ» یا «خود» را مطرح نکرده است؛ بلکه نظریه او مبتنی بر این اصل شناختی است که افراد - اصول سازمان دهنده را به نام ساختار، از کنش متقابل خودشان با جهان خارج به دست می آورند و برای بیان جهان خارج، از همین سازه ها استفاده می کنند. از آن جا که هر فرد نسبت به واقعیت ها دیدگاه منحصر به فردی دارد، بنابراین مجموعه ی سازه هایش شخصی و منحصر به فرد خواهد بود. همین مجموعه ساختار است که نحوه ی خاصی از واکنش و احساسات را پدید می آورد که مشاهده کننده ی خارجی آن را «شخصیت» می نامد. ساختارها تفاوت ها را نشان می دهد و گفته شده است که این ساختارها، دو قطبی هستند. البته این قطب ها الزاماً تضاد کامل و صد در صد با هم ندارند؛ بلکه بیشتر مواقع این گونه هستند.
افراد حوادث را صرفاً در محدوده ی سازه های خودشان درک و معنا می کنند؛ ولی در عین حال آزاد هستند که همه یا جزئی از نظام سازه ای خود را که دیگر کارآیی ندارد، مورد تجدید نظر قرار دهند. ساختارهای اصلی (5) و پایه ای، آن هایی هستند که برای عملکرد فرد نقش اساسی و مرکزی دارند و تغییر آن ها پیامدهای جدی برای کل نظام پدید می آورد. ساختارهای فرعی (6) و سطحی بدون تغییر و جابه جایی در ساختارهای اصلی می توانند تغییر داده شوند.
کِلی استعاره ی «انسان دانشمند» (7) را به کار گرفت تا شیوه ای را که ساختارها به عنوان فرضیه هایی برای پیش بینی حوادث آینده به کار گرفته می شوند، تشریح کند. مشاهدات بعدی ممکن است یک فرضیه را ردّ یا تأیید کند، و پاسخ انطباقی مناسب، تغییر دادن نظام سازه ای است. پیش از انجام تغییر، ساختارهای اصلی نسبت به سازه های فرعی، شواهد نقض قوی تری را می طلبد. مشکل هنگامی نمایان می شود که فرد به جای رد کردن فرضیه ها، اعتبار مشاهدات خود را انکار کند یا وقتی که نمونه گیری داده ها را خیلی گزینشی انجام دهد.

روش شبکه ی خزانه ی سازه ها

کِلی دریافت که کشف نظام سازه ای هر فرد، ارزش درمانی دارد و جاهایی را که به سبب ناسازگاری های آشکار به اصلاح نیازمند است، نشان می دهد؛ ناسازگاری هایی که فرد به علت ناتوانی یا عدم تمایل بدون کمک نمی تواند برملا سازد. ابزار برای این کشف نظام سازه ای، روش شبکه خزانه ی سازه ها نامیده می شود. این روش شیوه ی ساده ای است که به افراد کمک می کند نظام ساختاری خود را آشکار کنند. این ساختارها که درباره ی مجموعه ای از افراد، موقعیت ها، حوادث یا حتی اشیاست، با مقایسه کردن دسته های سه تایی عناصر از آن مجموعه فراخوانده می شوند. برای هر دسته ی سه تایی از عناصر، باید شیوه ای اتخاذ شود که دو عنصر از سه عنصر شبیه به هم باشند و نسبت به عنصر سوم متفاوت باشند. طبق تعریف این ویژگی، یک ساختار است؛ به دلیل این که این کار، یکی از راه هایی است که افراد عناصر یک مجموعه را دسته بندی می کنند. دسته های سه تایی دیگر نیز، سازه های بیشتری را فرامی خوانند تا جایی که دیگر چیز بیشتری به ذهن فرد نرسد. همه ی عناصر یک مجموعه بدین ترتیب بر اساس کلیه ی ساختارهای آن ارزیابی می شوند (جدول 1). البته ممکن است هنگام بازرسی الگوها، ناهماهنگی هایی آشکار شود؛ ولی شیوه های تحلیلی دیگری نیز در دسترس هستند که به تفسیر و توضیح کمک می کند.
جدول 1: بخشی از یک شبکه ی خزانه سازه ای تکمیل شده.

ساز
عامل (عنصر)	مرا دوست دارد /مرا دوست ندارد	بردبار / زودرنج	گشاده رو / گریزان	سهیم در علایق / بدون وجه اشتراک	با هوش / کُند ذهن
برادر	P *	P	P *	P	O
پدر	O *	P	O	O *	O *
مادر	P *	P	O	O *	P
همکار 1	P	O *	P	P	P *
همکار 2	P	P *	O *	O	O
رئیس	O	O *	O *	O	P
دوست 1	P	P	P	P *	P *

عواملی که با علامت () روی یک سازه کُد گذاری شده، به قطب اول از دو قطب اختصاص دارد و آن عواملی که با علامت () کُدگذاری شده، به قطب دوم آن دو قطب مربوط است. عاملی که با علامت (*) علامت گذاری شده، شامل دسته های سه تایی اولیه ای می شود که ساختار از آن منتج شده است.

پی نوشت ها :

1. self - concept.
2. ideal - self.
3. self - actualization.
4. self - esteem.
5. Core Construct.
6. Peripheral construct.
7. man - the - Sicentist.

منبع مقاله :
کریستنسن، یان و هاگ واگنر و سباستین هالیدی؛ (1385)، روان شناسی عمومی، گروه مترجمان، قم، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه الله)، چاپ اول.