نوشته های پزشکی جرجانی

1. ذخیره ی خوارزمشاهی

این اثر مهم ترین و بزرگ ترین کتاب پزشکی به زبان فارسی است و نیز مهم ترین عامل اشتهار جرجانی در تاریخ پزشکی ایران و جهان اسلام به شمار می آید. ذخیره خوارزمشاهی نه یک کتاب بلکه دایرة المعارفی است که تمام مباحث طب، اعم از کلیات و جزئیات، ‌را با بیانی روشن و دقیق آورده است (تاج بخش، 1379، ‌ج2، ‌ص321).
نگارش این کتاب زمانی صورت گرفت که جرجانی به دربار قطب الدین محمد خوارزمشاه وارد شد و تولیت داروخانه بهاء الدوله را به عهده گرفت و با وجود اشتغال در داروخانه و رسیدگی به امور مراجعان و بیماران، در سال 50 ق نوشتن کتاب ذخیره را به پایان رساند. تألیف این اثر ارزشمند حدود ده سال طول کشید و مؤلف آن را به نام قطب الدین محمد خوارزمشاه، ذخیره ی خوارزمشاهی نام نهاد (جرجانی، 1384، ‌ص سی و نه- چهل).
جرجانی در دیباچه ی این کتاب علت سفر خود به خوارزم و هدف از تألیف این کتاب را چنین ذکر کرده است:
«چون تقدیر ایزد تعالی چنان بود که جمع کننده ی این کتاب، بنده ی دعاگوی خداوند خوارزمشاه العادل المؤید المنصور ولی النعم قطب الدین نصرة الاسلام جمال المسلمین قاهر الکفرة و مشرکین عمادالدوله فخرالامه تاج المعالی امیرالامرا ارسلان تکین یمین الملوک و السلاطین ابوالفتح محمد بن یمین الملک معین امیرالمؤمنین ادام الله دولته حرس قدرتة و اعلی کلمتة و نصر ولایتة؛ قصد خوارزم کرد و به خدمت این خداوند نیک بخت شد، ‌اندرسال پانصد و چهار از هجرت و خوشی هوا و آب این ولایت بدید و سیرت و سیاست و عدل این خداوند بشناخت و امنی که اندر ولایت هست و از هیبت و سیاست او، ‌مژه آن بیافت، و اینجا مقام اختیار کرد و اندر سایه عدل و دولت او بیاسود و به نعمت و حشمت او مستظهر گشت و آثار نعمت او بر احوال خود بدید، واجب دانست حق نعمت شناختن و شکر آن گزاردن و رسم خدمت به جای آوردن و ثمره ی علمی که مدتی از عمر خویش اندر آن گذرانیده است اندر ولایت این خداوند نشر کردن. بر این نیت این کتاب به نام این خداوند جمع کرد و کتاب را ذخیره خوارزمشاهی نام کرد تا همچون نام او، ‌خداوند اندر آفاق معروف گردد و همچون خوب نامی او اندر جهان دیر بماند و به پارسی ساخت تا به برکات دولت او منفعت این کتاب به هر کسی برسد و خاص و عام را بهره باشد انشاء الله عزوجل»(جرجانی، 1380، ‌ص سی و یک- سی و دو).
ذخیره خوارزمشاهی در مدت کوتاهی پس از تألیف به شهرتی عظیم دست یافت طوری که نظامی عروضی در چهار مقاله (ص70)، که نوزده سال پس از درگذشت جرجانی (حدود سال 550 ق) تألیف کرد، ‌از ذخیره ی خوارزمشاهی در حکم یکی از کتب مرجع برای دانشجویان پزشکی نام برده و آن را هم ردیف کتاب هایی چون، ‌سته عشر جالینوس، الحاوی محمد بن زکریای رازی، ‌صدباب ابوسهل مسیحی و قانون ابن سینا دانسته است که ضروری است هر پزشک حاذقی دست کم یکی از آنها را مطالعه کند. اهمیت ذخیره خوارزمشاهی چنان است که بعضی حتی آن را برتر از قانون ابن سینا می دانند (تاج بخش، 1379، ‌ج2، ‌ص321). این کتاب از نظر سبک حد فاصل قانون و الحاوی است. ذخیره با انبوهی یادداشت های بالینی شخصی تکمیل شده است و از نظر شیوه ی بیان بسیار جذاب است (الگود، ص251). و مؤلف در تألیف این کتاب از بسیاری کتب طبی سود برده و با اتکا به تجربیات خود تألیفی نو که همه دانستنی های پزشکی زمان را دربر می گیرد پدید آورده؛ در حقیقت، ذخیره مکمل کتاب قانون و دیگر نوشته های معاصر جرحانی است (تاج بخش، همان، ‌ص322).
کتاب ذخیره ی خوارزمشاهی از نظر علمی، یک دائرة المعارف طبی است حاوی همه ی موضوعات در رشته های پزشکی از کلیات طب گرفته تا تشریح، فیزیولوژی، ‌علل بیماری، انواع درمان ها و مسائلی از این قبیل، تعریف تندرستی، بیماری، بهداشت بدن، ‌برنامه ی غذایی و آشامیدنی و اموری که باید شخص در فصول مختلف سال انجام دهد، یا اعمال طبی از قبیل خون گرفتن و امثال آن، ‌بهداشت کودکان و پیران و مسافران، مراقبت از کودک، علامات بیماری ها و درمان آنها، اعمال جراحی و بهداشت، ‌پوست و به کار بردن وسائل زینتی، ‌شناساندن زهرها و سم ها، ‌درمان گزیدگی های حیوانی، مسمومیت ها در اثر مواد و گیاهان، ‌و داروشناسی و داروسازی. ذخیره از یازده کتاب (بخش)، شامل نه کتاب اصلی و دو کتاب ضمیمه تشکیل شده است. جرجانی چنان که در انتهای کتاب نهم (جرجانی، ‌1355، ‌ص644) آورده، ‌قصد نداشته است که کتاب هایی مستقل در باب ادویه مفرده و قرابادین تألیف کند، ‌ولی بعدها، ‌تصمیم گرفته است که علاوه بر مطالب کتاب سوم ذخیره، دو کتاب در منافع دارویی اعضای بدن حیوانات و دیگر قرابادین، ‌یعنی در شناخت داروهای مرکب تألیف کند و در ضمن آن، داروهای مفره ضروری را نیز شرح دهد (تاج بخش، ‌1388، ‌ذیل «ذخیره ی خوارزمشاهی»). بخش های ذخیره به قرار زیر است:

کتاب نخستین، شامل شش گفتار، در بیان حد علم طب و منفعت آن و شناختن گوهر تن مردم و چگونگی آن و شناختن عادت ها و خلط های چهارگانه و مزاج ها و احوال عادت ها و تشریح اندام ها و یاد کردن قوت های هر اندام (شامل شش گفتار)(جرجانی، 1380، مقدمه ی محرری، ‌ص بیست و هفت).
کتاب دوم، شامل نُه گفتار، در بیان وضعیت جسم، ‌تندرستی و بیماری و انواع اعراض بیماری ها و اسباب شناختن احوال نبض و احوال هر چه از مسام (منافذ ریز پوست) و از مجاری تن بیرون آید چون عرق و نفث (رطوبتی که از دهان خارج می شود) و بول و غایط (مدفوع) و این همه از جمله اعراض تن است (همان جا).
کتاب سوم، ‌شامل دو بخش هفت گفتاری، در تدبیر نگاه داشتن تندرستی و تدبیر هوا و مسکن و شناختن احوال آن ها، ‌تدبیر طعام و شراب، تدبیر خواب و بیداری، تدبیر حرکت و سکون، شناختن احوال کسوت ها(لباس ها)، عطرها و اسفرغم ها(گل و ریاحین و سبزیجات) به کار داشتن روغن ها تدبیر قی کردن، ‌داروی مسهل خوردن، تدبیر خون گرفتن (فصد)، حجامت، دیوچه (زالو)، حُقنه (تنقیه)، ‌شیاف و تدبیر امراض نفسانی چون شادی و اندوه و اندیشه های گوناگون و همچنین تدبیر حال هایی که اندر تن مردم پدید آید و پدید آمدن آن نشانه های بیماری بود که خواهد آمد و تدبیر پروردن اطفال و تدبیر پیران و مسافران (همان، ص سی و چهار -سی و پنج).
کتاب چهارم، شامل چهار گفتار، ‌درباره ی چگونگی تشخیص بیماری و مرگ است. همچنین شناختن نضج و بحران ها و شناختن حال بیماران که چگونه اند و این را طبیبان در اصطلاح خود تقدمة المعرفه گویند(همان جا).
کتاب پنجم، ‌در شش گفتار، ‌در انواع تب ها و اسباب و علامات و اقسام و انواع آن ها و روش معالجه ی تب ها (همان جا؛ تاجبخش، ‌1388، ‌ذیل «ذخیره ی خوارزمشاهی»).
کتاب ششم، شامل 21 گفتار و 434 باب، ‌درباره ی راه های درمان بیماری های مختلف. این بخش حدود 40 درصد کتاب را در بر می گیرد و حاوی همه ی دانش های زمان در مورد نشانی ها‌، تشخیص داروها و درمان است(همان جاها).
کتاب هفتم، شامل هفت گفتار، در بیان انواع آماس ها و تدبیر شکافتن و داغ کردن و علاج تباه شدن اندام و تدبیر شکستگی و در رفتگی مفاصل و سوختگی ها.
کتاب هشتم، شامل سه گفتار در پاکیزگی و آراستگی ظاهری تن و بیماری های پوست و مو و درمان آن هاست(همان جاها).
کتاب نهم، در شش گفتار، ‌درباره ی زهرها و مارگزیدگی ها، ‌گزش سگ و انواع سایر حیوانات، هاری و جز آن است (همان جاها).
کتاب دهم، شامل یک گفتار، ‌در منافع اعضای حیوانات به ترتیب حروف ابتث است که در آن از داروهایی با منشأ حیوانی سخن رفته است (تاجبخش، ‌همان جا؛ صهبا، ص 258).
کتاب یازدهم، در دو گفتار، ‌درباره قرابادین و داروشناسی و داروسازی است. این بخش در قرن های بعد نیز بسیار محل مراجعه و استفاده بوده است (همان جاها).

از نکات مهم کتاب ذخیره ی خوارزمشاهی آن است که مؤلف در مواردی به تجارب و کشفیات خود، از جمله بیماری ای که امروز آن را «سالک» می نامند، اشاره کرده است. او نخستین بار تورم غده ی تیروئیدی را (با عنوان «زاغر») در این کتاب گزارش کرده است و از کاربرد گچ در درمان جراحی ها سخن گفته است. بسیاری از ترکیبات دارویی از کشفیات جرجانی است. کشف او در مورد درمان زودهنگام سرطان با استفاده از شُرب و گیاهان دارویی، که در کتاب ذخیره آمده، ‌از نخستین گزارش های شیمی درمانی است(تاج بخش، همان جا).
جرجانی با تألیف ذخیره ی خوارزمشاهی و الاغراض الطبیه، به زبان فارسی، سنت طب ایرانی را بر پایه ی استوار بنا نهاد. با این همه، گروهی از معاصران بر او خرده گرفتند که چرا آن را به فارسی نگاشته است. این مطلب عاملی شد که جرجانی در سال های پایانی زندگی، ‌به درخواست مجدالدین ابومحمد، ‌وزیر اتسز خوارزمشاه، ‌تمام ذخیره را به عربی ترجمه کند. جای تعجب آن که، ‌از ذخیره عربی، برخلاف نسخه ی فارسی، چندان استقبال نشد. از ذخیره عربی نسخه های باقی مانده است (تاج بخش، 1388، همان جا، نیز برای آگاهی بیشتر، بنگرید به توضیحات ذیل الذخیرة الخوارزمشاهیه در کتاب حاضر).
اهمیت ذخیره ی خوارزمشاهی چنان بوده است که آن را به زبان های ترکی، عبری و اردو ترجمه کرده اند. از ذخیره ی خوارزمشاهی نسخه های خطی متعددی موجود است، ‌یکی از بهترین نسخه های ذخیره دست نوشته ی مورخ 603 ق چاپ بنیاد فرهنگ است که در سال 1355 ش به کوشش سعیدی سیرجانی به صورت چاپ عکسی منتشر شد (برای آگاهی از نسخ خطی ذخیره، نک: منزوی، ‌ج5، ص3468-3471).
کتاب ذخیره تا کنون چاپ انتقادی نشده است. بخش تب های ذخیره با عنوان «حُمَّیّات» در سال 1282ق در هندوستان چاپ سنگی شد. کتاب های اول و دوم ذخیره به کوشش محمد تقی دانش پژوه و ایرج افشار، به ترتیب بر اساس نسخه ی نیمه ی اول قرن هفتم هجری و دو نسخه ی کتابخانه ی فاتح استانبول در سال های 1344 و 1350ش در تهران به چاپ رسیده است.
کتاب اول ذخیره به کوشش محمد حسین اعتمادی، محمد شهراد و جلال مصطفوی کاشانی در 1344 ش، ‌و کتاب دوم و سوم به همت مصطفوی در سال های 1349- 1356 ش منتشر شد. نیز کتاب های اول تا پنجم ذخیره در سه جلد در سال های 1380-1384 ش به کوشش محمد رضا محرری از روی نسخه ی کامل مورخ 603 ق به چاپ رسید (تاج بخش، ‌1388، ‌ذیل «ذخیره ی خوارزمشاهی»).

2. خُفّی علائی، ‌یا خفّ علائی، ‌یا الخفیة العلائیة

این اثر دومین تألیف طبی جرجانی به فارسی است که به امر اتسز خوارزمشاه، ‌فرزند قطب الدین، ‌پس از سال 521 ق تألیف شد. این اثر در حقیقت مختصر ذخیره ی خوارزمشاهی است، که مؤلف (جرجانی) آن را در دو جلد در قطع طویل (کشیده) خلاصه کرد تا طبیبان بتوانند آن را در موزه (چکمه) قرار دهند و هنگام اسب سواری قابل حمل باشد و به عبارتی، کتابی که بتوان در چکمه جای داد و پادشاهان را به کار آید تا در همه ی مواقع بتوانند به آن دسترسی یابند و از آن بهره گیرند. جرجانی این کتاب را به رعایت لقب اتسز که علاء الدین یا علاءالدوله بوده خُفی علائی نامید (نظامی، ص238؛ ‌نجم آبادی، ج2، ‌ص734).
در مقدمه ی کتاب علت نگارش و علت تقسیم بندی بخش های کتاب چنین ذکر شده است:
«اما بعد چون خادم دعاگو سید اسمعیل بن الحسین بن محمد بن احمد بن الحسین الجرجانی چون از جمع نمودن کتاب ذخیره ی خوارزمشاهی فارغ شدم بر لفظ عالی امیر اسفهسالار اجل سید عالم بهاء الدوله و ضیاء المله مؤید الملک تاج الملوک و السلاطین قرء ارسلان ولی عهد ابوالمظفر ابن خوارزمشاه حسام امیرالمؤمنین حرس الله دولته رفت که کتاب ذخیره کتاب بزرگ است، ‌کتابی مختصری مقرر کرد که هر وقت در دست توان گرفت و بهر مقصودی زود مطالعه توان کرد. به حکم فرمان و مبارکی لفظ زایداً علواً این مختصر انجام یافت و هر باب آن مشتمل است بر نکتهای فواید که بیشتر کتاب های بزرگ از آن خالی است و مقصود اطبا همین است، به جهت آن که علم طب دو بخش است؛ علمی و عملی.
و «عملی» را فروع بسیارست؛ و آنچه از یاد کردن درین مختصر چاره نیست؛ یکی آن که تدبیر حفظ صحت است و نگاه داشتن تندرستی و دیگر مقدمة المعرفه شناختن احوال بیمار و بدان احوال درازی و کوتاهی بیماری وامیدواری از بیماری معلوم گردد. بدین سبب دو بخش آمد: علمی و عملی؛ و دو قسم دیگر گفته اند: علم نظری و علم عملی. و «نظری» نگریستن در اسباب دیگر مبتنی بر دلایل. و علم «عملی»، دانشی است که تندرستی بر تن درستان چگونه نگاه دارند و بیماری از میان چگونه زائل باید کردن، ‌به استعمال چیزهای سودمند و دور داشتن چیزهای زیان کار»(جرجانی، 1369، ‌ص1-2).
آنچه مشهود است این که خفی علائی خلاصه ای از ذخیره ی خوارزمشاهی است، ‌اما این مطلب به تمام معنا صحیح نیست، ‌بلکه در خفی علائی از تشریح و وظایف اعضا (فیزیولوژی) و بسیاری از بیماری ها و نیز داروهای مفرد و مرکب و موضوعات دیگر که در کتاب ذخیره مشروحاً آمده سخنی به میان نیامده است. به طور خلاصه، ذخیره کتابی است در طب و بهداشت و متفرعات آن که با احاطه ی کاملی که جرجانی به این علوم داشته و با استفاده از کتب پیشینیان کتابی جامع پدیدآورده است، ‌اما خفی علائی را مخصوص پادشاه به رشته ی تحریر درآورده؛ ‌به عبارتی، ‌خفی علائی مخصوص و محض رفع حاجت شاه و بزرگان و اعیان و طبیعتاً سایر طبقات است (جرجانی، همان، مقدمه ی مصححین، ‌ص نه).
چنان که اشاره شد، ‌خفی علائی، ‌شامل دو بخش علمی و عملی است:
بخش اول، که شامل دو مقاله است: مقاله نخست با عنوان «اندر تدبیر حفظ صحت» در شانزده باب تنظیم شده است:
1) در تدبیر هوا2) در تدبیر فصل های سال؛ 3) در تدبیر شهرها و مسکن؛ 4) در تدبیر جامه پوشیدن؛ 5) در تدبیر غذا؛ ‌6) در تدبیر آب؛ 7) در تدبیر شراب؛ 8) در تدبیر خواب و بیداری؛ 9)در تدبیر حرکت و سکون؛ 10) در تدبیر استفراغ در داروی مسهل؛ 11) در تدبیر استفراغ به داروی قی؛ 12) در تدبیر فصد؛ 13) در تدبیر استفراغ های دیگر؛ 14) در تدبیر امراض نفسانی؛ 15) در تدبیر پیران؛ 16) در تدبیر مسافران (جرجانی، 1369، ‌ص2).
مقاله ی دوم از بخش اول با عنوان «در مقدمة المعرفه» به شناخت بیماری ها اختصاص دارد و در برگیرنده ی هفت «باب» است:
1) در تدبیر شناختن بیماری؛ 2)در تدبیر شناختن نضج؛ 3) در تدبیر شناختن بحران؛ 4) در تدبیر شناختن علامات سلامت و امیدواری؛ 5) در تدبیر شناختن علت ها که به علتی دیگر زایل شود 6) در حال ها که در تن مردم پدید آید و نشان بیماری بود؛ 7) در شناختن وقت مرگ در بیماری ها(همان، ص2).
بخش دوم، که بخش عملی طب در آن مطرح شده، شامل هفت مقاله است. مقاله ی نخست، در وصیت ها که طبیب را در علاج گوش بدان باید داشت؛ ‌مقاله ی دوم، ‌در اشارت کردن علاج بیماری های اندام ها از سر تا پا؛ مقاله ی سوم، در تب ها؛ ‌مقاله ی چهارم، ‌در آماس ها و جراحت ها و علاج زهرها؛ ‌مقاله ی پنجم در علاج شکستگی استخوان و کوفتگی و بیرون آمدن بند از جای خویش؛ مقاله ی ششم در تدبیر زینت و آراستگی بدن و پاک داشتن بشره (پوست)؛ مقاله ی هفتم، ‌در علاج زهرها (همان، ص3-4).
در مقایسه ی کتاب خفی علائی با یادگار، که هر دو از کتاب های کوچک طبی جرجانی به زبان فارسی اند، ‌مشخص می شود که برخلاف خفی علائی، ‌یادگار با بحث های نظری طب، مانند «اندر آن که بیماری که مادی باشد چند است و نشان هر یک چیست» آغاز می گردد که خفی علائی فاقد آن است و پس از ذکر خلاصه ای به حفظ الصحه می پردازد، ‌در حالی که در خفی علائی مطلب با حفظ الصحه و آنهم توأم با موضوعاتی که اصلاً در یادگار نیامده، ‌مانند در تدبیر فصل های سال، در تدبیر جامه پوشیدن آغاز شده، ‌و سپس در مقاله ای مجزا به تقدمة المعرفه (به صورتی کامل تر از یادگار) پرداخته شده است. در سایر موضوعات مشترک نیز خفی علائی کامل تر از یادگار است و البته هر دو فاقد بخش هایی چون تشریح، وظایف الاعضا و ادویه ی مفرده اند (بهپور اسکویی(ب)، ص 176-177).
از آنجا که کتاب خفی علائی کم حجم بوده و طبیعتاً برای عموم دسترسی بدان میسر و استنساخ آن راحت بوده است نسخه های خطی فراوانی از آن در کتابخانه های جهان، از جمله کتابخانه های مجلس شورای اسلامی، موجود است. این اثر به تصحیح علی اکبر ولایتی و محمود نجم آبادی در تهران به چاپ رسید (برای آگاهی از نسخه های خطی آن، نک: منزوی، ‌ج5، ‌ص 3428-3429؛ مشار، ‌ج2، ‌ص1897؛ جرجانی، 1369، مقدمه ی مصححین، ص نُه- ده).

3. الاغراض الطبیّه و المباحث العلائیه

این کتاب در واقع تلخیص دیگری از کتاب بزرگ ذخیره خوارزمشاهی است. جرجانی به تصریح خود، ‌الاغراض الطبیه را به خواهش مجدالدّین ابومحمد صاحب بن محمد بخاری، ‌وزیر علاء الدین اتسز خوارزمشاه، در 504 ق نوشت. الاغراض در حقیقت حد واسط ذخیره و خفی علائی است و عملاً تلخیصی از ذخیره خوارزمشاهی است (صهبا، ‌ص 260-261). ظاهراً جرجانی این کتاب را پس از عزیمت از خوارزم و در شهر مرو نوشته است. بنا به نوشته ی نظامی عروضی (ص70، 233) این کتاب نیز در مدت کوتاهی پس از تألیف یکی از درسنامه های متوسط طبی آن روزگار شد که می بایست دانش آموزان پزشکی آن را با جدیت فراگیرند. همچنین نظامی (ص70) این کتاب را در حد کتاب هایی چون ذخیره ثابت بن قره، ‌منصوری محمد زکریای رازی و هدایة المتعلمین ابوبکر اخوینی ذکر کرده است (نیز: بهپور اسکویی(ب)، ‌ص178).
جرجانی در آغاز کتاب چنین توضیح داده است:
«اما بعد حمدالله سبحانه تعالی و الثناء علیه و الصلوة علی رسوله محمد المصطفی و علی آله اجمعین بباید دانست که هر که به مجلس پادشاهی وسیلتی خواهد جست یا خدمتی بر مجلس پادشاهی عرضه کند صواب آن باشد که آن خدمت از سرمایه ی خویش سازد و از صندوق خود بردارد و سرمایه ی خادم علم طب است؛ و پیش از این مختصری خفی ساخته بودست و اکنون به حکم فرمان و دستوری مجلس عالی لازال عالیاً و سفارت امام اجل مجدالدین ابومحمد صاحب بن محمد البخاری ادام الله ایامه و به حسب بحث و تفتیش آن خداوند که جاوید زیاد و به حسب آرزو و درخواست این سفیر این خدمت ساخته آمد... اگر خادم دعاگوی را نیز این محل باشد که این کتاب را شرف و محل و رتبت او یاد کند عیب نباشد متابعت کردن پیشینگان چنان که قاعده ی ایشان بوده است و از بهر آن که به حجم کوچک است و به معنی بزرگ و به صورت مختصر و به کثرت فواید و شرح مشکلات مبسوط، ‌هیچ نکته ای در موضع خویش و فواید علمی از این کتاب بیرون فرو گذاشته نیست(جرجانی، ‌1345، ‌ص 3-4).
الاغراض الطبیبه شامل پنج کتاب و هر کتاب مشتمل بر گفتارها و ابواب و فصولی است:

کتاب اول، در تعریف علم طب و موضوعات و ارکان و اقسام آن (شامل پانزده گفتار)؛
کتاب دوم، درباره ی حفظ الصحه یا طب پیش گیری (حاوی یک گفتار)؛
کتاب سوم، درباره ی انواع بیماری ها و اسباب و علامات و معالجات آن ها (شامل بیست و شش گفتار)؛
کتاب چهارم، ‌درباره ی داروهای مفرد و خواص و تأثیرات و سود و زیان هر یک (حاوی سه جزء)؛
کتاب پنجم، درباره ی داروهای مرکب یا قرابادین و انواع ترکیب ها و اوزان و مقادیر و اقسام شربت ها و قرص ها و ضمادها و معجون ها و دیگر انواع داروهاست(حاوی 23 باب، سجادی‌، ج1، ‌ص288).

از این کتاب نسخه های خطی فراوانی در کتابخانه های جهان موجود است. قدیم ترین نسخ این کتاب در ایران نسخه ی کتابخانه ی مدرسه ی سپهسالار با تاریخ کتابت 651 ق و نسخه های کتابخانه ی شماره ی یک مجلس و کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران با کتابت های قرن هفتم هجری است (بهپور اسکویی(ب)، ص177). باید افزود که کتاب الاغراض در نسخه های مختلف تقسیم بندی های متفاوتی دارد، ‌مثلاً بر اساس قدیم ترین و معتبرترین نسخه خطی موجود (مکتوب در محرم 543) به چهار مجلد تقسیم می شود (صهبا، ص262). این اثر نخستین بار در تهران از روی یکی از نسخه های مکتوب در 789 ق به صورت عکسی چاپ شد. در سال 1384 ش حسن تاج بخش آن را در دو مجلد تصحیح و به چاپ رساند (سجادی، همان جا؛ برای آگاهی از نسخه های خطی آن، ‌نک: منزوی، ج5، ‌ص3287).

4. یادگار

این کتاب از نخستین تألیفات جرجانی به زبان فارسی و شامل یک دوره ی طب و بهداشت است. این کتاب نیز برگرفته از ذخیره است. یادگار برخلاف ذخیره ی خوارزمشاهی و الاغراض الطبیه که جرجانی در آن ها مطالب را به تفصیل آورده مختصر بوده و جرجانی در تألیف آن، همچون خفی علائی راه اختصار را پیموده تا امکان بهره گیری از آن ساده تر و سریع تر باشد(جرجانی، ‌1381، ‌پیش گفتار، ‌ص هفت - هشت). جرجانی در آغاز کتاب آورده: «عنایت همه آن نباشد که کسی را چیزی بخشند و یا در کاری یاری دهند، ‌لیکن عنایت بزرگ آن است که کسی را فایده دهند و یادگاری سازند او را که در حق او عنایت بود و همه خلق را به کار آید و سودمند باشد... و آن علم است خاصه علم طب که از خرج کردن آن مهارت افزاید و تجربه حاصل گردد و از بهر عنایتی که به کرامت در معنی غلامگان و موالی و فرزندان ایشان شفقت نمودن شرط است این مختصر ساخته آمد تا ایشان را به وقت حاجت این علم به دیگری نباید رفت و از من یادگاری باشد. بدین سبب این مختصر را یادگار نام نهاده آمد و بیان کرده شد» (همان، ص1؛ ‌نیز بهپور اسکویی(ب)، ‌ص 166).
جرجانی، ‌به گفته ی خودش، این اثر را برای غلامان و موالی خود و فرزندان ایشان و برای بی نیاز ساختن آنان از مراجعه به طبیبان تهیه کرده و البته خود آن را کتابی مختصر خوانده است. تاریخ و مکان تألیف این اثر مشخص نیست (برای آگاهی از اختلاف نظرها درباره ی تاریخ تألیف این کتاب، نک: بهپور اسکویی(ب)، ص166-167).
یادگار در پنج بخش تنظیم شده است:
بخش اول، ‌در فوائد علمی که در طب به کار آید (شامل هفده باب)؛‌بخش دوم، ‌اندر علاج بیماری ها از سرتا پای (شامل 30 باب)؛ بخش سوم، ‌شامل دو باب: 1) اندر تب ها و علاج آن، 2) اندر آبله و حصبه؛ بخش چهارم، اندر ریش ها، ‌آماس ها، ‌بثرها و جراحت ها (حاوی یازده باب) بخش پنجم، اندر مجری، اندر زینت و اندر علاج زهرها (حاوی سه باب؛ برای آگاهی از بخش های کتاب نک: جرجانی 1381، ص2-6). از این کتاب نیز نسخ متعددی در کتابخانه های جهان موجود است که قدیم ترین نسخ موجود در ایران متعلق به کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران و نیز نسخه ی کتابخانه ی دکتر مفتاح (کتابت 1073ق) است (برای آگاهی از نسخ خطی یادگار، نک: ارجح و دیگران ص300). کتاب یادگار به اهتمام مهدی محقق در سال 1381 ش در تهران به چاپ رسید.

5. زبدة الطب (زبدة فی الطب)

این کتاب از معدود آثار طبی جرجانی به زبان عربی است که مؤلف در آن همه ی مطالب علم پزشکی و داروشناسی را مطرح کرده است. جرجانی در مقدمه ی این کتاب، هدف از تألیف آن را بیان جامع مطالب طب نظری در یک کتاب کوچک و کم حجم ذکر کرده و آن را همراه با جداول و به نظمی جدید، ‌برای آن که مخاطبان سریع تر به مقصود برسند، ‌تدوین کرده است (بهپور اسکویی(ب) ص179). چنان که در مقدمه ی کتاب آمده جرجانی این اثر را نه برای شخص خاص، بلکه فقط برای رضای خداوند نوشته است. شاید انگیزه ی دیگر او برای نگارش این کتاب، اثبات توانایی اش در عربی دانی بوده باشد تا به این وسیله به منتقدانش بفهماند که فارسی نویسی او از ندانستن عربی نیست و در عربی نویسی نیز تسلط کامل دارد. ویژگی جدولی بودن اطلاعات کتاب، آن را از دیگر آثار مشابه متمایز می کند؛ ‌زیرا سابقه ی تألیف کتب طبی به شکل جدول های نجومی به سال ها قبل و به زمان ابن بطلان بغدادی ( -پس از 455 ق) می رسد که با نگارش کتاب تقویم الصحة خود احتمالاً بانی این جداول پزشکی بوده است (برای آگاهی بیشتر درباره ی این موضوع، ‌نک: همان، ‌ص180). زبدة الطب در شش بخش تنظیم شده است:

بخش اول، در جزء علمی، ‌شامل مواردی چون فی النبض، فی التنفس، فی التفسره (ادرار) و تقدمة المعرفه؛
بخش دوم، شامل دو بخش: فی تشریح الاعضاء المتشابهة الاجزاء و فی تشریح الاعضاء المرکبه؛
بخش سوم، فی الحمیّات، ‌درباره ی تب ها؛
بخش چهارم، ‌فی الاورام، ‌درباره ی آماس ها، ‌بثورات، جراحت ها، ‌شکستگی ها، ‌سوختگی ها و برخی موارد دیگر؛
بخش پنجم، الزینة، ‌در مورد مطالب آرایشی و پیرایشی چون بررسی دلایل موخوره، ‌مجعد و صاف کردن مو، درمان طاسی و روش های لاغر شدن؛
بخش ششم، فی السموم، ‌که در آن به زهرها و پادزهرها پرداخته شده است(همان، ص181).

از زبدة الطب نسخه های خطی متعددی در کتابخانه های جهان موجود است. قدیمی ترین نسخ خطی موجود از این اثر در ایران، نسخه ی خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران با تاریخ کتابت 709 ق و نسخه های خطی کتابخانه ی ملی با تاریخ کتابت های 737 و 756ق است(همان، ص179). در نسخه ای خطی از این اثر، ‌متعلق به 1161 ق، ‌دو روایت فارسی و عربی زبدة الطب درج شده است. این نسخه در کتابخانه ی ملی پاریس محفوظ است (جرجانی، 1380، ‌مقدمه ی ولایتی، ‌ص چهارده).

6. کتاب فی حفظ الصحه

رساله ای است در حفظ صحت و بهداشت عمومی، که چند تن از محققان آن را به جرجانی منسوب کرده اند. مؤلف کتاب نامه ی دانشوران (ج8، ‌ص2) رساله ای در حفظ صحت را به جرجانی نسبت داده که به نام خوارزمشاه و با تاریخ تألیف 495 ق نوشته شده است. فیلسوف الدوله نیز در کتاب مطرح الانظار(ص 206) در بخش معرفی کتب جرجانی، ‌بدون ذکر منبع، به رساله ای در حفظ صحت با تاریخ تألیف 495 ق اشاره کرده است. همچنین احمد منزوی، ‌کتابی با عنوان حفظ الصحه را به جرجانی نسبت داده، ‌که نسخه ای از آن در کتابخانه ی ایندیانا آفیس انگلیس نگه داری می شود (منزوی، ج5، ص 3417، 372، ‌p1,vol , Ethe ). این اثر، ‌در بسیاری منابع جزو کتب مفقوده ی جرجانی به شمار آمده است چون حتی از عربی یا فارسی بودن آن سخنی نرفته است (بهپور اسکویی(ب)، ص 169)

7. کتاب در علم تشریح

گویا جرجانی رساله ای در علم تشریح به فارسی نگاشته و در آن آموخته هایش را از ابن ابی صادق نیشابوری مطرح کرده است. نسخه ای از این رساله در کتابخانه ی لنین گراد محفوظ است. (معطر، فریبرز (الف) ص 16؛ ‌210، ‌p.2.vol ,Story)البته باید افزود که درباره ی این کتاب در آثار مورخان تاریخ پزشکی اشاره ی چندانی نشده است.

8. التذکرة الاشرفیة فی الصناعة الطبیة

این کتاب از دیگر آثار پزشکی جرجانی به زبان عربی است. به علت کمبود نسخه های این کتاب آگاهی ما درباره ی آن بسیار اندک است. به نظر می رسد که این کتاب ترجمه ی عربی کتاب مختصر خفی علائی است که به قلم مؤلف به عربی برگردان شده و به علاء الدین الب ارسلان تقدیم شده است. همچنین به نظر می رسد این کتاب تا سال ها از کتب درسی دانشجویان بوده است. تاریخ تألیف آن را با حدس بین سال های 521 تا 531 ق می توان تخمین زد. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه ی ملی پاریس موجود است (معطر، فریبرز الف، ‌ص17).

9. الطب الملوکی

از دیگر آثار پزشکی جرجانی به عربی است. برخی مورخان، همچون بیهقی و زرکلی، آن را از آثار جرجانی دانسته اند، ‌اما تا کنون در فهارس به نسخه ای از این اثر اشاره نشده است (همان، ص18). با توجه به این که بیهقی تألیف این اثر را در خوارزم می داند، به نظر می رسد این کتاب نیز بین سال های 521 تا 531 تألیف شده است (بهپور اسکویی (ب)، ‌ص184).

10. کتاب تدبیر الیوم و لیله

این کتاب به عربی است، درباره ی چگونگی رفتار در طول روز و شب و در موضوع علم اخلاق. جرجانی این اثر را به نام ابوسعید شارعی، ‌قاضی گرگانج خوارزم، ‌نگاشته است (معطر، ‌فریبرز(الف)، ص18). نسخه ای از این کتاب به شماره ی 807، با تاریخ کتابت 938 ق، ‌در کتابخانه ی ملک در تهران محفوظ است. نام کامل این نسخه یوم و لیله فی تدبیر حفظ الصحه است (بهپور اسکویی(ب)، ص181). کتاب تدبیر یوم و لیله سه بخش دارد:

بخش اول، ‌در شناخت اصول عالم و مزاج های چهارگانه و شناخت منافع اعضا و احوال که انسان اهل تمییز ناگزیر از شناخت آن هاست؛
بخش دوم، در تدبیر اسباب شش گانه که همان اسباب صحت و مرض بوده و تدبیر هر آنچه با آنها جریان داشته و متصل به آنهاست؛
بخش سوم، در تدبیر آنچه او (قاضی ابوسعید شارعی) در شب و روزش بدان احتیاج پیدا می کند (بهپور اسکویی(ب)، ‌ص 184).

11. کتاب تدبیر الیوم و لیله

این کتاب به عربی است، درباره ی چگونگی رفتار در طول روز و شب و در موضوع علم اخلاق. جرجانی این اثر را به نام ابوسعید شارعی، ‌قاضی گرگانج خوارزم، نگاشته است (معطر، فریبرز الف ص 18). نسخه ای از این کتاب به شماره ی 807، ‌با تاریخ کتابت 938ق، در کتابخانه ی ملک در تهران محفوظ است. نام کامل این نسخه یوم و لیله فی تدبیر حفظ الصحه است (بهپور اسکویی(ب)، ص181). کتاب تدبیر یوم و لیله سه بخش دارد:

بخش اول، در شناخت اصول عالم و مزاج های چهارگانه و شناخت منافع اعضا و احوال که انسان اهل تمییز ناگزیر از شناخت آن هاست؛
بخش دوم، در تدبیر اسباب شش گانه که همان اسباب صحت و مرض بوده و تدبیر هر آنچه با آنها جریان داشته و متصل به آن هاست؛
بخش سوم، در تدبیر آنچه او (قاضی ابوسعید شارعی) در شب و روزش بدان احتیاج پیدا می کند (بهپور اسکویی(ب)، ص 182). این کتاب تا کنون ترجمه یا چاپ نشده است و چندان هم شناخته شده نیست.

12. ترجمه ی قانون ابن سینا

این کتاب از آثار طبی فارسی منسوب به جرجانی است. تنها منبعی که آن را ذکر کرده، ‌کتاب تاریخ طبرستان (ص137) نوشته ی بهاء الدین محمدبن حسن بن اسفندیار است، که تاریخ تألیف آن را 613 ق (یعنی بیش از 80 سال پس از درگذشت جرجانی) دانسته است. در صورت صحت تعلق این کتاب به جرجانی، ‌می توان آن را نخستین ترجمه ی قانون ابن سینا به فارسی دانست، ‌اما از آنجا که نام این کتاب در تتمة صوان الحکمه و سایر منابع نیامده، ‌انتساب آن را به جرجانی نمی توان قطعی دانست (معطر، فریبرز الف، ص20؛ ‌بهپور اسکویی (ب) ص 185-186). اگرچه شواهدی نیز وجود دارد که تعلق این اثر را به جرجانی تأیید می کند. با توجه به این که جرجانی در ذخیره ی خوارزمشاهی، مطلبی در مورد ترجمه ی فارسی قانون ابن سینا، به قلم ابوعبید جوزجانی شاگرد وفادار ابن سینا، ذکر می کند که در هیچ مدرک دیگری نیست، و اشاره می کند که حدود 60 سال قبل از او، ابوعبید این کتاب را به شیوه ای که مورد پسند جرجانی نبوده ترجمه کرده است، ‌این احتمال بیشتر می شود که این ترجمه ی فارسی را متعلق به جرجانی بدانیم (نک، جرجانی، 1384، ‌ج1، ‌ص چهل و دو).

13. الذخیرة الخوارزمشاهیه یا کتاب الذخیرة الخوارزمشاهیه باللغة العربیة

این کتاب، چنان که پیش تر گفته شد، ‌ترجمه ی ذخیره ی خوارزمشاهی از فارسی به عربی است که به دست خود جرجانی صورت گرفته است. از این اثر نسخه ای نفیس با عنوان ترجمة الذخیرة الخوارزمشاهیه به شماره ی 113 پزشکی، در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران موجود است. این نسخه کامل نیست و فقط شامل دو کتاب از تمام مجموعه در 223 برگ است که 24 سال پس از درگذشت جرجانی نوشته شده است. اهمیت این نسخه در این است که قدیم ترین دست نوشته از آثار جرجانی است (تاج بخش، 1388، ذیل«ذخیره ی خوارزمشاهی»).دو نسخه ی با ارزش دیگر، یکی به شماره ی 4772 در کتابخانه ی ملک با تاریخ کتابت قرن هفتم هجری و دیگری به شماره ی 113 در کتابخانه ی دانشکده ی پزشکی تهران با تاریخ کتابت 1007ق، محفوظ است (معطر، فریبرز (الف)، ص 20). از مقدمه ی این کتاب چنین بر می آید که جرجانی به علت ملامت بزرگان، ‌مبنی بر نبودن نسخه ی عربی، آن را به عربی ترجمه کرده است تا بلکه غیر ایرانیان در جهان اسلام نیز بتوانند از آن بهره گیرند. جرجانی این کتاب را در اواخر عمر خود در خوارزم ترجمه کرد. این کتاب، به عللی نامعلوم، چندان شهرت نیافت و مانند نسخه ی فارسی ذخیره با استقبال مواجه نشد (بهپور اسکویی(ب)، ‌ص174).
منبع مقاله: ولایتی، علی اکبر؛ (1390)، سید اسماعیل جرجانی، تهران: امیرکبیر، چاپ اول