نویسنده: دکتر علی اکبر ولایتی
تأثیر جرجانی، پزشک خوارزمی- ایرانیِ مشهور آسیای میانه محدود به ایران نیست. آثار علمی او در توسعه ی پزشکی خوارزم، که محل زندگی او بود، و نیز تمام آسیای مرکزی، ایران، و دیگر کشورهای مشرق زمین مؤثر بود (صفر اف، ص 803).احیای طب در ایران با نام او عجین است. وجود یکصد کتاب در زمینه ی پزشکی به زبان های فارسی و عربی که در موزه ی تاریخ پزشکی خوارزم گرد آمده و نیمی از آن ها با نام اسماعیل جرجانی و آثار او همراه است بر اهمیت فراوان این آثار دلالت دارد. نشر آثار جرجانی در آسیا و نقل نظریات او توسط پزشکان مشرق زمین نشان می دهد که او جزو پزشکان برجسته ی این قاره بوده است؛ چنان که ذخیره ی خوارزمشاهی از مراجع مهم دانشمندان خوارزم و شبه قاره، از جمله عمر چغمینی (-1221ق) در کتاب قانون تاجیک (قانون کوچک) و تارک الدین محمد بن صدر الدین علی، پزشک هندی قرن 12و 13، مؤلف تعدیل مزاج ها به شمار می آید (همان، ص803-804). همچنین رستم گرگانی، پزشک هم شهری جرجانی، که به هند مهاجرت کرد کتاب خود را، در معرفی انواع داروهای مفرد و مرکب، به تقلید از ذخیره خوارزمشاهی، ذخیره ی نظام شاهی نام نهاد (قاسم لو، ج10، ذیل «جرجانی»).
ترجمه های متعدد ذخیره راه را برای آشنایی دیگر کشورهای جهان با این اثر ارزشمند و این دانشمند بزرگ باز کرد. با ترجمه ی عربی ذخیره که خود جرجانی آن را برگرداند، کشورهای عربی زبان به سرعت با آثار او آشنا شدند و تألیفاتش از منابع مهم پزشکی در سرزمین های اسلامی شد (معطر، فریبرز (ب)، ص814). ترجمه ی کتاب ذخیره به زبان عبری آثار جرجانی را به اقصا نقاط جهان شناساند. ترجمه ی اردو نیز سبب شد این کتاب در زمره ی کتب اصلی پزشکی حکمای هندی شود (همان جا) و ترجمه ی ترکی آن به قلم ابوالفضل محمد بن ادریس الدفتری (-982 ق) بخش دیگری از جهان را با این دانشمند آشنا کرد (جرجانی، 1380، مقدمه ی ولایتی، ص هجده).
تأثیری که کتاب ذخیره و دیگر کتب جرجانی بر آثار پس از خود گذاشت را نمی توان نادیده گرفت، از آن جمله اند کتاب حفظ البدن تألیف امام فخر رازی که مؤلف در آن بارها از نوشته های جرجانی نقل کرده و آن را از مآخذ اصلی خود ذکر کرده است. در کتاب طب شفایی اثر مظفر بن محمد حسینی شفایی نیز ذخیره ی خوارزمشاهی به عنوان مرجعِ اصلی ذکر شده است. کتاب های تحفه ی حکیم مؤمن اثر محمد مؤمن تنکابنی و مجمع الجوامع و مخزن الادویه اثر میر محمد حسین علوی خراسانی شیرازی نیز چندان از ذخیره ی خوارزمشاهی به شمار آورد (معطر، فریبرز(ب)، ص 816-817).
بی تردید کتاب خلاصة التجارب نوشته ی بهاء الدوله، طبیب معروف دوران صفویه و مرآت الصحه فی الطب نوشته ی غیاث الدین، از پزشکان نامی اصفهان، بدون بهره گرفتن از ذخیره میسّر نمی گشت (همان، ص 818-819). باید افزود یوهان شِلیمر، پزشک و محقق هلندی و طبیب دوران قاجار، نیز در تألیف اثر خود با نام ترمینولوژی پزشکی، کتاب های ذخیره و کفایه ی منصوری را جزو کتب مهم پزشکی متداول عصر قاجار ذکر کرده است (همان، ص819).
آوازه ی جرجانی منحصر به ممالک شرق نبود بلکه به کشورهای اروپا نیز کشیده شد. کتاب ذخیره ی او در اروپا نیز تا قرن هجدهم میلادی/ دوازدهم هجری برای پزشکان غرب از کتاب های اصلی رشته ی طب محسوب می شد (ایرگاش، ص53). در دوره ی معاصر نیز پژوهشگران غربی در آرا و دیدگاه های او تعمق و پژوهش کرده اند. یکی از مهم ترین و علمی ترین تحقیق های انجام شده درباره ی کتاب ذخیره ی خوارزمشاهی، بررسی بخش چشم پزشکی این کتاب است که تی یری دو کروسل د پس (1)انجام داده است (قاسملو، ج10، ذیل «جرجانی»).
پی‌نوشت:
1.Thierry de Crussol des Epesse
منبع مقاله: ولایتی، علی اکبر؛ (1390)، سید اسماعیل جرجانی، تهران: امیرکبیر، چاپ اول/م
